1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

140 
83 - кесте 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ
АҚЫН–ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ 
__________________________________________________________________ 
 

1-ші КЕЗЕҢІ:
ХV - XVІІІ ғ.ғ. 

2-ші КЕЗЕҢІ:
ХІХ – ХХ ғ.бас.
Қазтуған-жырау Сүйіншіұлы 
(ХVғ.),
 
 
Асан-Қайғы Сәбитұлы 
(1361-1469),
 
 
Аймадет Доспамбет 
(1490-1523),

Жиембетжырау Бортоғашұлы
(ХVІғ.),
 
Шалкиіз Тіленшіұлы 
(1465-1560),
 
Ақтамберді Сарыұлы 
(1675-1768),
 
Тәтіқара ақын 
(ХVІІІғ.),
 
Бұқар Қалқаманұлы 
(1685 -1777),
 
Шал-Тілеуке Құлекеұлы 
(1748-1819)
 

Махамбет Өтемісұлы 
(1804-1846),
 
Шернияз Жарлығасұлы 
(1806-1867),
 
Жанақ Сағындықұлы 
(1770-1846),
 
Шөже Қаржаубайұлы 
(1808-1895),
 
Сүйінбай Аронұлы 
(1815-1898),т.б.
 
 
«Зар-заман поэзиясы» өкілдері – 
Дулат Бабатайұлы 
(1802-1874),
 
Шортанбай Қанайұлы 
(1819-1881),
 
Мұрат Мөңкеұлы 
(1843-1906),
 
т.б.
 
 
Ақмолла Мұхамедиярұлы 
Нұржан Наушабайұлы 
Әбубәкір Кердері 
Шәді Жәңгірұлы 
Мақыш Қалтайұлы 
 
 
 
 
АҚЫН-ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ 
 
 
 
 

141 
84 - кесте 
РЕСЕЙЛІК-СОВЕТТІК ОТАРШЫЛДЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-ші 
кезеңдегі - ХІХ ғ.қазақ
ағартушыларының
әлеуметтік-қоғамдық
көзқарастары 
Алаш-Қазақ ұлттық-
мемлекеттік құрылым
идеясы 
 
Шоқан Уәлиханов 
(1835-1865),

Ыбырай Алтынсарин 
(1841-1889),
 
Абай Құнанбаев 
(1845-1904) 

және т.б. 

 
Әлихан Бөкейханов 
(1866-1937),
 
Ахмет Байтұрсынов 
(1873-1938),
 
Міржақып Дулатов 
(1885-1935), 
Жүсіпбек Аймауытов 
(1889-1931),
 
Мағжан Жұмабаев 
(1893-1938),
 
Халел Досмұхамедов 
(1883-1937),
 
Сұлтанмахмұт Торайғыров 
(1893-
1920) және т.б. 
Шәкәрім Құдайбердіұлы 
(1858-1931),
 
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев 
(1858-1931)
 
және т.б. 
Сәкен Сейфуллин 
(1894-1938),
 
Бейімбет Майлин 
(1894-1938),
 
Ілияс Жансүгіров 
(1894-1938)
 
т.б.
 
Мұстафа Шоқай 
(1890-1941),
 Тұрар 
Рысқұлов 
(1894-1938) және т.б. 
2-ші кезеңдегі 
– қазақ 
ағартушыларының 
дүниетанымдық 
көзқарастары 
Пролетарлық-социалистік
(советтік) идея 

Бүкілтүркілік – Түркістан
идеясы

ХІХ – ХХғ. бас. ұлт зиялыларының 
ҚАЗАҚ ЕЛІ-
НІҢ
 
БІРЛІГІ 
жөніндегі саяси-қоғамдық көзқарастары 
 

142 
85 - кесте 
 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
 
__________________________________________________________ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тәңіріге, аруаққа сиыну, тәубелік ой-сана 
 
Философиялық ой ерекше формада – әдеби шығармада, 
өлең-жырларда, нақыл сөздерде, айтыс өнерінде
көрініс тапты 
 
Қазақ философиясында экзистенциялық сарын басым 
 
Болмыс пен бейболмыс, Абсолюттік Жаратушы,
жалған дүние мәселелері 
 
 
Батыс философиясындағы жүйеліліктен гөрі,
жеке-ойшыл тұлғалардың дүниелік көзқарастары 
құндылыққа ие 
 
 Адам, мораль, эстетика, әдептілік тақырыптарына 
 көп көңіл бөлінді 
 
 
 
 
 
 
Әлеуметтік әділеттілік, еркіндік, ізгі қоғамды аңсау 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 

143 
86 - кесте 
 
ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
________________________________________________________________ 

Қасымжанов Ағын Хайроллаұлы 
(1931- 2000),
 

Әбділдин Жабайхан Мүбәрәкұлы
(1933ж.туғ.), 

Нысанбаев Әбдімәлік 
(1937ж.),

Қасым Рахматуллин
(1920-2006),


Досмұқан Кішібеков 

(1925),
 

Қажымұрат Әбішев
(1931 ж.туғ.),


Төлеуғазы Әбжанов

(1934 ж.туғ.),
 

Мұрат Сәбит 
(1938 ж.туғ.),
 

Аманкелді Айталы
(10.09.1939ж.туғ.),
 

Сәбитқазы Ақатай
(1942-2003),
 

Аманжол Қасабек 
(05.04.1943ж.),
 

Мұхамадияр Орынбеков 
(1946-2006),
 

Серік Мырзалы 
(1946ж.туғ.),
 

Ғарифолла Есім 
(15.04.1947ж.туғ.),
 

Жақыпбек Алтаев 
(1948 ж.туғ.),
 

Алтай Тайжанов 
(1949 ж.туғ.),


Ақылбек Келбұғанов 

(1951-1986),
 

Мұхтар Изотов 
(1954 ж.туғ.),
 

Серік Нұрмұратов
(1958ж.),
 

Мұртаза Бұлытай
(1969 ж.туғ.) және т.б.
 
 
 
ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ 
 
ҰСТАНҒАН БАҒЫТТАРЫ:
 
Қазақ Елі - өз тәуелсіздігін алғанға дейінгі 
көзқарастардан, догмалардан арылып, әлемдік 
философияға жақындай түсу, тіл, дін, діл 
мәселелеріне көңіл бөлу, қазіргі заманғы шетел 
философиясы ағым-бағыттарын зерделеп,
қазақ философиясын
ұлттық мүдде тұрғысынан қайтадан жаңғырту 
 
 
 

144 
Қосымша сұрақтар: 

Қазақ философиясының өзіне тән ерекшеліктері. 

Қазақ философиясының дамып, қалыптасуының негізгі кезеңдері. 

Ертедегі түркілердің мифологиясы. 

Тәңіршілдік (Тенгрианство). 

Түркі халықтарының исламдық көзқарастарының ерекшеліктері. 

Түркі философиясының қайнар көздері қандай? 

Түркі философиясының ерекшеліктері қандай? 

Түркі фәлсәфасы - дегеніміз не? 

Неге тоталитарлық идеология түркі философиясына қарсы шықты? 

Түркі философиясының інжу-маржандары қандай? 

Орта ғасырдағы түркі ойшыл-философтарына жалпы сипаттама 
беріңдер? 

Құт ұғымының мәнін ашып көрсетіңіздер? 

XIXғ.
 
қазақтың қоғамдық және философиялық ойының дамуы. 

Абай - қазақ-түркі философиясының көрнекті өкілі екенін дәлелдеңдер. 

Философиялық мұраның тұлғаның рухани қалыптасуындағы рөлі 
қандай? 

Абайдың адамгершілік жөніндегі философиясы. 

Ш.Құдайбердіұлының діни философиясы.

М.Шоқайдың әлеуметтік-философиялық көзқарастары. 

Советтік дәуірдегі – Қазақ философиясы.

Қазақ философиясына ұлттық тәуелсіздік тұрғысынан (немесе ұлттық–
дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан) сипаттама беріңдер. 
Нақыл сөздердің мән-мағынасын түсіндіріп беріңіз!
 

Таза мінсіз асыл тас су түбінде жатады, 
Таза мінсіз асыл сөз ой түбінде жатады. 
Су түбінде жатқан тас – жел толқытса шығады, 
Ой түбінде жатқан сөз – шер толқытса шығады (Асан-қайғы).

Біріңді, қазақ, бірің дос, 
Көрмесең – істің бәрі бос (Абай) 

Бір озған, бір жыққан үнемі озып, үнемі жығып жүрмейді (Абай). 

Дүние – үлкен көл, заман – соққан жел (Абай). 

Әрбір ғалым – хакім емес, әрбір хакім – ғалым (Абай). 

Жақындықты ат айырады, оқымағанды хат айырады. 

Жүйрік атқа жел қамшы. 

Ат орнына тай төлеу. 

Ат аунаған жерде түк қалар. 

Бір атқа екі жүйрік керек емес. 

Ат қадірін жоқ білмес, ас қадірін тоқ білмес. 

145 

Жортар аттың тоғы игі. 

Атты қамшымен айдасаң, жаяу қаларсың. 

Атың арық болса, бір шап, отының аз болса, бір жақ. 

Ат алсаң, ауылыңмен ал. 

Тамырыңнан түйе сұрасаң, қорыққанан бие берер. 

Құлынды атқа санама, жақынды жатқа санама. 
Қайталауға арналған тест сұрақтары: 
1.
Қазақтың ертедегі философиялық ой-пікірлері бізге қалай жетті?- 
ертегі, аңыз, мақал-мәтел, т.б. түрінде
; 
2.
Қазақ философиясындағы басты мәселе: 
антропология
; 
3.
Көшпелі қоғамның ерекшелігі: 
дәстүршілдік
; 
4.
Көне көшпенділердің философиялық-этникалық идеялары мынада 
айтылады: 
мифтер және эпостар
; 
5.
Көне түркі мифологиясындағы әйел-құдайдың аты? - 
Ұмай
; 
6.
Қазақтың жадында қалған жаратушы ие: 
Көк-Тәңірі
; 
7.
Сақ-Скифтер (өткен бабаларымыз) жайлы мол деректер қалдырған 
көне грек ғұламасы: 
Герадот
; 
8.
Сөйлеген сөздері, ой-толғамдары, пайымдаулары т.б. Платон, 
Аристотель, Геродот, Страбон шығармаларында жоғары бағаланған, 
есімдері Құрметпен аталған көшпелі сақ-скифтер: 
Токсарис, 
Иданфирис және Анахарсис
; 
9.
«Тіл мен күншілдікті жүгендей біл» деген кімнің уағызы? - 
Анахарсис
; 
10.
Ертедегі түркі бабаларымыздың тотемдік-аңы: 
Көк-Бөрі
; 
11.
«Сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ, бәрі де өледі, тек мәңгі жасайтыны 
– артына қалдырған игілікті ісі» деген сөздерді айтқан атақты жырау, 
Сыр бойында туып-өскен Ұлы Дала ойшылы: 
Қорқыт-Ата
; 
12.
Әлем философиясында «Екінші ұстаз» деген атымен қалға
н, 
арабтілді 
түркі ойшылы: 
әл-Фараби
; 
13.
Қазақ ағартушылары мен шығыстағы араб-мұсылмандық ойшылдарын 
біріктіретін философиялық қағида: 

жүктеу/скачать 6,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: