-1933  жылдар  арасында  қазақ    баспасөзі  мен  журналистикасының  дамуы

саяси  әрі  шаруашылық  газет  ”,-  деп  аталды.  Басылым  материялдары  халықты  негізінен 

еңбекке, игі тіршілікке шақырды. Оның бар жо ғы 14 нөмірі жарық көрді. Ал, сол жылдың 

7 желтоқсаннан бастап оның орнына “Ақ жол ” газеті, “Қырғыз” газеті деген атпен шыға 

бастады. Орташа таралу тиражы 1800. Алғашқы редакторы С.Қожанов. Басылымның ішкі 

хабарлар,  сыртқы  хабарлар,  сауатсыздықты  жою  жайынан,  әйел  теңдігі,  ресми  бөлім, 

бұйрық-жарлықтар,  жастар  арасында,  жарнама,  партия  тіршілігі,  партия  талаптары, 

шаруашылық жайынан деген бөлімдері болды. 

          “Ақ  жол  ”    газетінің  тағы  да  бір  ерекшелігі  көңіл  бөліп,  жан-жақты  проблема 

көтерген  мәселелері  шаруалар  жағдайы.  Мысалы:  газеттің  1921  жылғы  52-нөмірінде 

“Жерсіз һәм аз жерлі дихандар ұйымының жобасы” жарияланды. Онда ұйым мүшелерінің 

ақща  жөніндегі  міндеттері,  істері  көрсетілді,  яғни,  әр  айға  кіріс  салығы  50  сом,  айлық 

салығы да 50 сом. Одан әрі ұйымның құрылыс реті көрсетіледі де, дихандар ұйымының әр 

ауылда ашылу керектігін айтады.  

           “Ақ  жолда”  жиі  жазылып,  халықтан  тиісті  бағасын  алған  тақырыптардың  бірі 

әдебиет, мәдениет және білім мәселесі болды.  

          1924  жылдың  соңында  Түркістан  Совет  республикасы  таратылып  қайта  құрылды. 

Осыған  байланысты  бұрын  оның  қарамағында  болып  келген  Жетісу  мен  Сырдария 

облыстары Қазақ АССР-іне қосылды. Осыдан кейін “Ақ жол ” газеті 1925-1927 жылдары 

Қазақстанның    Сырдария  облыстық  партия,  кеңес  мекемелерінің  органы  болып 

Шымкентте шығып тұрды.                

Қазақ жастар баспасөзінің тарихы. “Жас алаш” газетінің ең алғашқы нөмірі 1921 

жылдың 22 нау рызында Ташкент қаласында шыққан. Тұңғыш редакторы – Ғ.Мұратбаев. 

Бірақ көп ұзамай, қағаз тапшылығынан және қаржы жоқтығынан бұл басылым жабылып 

қалады да,енді оның орнына 1922 жылдың 1 қыркүйегінен бастап Орда Азия бюросының 

һәм  Түркістан  Ортақшыл  Жастар  Ұйымы  комитетінің  он  күндік  газеті  “Жас  алаш” 

шығарыла бастады. Редакторы болып Е.Алдоңғаров бекітілді.  

          “Жас  алаш”  газеті  30  шақты  нөмірінен  кейін  1924  жылдың  қаңтар  айынан  бастап 

журналға  айналды.Бұл  Түркістан  мен  Қазақстандағы  жастар  басылымы  тарихының 

алғашқы кезеңі болатын, Ал республикадағы жастардың басылымы - “Өртең” газеті 1922 

жылы  Орынборда  жарық  көрді.  Оның  шаруашылары  –  С.Сәдуәқасов,  А.Байтұрсынов, 

Ә.Байдаралин,  Е.Алдоңғаровтар  еді.  Өкініш  ке  орай  “Өртеңнің”  де  екі  ай  ішінде  6-ақ 

нөмірі шығып, саяси ұстамсыздығы деген желеумен жабылып қалған. Енді, Қазақстанның 

аймақтық жастар комитеті “Өртең”  газетінің орнына 1923 жылдың қазан айынан бастап 

“Жас қазақ” журналын шығара бастады.  

          1924 жылдың 8 ақпанынан бастап “Еңбекші қазақ” газеті өзінің бір бетін “Лениншіл 

жас”  атты  жастар  бетіне  айналдырды.  Ол  1925  жылы  дербес  “Жас  қайрат”  газеті  болып 

шықты. Ал 1927 жылы 22 қыркүйектен бастап, 1991 жылға дейін үзбей “Лениншіл жас” 

деген атпен шыға тұрды. 

          Алғашқы онжылдықтар ішінде жастар басылымдарының беттеріне Ғ.Мұратпаевтың, 

Н.На- дымжановтың, Ж.Сақтаевтың, С.Сәдуақасовтың, А.Лекерұлының, Тәжібайұлының, 

Х.Бөлекбаев-  тың,  Рахымовтың,  Р.Жанұзақовтың,  Кенжеғараевтың,  Е.Смайыловтың 

мақалалары жазылып отырған.   

          Қазақ журналистикасына сексен алтыншы жылдың желтоқсан оқиғасынан соң үлкен 

міндет  жүктелді.  Себебі,  КОКП  Орталық  комитетінің  қазақ  комитеті  туралы  белгілі 

қаулысы  шықыннын  кейін  “Қазақ  ұлтшылдығы”  дегенді  желеу  етіп,  орталық 

басылымдарда,  республтканың  орыс  тілін-де  шығатын  газет-журналдарында  жастарға 

жала жауып, күйе жаққан қианатшыл материялдар кө- бейіп кетті. Әрбір басылымға нақты 

тапсырмалар беріліп, тірті арнайы дайындалған материялдар- да ұсынылды.  

  

Қазақ  жеріндегі  жаппай  ашаршылық  және  репрессия  жылдарындағы 

баспасөз.  1905  жылдан  басталған  Россиядағы  революциялық  әрлеу  дәуірі  патшалықтың 

шет аймақтарында ұлт – азаттық қозғалысының жандануына ықпал жасады. Алайда патша 

үкіметіне  бұратана  халықтардың  бірді-екілі  оқығандарының  “азаттық”,  “теңдікті”  әңгіме 

етуі,  тіпті  өрескел  көрінді.  Бірнеше  ғасыр  бойы  үнтүнсіз  бағынып,  тағдырына  мойын 

ұсынып келген аз ғана ұлттардың ішінен бұлай бас көтеретін адамдар шығады деп ойлаған 

жоқ еді.  

          Сондықтан  да  патшалық  өкіметті  бұндай  наразылық  көрсете  бастағандарды 

барынша  мұқатып,  біржолата  тұралатып  тастауға  ұмытылды.  Ал,  кеңес  дәуірінде 

бұлардың  патша  заманындағы  азаттық  үшін  күресін  орысқа  қарсы  күрес  деп  теріс 

түсінушілер, бұларды ұлтшылдар, бай  лар  деп  кінә  тағушылар  пайда  болды.Оның 

үстіне революцияға дейін интеллегент болғандар сол заманның рухани уымен уланғандар 

болып  табылады.  Бұлар  енді  пролитарият  туы  астында  жинала  алмайды,  жаңа  өмірді 

жырлай  алмайды  деген  асығыс,  ешбір  ғылыми  негізсіз  тұжырымдар  жасалды.  Ақыр 

соңында  оларға  әр  түрлі  жалалар  тағылып  контрреволюциялық  ұйым  құруға  қатысты 

деген  айып-  тар  тағылды.  Сол  отызыншы  жылдардың  басында-ақ  олардың  кейбіреуі 

аталып  кетті,  басқалары  ұзақ  мерзімге  жер  аударды.  Бұл  айдаудан  әупірімдеп  аман 

қалғандарын 1937 жылдың қанды ақпаны мәңгіге жұтты.  

          Шолақ  саясатшы  Голощекиннің  “кіші  Октябрь”  саясатя  тек  малмен  күн  көріп 

отырған  қазақ-  тың  алдымен  байларына,  онан  соң  орташаларына,  ең  соңында  астық 

екпейтінмалшыға астық салы- ғын салып, астық тауып бере алмағандардың малын тартып 

алып, шұбырынды болуға, қаңғып кетуге мәжбүр етті. 

          Тарихтың  “ақтаңдық”  беттері  туралы  ең  алғаш  болып  “Қазақ  әдебиеті”  газетінің 

1988 жылғы 6 ақпаны күнгі нөмірінде – халқымыздың тілі мен тарихына, мәдениеті мен 

әдебиетінің  тағдырына  байланысты  жиі-жиі  проблемалық  мақалалармен  көрініп  жүрген 

белгілі жазушы Б.Нұжекеевтің “Шындықты бүкпей айтсақ” деген мақаласы жарияланды. 

Одан соң бастаманы “Арай ” журналы мен “Өркен” газеттері жалғастырып, бұрын халық 

жауы  аталыр  келген  Косарев,  Бухарин  жайлы  материялды  орыс  тілінен  аударып  басып, 

өздеріде  осы  тақырыпқа  байланысты  көлемді  интервью,  очерк,  мақалаларды  жариялай 

бастады.  

          “Ел  басынан  күн  туып,  ері  қайда  жүр  екеннің”  кері  келді.  1937  жылдың  тажал 

аждаһасы  Нығмет  Нұрмақанов,  Сейтқали  Меңдешов,  Тұрар  Рысқұлов  сияқты 

миллиондардың өмірін қиды.  

          Осындай  тарихтың  “ақтаңдық”  беттері  туралы  материялдар  кезінде  басылымдарда 

жиі жарияланып, одан қорытынды да шығарыла бастады.  

Өзін-өзі тексеру сұрақтары? 

1.

 

1917-1933 жылдар арасында қазақ  баспасөзі қалай жүргізілді? 

2.

 

Қазақ тарихындағы журналистика саласы қашан қалыптасқан? 

3.

 

Қазақ  жастар  баспасөзінің  тарихы  қашан  құрылды  және  қандай  мәселелер 

қарастырылған? 

4.

 

Ашаршылық және репрессия жылдарындағы қазақ баспасөзінің тарихы және онда 

кімдер  қызмет атқарған? 

 

 

5.Соғыс жылдарындағы қазақ басылымдары (1933-1945 ж/р). 2сағат        

1. Өлкелік, облыстық және аудандық газеттерде бесжылдық мәселелерінің жазылуы. 

2.  Неміс-Фашист  басқыншыларымен  соғыс  жылранындағы  республикалық,  облыс-  тық, 

аудандық басылымдар және қазақ тіліндегі майдандық газеттер. 

 

Өлкелік,  облыстық  және  аудандық  газеттерде  бесжылдық  мәселелерінің 

жазылуы.Отызыншы жылдардың бас кезінде кеңес үкіметінің ауыр өнеркәсіпті дамытуға 

ерекше мән беруі- не байланысты Қазақстанда балқаш, Қарағанды; Ембі мұнай кобинаты 

сияқты  ірі  алыптар  қатарға  қосылды.  Ауылдық  жерлерде  жаңажан    бірнеше  мың  колхоз 

және  жүздеген  мал,  астық  колхоздары  құрылды.  Әйтседе,  республикада  ауыл 

шаруашылығаның  бұл  саласында  көптеген  кемшіліктер  де  болды.  Мәселен,  колхоздар 

ұйымдық – шаруашылық жағынан әлі де болса әлсіз, өз бетімен тік тұрып кете алмайтын 

жағдайда еді. Міне, сондықтан да бұл шараларды тезірек жүзеге асыру үшін баспасөздің 

жан жақты көмегі қажет болды.Осыған орай, енді Қазақстан Өлкелік партия комитеті- нің 

1933 жылғы 4 маусым күні болған бюросында Л.И.мирзоян қазақ баспасөзінің жайы мен 

міндеттері  туралы  сөз  сөйлеп,  осы  мәселе  туралы  қаулының  жобасын  ұсынады.  Көп 

кешікпей  “Өлкелік  басылымдар  -  “Социалисттік  Қазақстан”  мен  “Казахстанская  правда” 

газеттерінің жұмысын қайта құру туралы” Қазақстан өлкелік партия комитетінің қаулысы 

жарияланды.  

          1933-1936  жылдары  Өлкелік  партия  комитеті  республикалық  газеттердің 

редакторларын  іскер,  тәжірибиелі  кадрлармен  нығайтып  отырды.  Қазақстан  өлкелік 

партия  комитеті  1934жылы  маусымда  белгілі  жазушы,  публицист  Ғабит  Мүсреповты 

“С.Қ-ның”  редакторы  етіп  бекітті.  Редакция  аппараты  Бейсенбай  Кенжебаев,  Аманғали 

Сегізбаев,Нұрсейіт  Ерубаев,  Байжасаров,  Ахмет  Елші-  беков,  Мерғали  Ешмұхамбетов, 

Ануар  Омарбеков,Несіпбай  Манашев,  Жұмағали  Сәрсеков  және  т.б.  толықтырылды. 

Белгілі журналист және әдебиет сыншысы  Құлмырза Өтепов 1938  жылға дейін үзбестен 

“С.Қ”  газетінің  партия  тұрмысы,  насихат,  баспасөз,  әдебиет  бөлімдерін  басқарды.  Ірі 

публицист  және  әдеби  сыншы  Ілияс  Қабылов  “С.Қ”-ға  эстетика  және  әдебиетті  зерттеу 

мәселелері жөнінде мақалалар жазып тұрды. 

          Осы жылдары саясат және экономика тақырыптарына мақала жазып жүрген ақтаған 

СЧ Бәйішев еді. Ол әрі “Социалистік Қазақстанның” редакторы болды. 

          1937  жылы  Қазақстанда  267,  оның  ішінде  137  газет  қазақ  тілінде  шығарылды. 

Олардың тира-жы 660 мыңға жуық дана болды. Бұрынғы жылдардың қайсысымен болсада 

да көп, жалпы тиражы 5,3 млн.аса дана болып, 408 түрлі кітап басылып шықты.        

          Радио  хабарын  тарату  жедел  дамыды.  1937  жылдың  көктемінде  республикада  307 

радиотора бы, 57 мың радиоқабылдағыш жұмыс істеді, бұл 1935 жылдың осы уақытындғы 

сынан 3 еседей артық еді. Бірақ осының өзі халықтың “Қапшықтай білмейтін қағазсыз” га- 

зетке деген өскелең қажетін өтей алмады.  

         1937  жылы  5-12  мамырда  Қазақстан  Комунисттік  партисының  бірінші  съезінде 

Орталық  Комитетті  сайлады.  “Социалисттік  Қазақстан”мен  “Казахстанская  правда” 

Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің органы болды.   

          Қазақстан  Компартиясы  бірінші  съезінің  шешімдерін  орындауға  комунисттер  мен 

барлық ең бекшілерді жұмылдыра отырып,  республика баспасөзі, комуниттік партияның 

тарихы мен теория- сын оқып үйрену “ұлт кадрларын даярлау жәнеоларды идеялық, саяси 

жағынан  тәрбиелеу  тақы-  рыптарына  баса  көңіл  аударды”.  Сол  кезде  партияның  ішкі 

демократиясын 

өркендетуге 

“Ауыл 

ко-ммунисі”, 

“Большевик 

Казахстана”мен“Казахстанская правда” және басқа газеттерде жарияланған мақалалар мен 

корреспонденциялардың тигізген пайдасы орасан зор болды. 

          Қазақстан  Комунисттік  (большевиктер)  партиясының  ІІ  съезіне  (1938  шілде)  дейін 

республи-  ка  баспасөзі  едәуір  дами  түсті.  Қазақстан  Компартиясының  І  съезінен  кейінгі 

уақытта  жаңадан  4  облыстық  және  16  аудандық  газет  пайда  болды.  Бұрынғы  9  журнал 

енді 13-ке жетті. Газеттердің тиражы 300 мың данаға дейін өсті.  

          “Социалисттік 

Қазақстан”,“Казахстанская  правда”,“Советтік  Қарағанды”және 

“Соц.Қараган-  да”газеттері  стахановтық  қозғалысты  тағы  да  онан  әрі  өркендетуге  үлес 

қосты.  Отанымыздың  эко-  номикасы  мен  қорғаныс  қуатын  нығайту  жолдарындағы 

күресте облыс- тық, аудандық газеттер де елеулі жұмыс істеді.  

          Мерзімді  баспасөзде  республиканың  20  жылдық  тарихында  қол  жеткен  табыстары 

ойдағы-  дай  насихатталды.  Газеттер  беттерінде  “Еңбек  тәртібін  нығайтайық”, 

“Қыдырымпаздыққа  салы-  нып,  жұмыс  уақытын  босқа  өткізушілер  болмасын”  деген 

айдармен  кәсіпорындар  мен  мекемелер-  ден  түскен  хабарлар  мен  хаттар  жиі  басылып 

тұрды.   

          Республика баспасөз Отан қорғаушылық маңызы бар кәсіпорындарын, алдымен түс- 

ті  металлургия  кәсіпорындарын  ерекше  бақылауға  алды.  Онда  өздерінің  қызметкерлерін 

арнайы жіберіп, немесе жұмысшы тілшілермен жұмыс жасап тұрды.  

          Мерзімді баспасөз және басқа басылымдар сан және сапа жағынан да өсе берді. Ұлы 

Отан соғысы қарсаңан да республикада жалпы тиражы 1 млн дана болып негізінен қазақ 

және  орыс  тілінде  322  газет  шығарылды.  Тоғыз  республикалық,  28  облыстық  және  193 

аудандық газет шығарып тұрды.  

          1934 жылы 15 қаңтарда Қазақтың Мемелекеттік университеті ашылды. Бұл сол жыл- 

дары Қазақстандағы 13-ші жоғары оқу орны болды. Оларды 4266 жас жігіттер мен қыздар 

оқыды,олардың  62%қазақ  жастары  еді.  Қазақ  университетінің  ашылуын  қазақ  халқының 

мәдени өміріндегі тарихи оқиға деп бағалап, газет бұл күнді халықтық мереке ретінде атап 

өтті. 

          Отызыншы жылдардың орта шенінде қазақ тілінде газет,журналдар,кітаптар мен оқу 

лықтардың көп шығарылуы, жергілікті мектептерде сабақтың ана тілінде жүргізілуі қазақ 

тілі мен әдебиет мәселелерін кең зерттеу жұмыстарын кезекке қойды.Республикалық газет 

ғылыми-техникалық терминдерді батыл қабылдау арқылы қазақ тілінің сөздік қорын байы 

та түсу жөнінде,қазақтың әдеби тілі мен жазбасын дамыту жөнінде проблемалық мәселе- 

лер көтеріп отырды. 

          Екінші  бесжылдықта  Қазақстанның  баспасөзі  де  дамыды.  267  газет  шығып  тұрды. 

Оның 137-сі қазақ тілінде еді.  

          Баспасөз әдебиет пен өнер мәселесіне үлкен көңіл бөліп отырды. Осы кезде халық- 

тың тек материялдық талаптары ғана емес, рухани талаптары да өсті. Соған байланысты 

әдебиет пен өнердің және баспасөздің де рөлі арта түсті. 

          Бұл міндеттерді шешу ісімен бүкіл қазақ баспасөзі, оның ішінде“Қазақ әдебиеті”га-

зеті, “Әдебиет майданы” мен “Литературный Казахстан”, “Әйел теңдігі”, “Ауыл мұғалімі” 

журналдары сияқты мәдениет мәселелеріне арнналған баспасөз органдары шұғылданды.  

          Қазақастанда жазушылар съезі 1934 жылы 12 маусымда ашылды. Қазақ жазушыла- 

ры  баспасөзге  белсене  қатысты.  Жаңадан  Жақан  Сыздықов,  Тайыр  Жароков,  Әбділдә 

Тәжібаев, Ғали Орманов, Ғабдол Сланов, т.б. корреспонденциялары, мақала, өлең, әңгіме 

очерктері “Социолисттік Қазақстанның” беттерінде көріне бастады.  

          Өлкелік  баспасөз  ауылдағы  мәдениет  ошағы  –  клубтар  мен  кітапханалардың,  оқу 

үйлері мүйістерінің жұмыстарына да үлкен көңіл бөлді. 

          Қазақ  АССР  Орталық  Ақтау  комитеті  халық  тілегін  орындай  отырып,  1928  жылы 

латын алфавитін мемлекеттік “алфавит” деп жариялады. 1929 жылдан бастап өлкелік газет 

шағын хабар, заметкаларды латын әріпімен бастырып шығарып, газет оқушыларын жаңа 

алфавитке үйретті. Газет, журнал, баспалар 1930 жылы жаңа алфавитке тегіс көшірілді.  

          Бұл  латын  алфавиті  1940  жылға  дейін  қолданылды.  1940  жылы  орыс  алфавитіне 

көшу мәселесі қаралды.     

Неміс-Фашист 

басқыншыларымен 

соғыс 

жылранындағы 

республикалық,  облыс-  тық,  аудандық  басылымдар  және  қазақ  тіліндегі 

майдандық газеттер. 

          Соғыстың басталуына байланысты кеңес мемлекетінде бақ-тың жұмысын ұйымдас- 

тыру ісінде елеулі өзгерістер жасалды.Атап айтқанда, ең алдымен күш пен қаржыны үнем- 

деу, әскери газеттердің жүйесін өрістеу үшін партия салалық газеттер мен журналдардың 

шығарылуын уақытша тоқтатып, барлық қайрат жігерлерін саяси басылымдардың маңда- 

рына  топтастырды.  Қазақстанда  1941  жылдың  шілде  айынан  бастап,  “Лениншіл  жас”, 

“Ленинская смена”, “Пионер Казахстана”, “Октябрь балалары”,бес облыста шығатын ком- 

сомол газеттері,“Коммунист”,“Жас большевик”,“Пионер”,“Вожатыйға көмекші”, “Сталин 

жолы”, “Народное хозяйство Казахстана”, “Қазақстан колхоз-совхощздары”, “Литература 

и  искусство  Казахстана”,  “Халық  мұғалімі”,  “Әдебиет  және  искусство”  журналдарының 

шығарылуы соғыс талабына сай тоқтатылды.Енді бұл газеттер мен журналдардың міндет- 

терін республикалық “Социолисттік Қазақстан”, “Казахстанская правда” газеттері арқару- 

ға тиісті болды.  

          Әйтседе,  осындай  қиын-қыстау  кезеңге  қарамастан  республикамызда  облыстық  га- 

зеттердің саны онша қысқартылған жоқ. Олардың соғыстан бұрынғыдан тек төртеуі ғана 

кеміді. Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстарында қазақ және 

орыс  тіліндегі  екі  басылым  болып  шығатын  бір  ғана  газет  шағарылды.  ВКП  (б)  ОК-нің 

нұсқауы бойынша республикалық және облыстық газеттер аптасына үш рет төрт бет, үш 

рет екі бет көлеммен шығып тұрды. 

          Аудандық газеттер бұрынғы қалпында ғана сақталып қалған жоқ, қайта өсті. Соғыс- 

тың алғашқы кезінде олардың саны 196-ға жетті. 1941 жылдың мамыр айында бұған тағы 

да үш газет қосылды. Айырмашылығы бұрын күн сайын шығып тұратын басылымдар енді 

аптасына  үш  рет  екі  бет  көлемнен  басылатын  болды.  Бұл  аудандық  газеттерден  басқа 

Қазақстанның ірі кәсіпорындарында 44 көп тиражды газет жарық көрді. Сөйтіп, соғыстың 

алғашқы кезеңінде республика көлемінде тарайтын 228 газеттің 126-сы қазақ, 96-сы орыс, 

3-і ұйғыр, 2-і өзбек және корей тілінде болды. Олардың жалпы тиражы соғыстан бұрынғы 

жылдары 2,100 мың дана болса, енді 700 данаға дейін кемітілді.  

          Соғыс басталысымен баспасөздің, бүкіл мазмұны уақыт талабына сай“Барлығы май- 

дан үшін! Барлығы жеңіс үшін!” деген айбынды ұранға бағындырылды. Мәселен, “Социа- 

листтік  Қазақстан”  газетінің  1941  жылғы  22  маусымдағы  нөмірі  әдеттегідей  бейбітшілік 

сарынымен шыққанымен,келесі 23 маусымдағы нөмірі бүтіндей неміс-фашист басқыншы- 

ларының кеңес үшкіметіне зұқлымдықпен шабуыл жасауына арналды.  

          ВКП(б) Орталық Комитетінің үгіт және насихат басқармасы1942жылдың наурыз ай- 

ында аудандық газет редакцияларына журналисттік тәжірибені тиімді пайдаланып, кемші- 

ліктерден арылу жайында хат жолдады. Ал,ҚазақстанКП(б)Орталық Комитеті болса өз ке- 

зегінде осы хатты алысымен барлық аудандық,облыстық және республикалық газеттердің 

жұмысын тексеріп, олардан аудан өмірі мен экономикасын терең де жарқын жазып отыру- 

ды талап етті.Сөйтіп,аудандық газеттер соғыстың алғашқы күндерінен бастап-ақ айтарлық 

-тай қызмет атқарды деп айтуымызға болады. 

          Аудандық  газеттердің  осындай  жұмыстарымен  қатар  соғыс  жайында  әйелдер  мен 

жастардың  өндірістегі  ролі  мейлінше  арта  түсті.  “Социолисттік  Қазақстан”,“Казахстанс- 

кая правда” газеттері 1941 жылдың маусым айында Солтүстік қазақстан облысының Полу 

-ден МТС-індегі бір топ тракторшы әйелдердің “Қыздар,тракторғы,комбайн штурвалына!” 

деген үндеуін жариялады.  

          Қазақстан  тылындағы алуан түрлі жұмыстарды әйелдер  атқарды. Мұны Ақтөбе  об- 

лысының “Социолисттік жол” газетінің материялдарынан айқын аңғаруға болады.Нақ осы 

сияқты ауыл шарушылығы жұмысындағы әйелдер де Отан тапсырмасын қандай да бір қи- 

ыншылыққа қарамастан үнемі абыроймен орындап отырды. Мысалы,облыс бойынша 1942 

жылы түрлі курстарда дайындықтан өткен 3913 механизаторлардың 313-і әйелдер еді. Сол 

жылдары бүкілхалықтық Отан вахтасына қатынасушылардың табыстары туралы хабарлар 

-ды  тарату  үшін  газет  беттерінде  арнайы  “Қызыл  бұрыштар”  ұйымдастырылды.  Онда  ең 

алдымен Қарағанды шахтерлерінің, Балқаш Қоңырат, Өскемен және Шымкент металлург-

тарының майданға көмекті күшейтіп орындағандықтары туралы мәлеметтір берілді. Бұған 

қосымша газет беттерінде қазақтардың майдандағы ерліктермен қатар,аттары ел құрметін 

бөленген озаттарға арналған очерктер,корреспонденциялар және фотосуреттер жария-ды.  

          Бүкілхалықтық жарыс темір жолшылар арасында да кең өріс алды.  “Темір жолшы” 

мен “Түрксиб” және басқа газеттер теміржол бойындағы еңбек озаттарының, жаңашылдар 

-дың  жұмысын  кеңінен  жазып  отырды.  Баспасөз  колхоздар  мен  совхоздарда  мал  қыстау 

жайын тексеретін қоғамдық байқауға белсене қатысты. 

          “Правда” газеті 1943 жылдың 6 ақпанында “Даңқты қазақ халқы-Советтік Отан үшін 

күресте” деген бас мақала жариялап, онда: “Қазақтар майданда жауға қарсы жақсы соғыса 

-ды, тылда олардың әкелері,шешелері,әйелдері майдан үшін жұмысты аянбай жақсы істей 

-ді. Қазақстан өз жерінің барлық байлығымен, қойнауының барлық асыл кенімен майданға 

қуатты тірек болып отыр”,-деп жазды.  

          1942жылдың екінші жартысынан бастап қазақ тілінде майдандық газеттер шыға бас- 

тады. Қазақ мемлекеттік кітап палатасының анықтамасына қарағанда Ұлы Отан соғы соғы 

-сы жылдарында қазақ тілінде 16 газет шығып тұрған. Оның алғашқы Панфилов атындағы 

8-гвардиялық дивизияның “Отан үшін” газеті. Газеттің 1944 жылдың тамыз айының соңы- 

на  дейін  109  нөмірі  жарық  көрген.  Басылымның  жауапты  редакторы  жазушы  Л.Макеев 

болса, оның орынбасары журналист Құрманбек Сағындыков еді.  

           Ал,екінші бір “Отан үшін” газеті 1942 жылдың шілде айынан бастап Солтүстік ба- 

тыс майданда шыға бастаған. Оның 1943 жылдың қараша айына дейін 108 нөмірі жарық 

көрді.  Газеттің  алғашқы  жауапты  редакторы  Н.Кружков,одан  кейін  Д.Ускулаев  болған. 

Олардың орынбасарлары К.Усманов пен Жұбан Молдағалиевтер еді. Бұл газетте С.Сейі- 

тов әдеби қызметкер міндетін атқарған. Сондай-ақ мұнда А.Тоқмағамбетовтың сатиралық 

жанрдағы материялдары көп жарияланған.  

          Сондай-ақ “Отан үшін” газетінің “Жолдасың үшін кек ал!” деген жалпы тақырыппен 

шығарылған екінші бір арнаулы нөмірінде:“Фашисттер барлық ұлттырдың;орыс пен қазақ 

-тың да,өзбек пен украинның да,қырғыз,белорустың да қас жауы.Фашисттер ұлт мәдение- 

тін, ата-бабамыздың, ғасырлар бойы еңбекпен жасағанын тү қоймай құртпақ...” деп ашына 

жазса, одан әрі “Фашисттердің аюандығы” атты мақалада: “Воронеж облысының Сурко- 

вые селосының маңында сегіз қызыл әскердің өлігі табылды. Фашисттер оларды азаптап, 

үстеріне жанармай кұйып, тірідей өртеп жіберген. Олардың ішінде мыналар бар:Әминов 

Өтеп – Гурьев қаласынан, Дүкешев Аймаш – Гурьев қаласының Мақат ауданынан, Ахмет- 

ов  Арыстан  –  Батыс  Қазақстан  облысындағы  Жаңа  қала  ауданының  8-ші  ауылынан, 

Бекболатов Жұбан – Гурьев қаласынан, Жұбанов Сағдат – Теңіз ауданынан”,- деп фашист-

тердің қанқұйлы аюандығын көрсетеді.  

          Екінші Белорусия майданының басылымы “Майдан ақиқаты” Солтүстік батыс май- 

дан таратылғаннан кейін жоғарыда өзіміз сөз еткен“Отан үшін”газетінің орнына1943 жыл- 

дың қараша айынан бастап шыға бастаған. Редакторы белгілі журналист Ахмет Елшібеков 

болды. Бұл газет аптасына екі рет 1945 жылдың маусым айына дейін “Неміс окупанттары- 

на өлім!” деген ұранмен жарияланып тұрған.  

          Енді  осы  газетте  жарияланған  нақты  материялдарға  тоқталсақ,онда  мәселен“Жауға 

дамыл таптырма” деген бас мақалада:“Бір неміс кеміген сайын жеңіс жақындай түседі.Ал- 

дыңғы қатарлы жауынгерлерден өнеге алып, немістің қан ішерлерін қыра беріңдер, неміс-

фашист  басқыншыларды  білектің  күшін  ғана  емес,  білімнің  дле  күшін  жұмсап,қыра 

беріңдер”,- деп қазақ жауынгерлерінің қайрат жігерін жаниды.   

         Соғыс  жеңіспен  аяқталған  соң  бұрынғы  екінші  Беларусь  майданының  аты  жаңадан 

“Әскерлердің Солтүстік тобы” деп аталады, осыған байланысты енді “Майдан ақиқаты” га 

зетінің аты “Жеңіс туы” деп өзгертілді. Сөйтіп, бұл басылымның 1946 жылдың күзіне дей- 

ін 86 нөмірі жарық көреді де, тоқтылады. Онда негізінен әдеби қызметкер міндетін атқар- 

ғандар Сағынғали Сейітов пен ғажап ақынымыз Жұбан Молдағалиевтар болып табылады. 

 

          Көңіл аударарлық тағы бір басылым–Украин майданының органы“Сталин туы”га- 

зеті. 1941 жылдың екінші жартысынан бастап Сталинград майданында шыға бастаған бұл 

газеттің орысшасы - “Сталинское знамя” деп аталған. Ал, 1943 жылдан Украин майданы- 

ның органына айналған бұл басылымның жанынан өзбек, татар, қазақ тілдерінде де әскери 

газеттер шығарыла бастаған.Сөйтіп,қазақ тіліндегі“Сталин туы”газеті 1943 жылдың ақпан 

айынан бастап, екі бет көлеммен өмірге жолдама алған. Бұл туралы газет тің кейінгі редак 

-торы М.Дінішев:“Сталинград төңірегіндегі неміс әскерлеріне қарсы үлкен шабуыл бастал 

-ды. Басқа бір армиядан журналист Әнуар Ипмағамбетов, жазушы Қалқаман Әбдіқадіров, 

резервтен Төлеу құлдин келді. Біз “Сталинатуы” атты газетті қазақ тілінде шығаратын бол 

-дық”,-деп жазған. Газеттің алғашқы редакторы жоғарыда аты аталған  – Ә.Ипмағамбетов 

болған. Онда әріп теруші болып Забира Айитқожина, Тыңсық Мәткәрімова, Катя Горбуно 

-валар жұмыс істеген.    

          Келесі  басылым  “Қызыл  Армия”  деп  аталады.  Бұл  газеттің  тарихы  4-Украина 

майда-  нының  таралуына  байланысты  басталады.  Сөйтіп,  бұл  майдан  таралғаннан  кейін 

жоғары-  да  сөз  еткен  “Сталин  туы”  газеті  қызметкерлері  1-Беларусь  майданының 

қарамағына жібе- ріледі. Оларға жаңа майданда қазақ тілінде жаңа газет шығару міндеті 

жүктеледі.Міне, 1-Беларус майданының органы “Қызыл армия” газеті осындай оқиғаларға 

орай  1944  жыл-  дың  қараша  айының  4-ші  жұлдызынан  бастап  өмірге  келген.  Ол  “Неміс 

оккупанттарына  өлім!”деген  ұрамен  аптасына  екі  рет  шығарылып  тұрған.Жауапты 

редакторы И.С.Пота- пов, оның орынбасары Үміт Балқашев болған.   

          “Қызыл  армия”  газетінде  М.Дінішев,Қ.Әбдіқадіров,Т.Ақшолақов,З.Тұрарбековтар 

қызмет істеген. Кейіннен газеттің аты “Совет армиясы” деп өзгертіледі. Ол бүкіл Польша 

жерін алып, Берлинде, Потстамда 1945 жылдың күзіне дейін үзбей шығып тұрды.  

          Волхов майданының органы - “Майдан правдасы” газеті 1942жылдың қараша айы- 

ның 30-шы жұлдызынан бастап шыға бастады. Жауапты редакторы К.П.Павлов,орынбаса- 

ры Н.Қорабаев. Газеттің 1942 жылы 9 нөмері, 1943 жылы 101 нөмірі, 1944 жылы 14 нөмірі 

жарық көрген.Газет аптасына екі рет бейсенбі, жексенбі күндері шығып тұрған.Онда қазақ 

жауынгерлерін жеңіске рухтандырған, олардың ерлігі дүниенің 4 түпкіріне паш еткен ма- 

териялдар жарияланған. Бұл газетте тағы да “Неміс фашист басқыншыларына-лағынет жә- 

не  өлім!”  деген  ортақ  тақырыппен  тағы  да  бұдан  басқа  да  “Зорлық-зомбылық  зардабы”, 

“Гитлершілердің тағы бір жауыздығы”, Гитлердің ауыр азабы”,“Бандылар”,“Қанға-қан!”, 

“ Жанға-жан!” – деп аталатын көптеген материялдар жарияланып отырған. 

          Келесі бір“Отан үшін ұрысқа!”газеті Волзхов майданы таралғаннан соң,жоғарыда 

аталған“Майдан правдасы”газеті қызметкерлерінің күшімен және сол басылымның баспа- 

ханалық  базасы  негізінде  Карелия  майданының  органы  ретінде  1944  жылдың  1сәуірінен 

бастап,  аптасына  екі  рет,  екі  беттік  форматпен  шыға  бастаған,  Жауапты  редакторы  сол 

К.П.Павлов, орынбасары М.Қорабаев. Осы жылдың мамыр айынан бастап газеттің беті 4 

бетке ұлғайтылған. Газет “Неміс аккупанттарына өлім!” деген нақты ұранмен шығып,1944 

жылдың қараша айына дейін, 65 нөмірі жарық көрген. Кезінде көптеген майдандық, газет- 

тердің редакциялары өз басылымдарын тылға жіберіп отырған.   

          Ал,“Отанды қорғауда”газеті болса, Ленинград майданының органы болып есепте- 

леді. 1944 жылдың 3 қаңтарынан бастап, қазан айының соңына дейін “Отанды қорғаудың” 

84 нөмірі шыққан. Редактор орынбасары міндетін А.Мадалиев атқарған. Кейіннен оны Т. 

Әшімбаев ауыстырған. 

          “Жауды  жоюға”  және  “Жауға  қарсы  аттан!”  газеттері.  Алғаш  басылым  Брянск 

майданыныда шыққан. Бас редакторы А.Воловец, орынбасары Т.Мұсақұлов.“Жауды жою- 

ға”,“Неміс  оккупанттарына  өлім!”  деген  ұранмен  аптасына  екі  рет  шығып  тұрған.  Бұл 

газет кейіннен “Алға – жауға қарсы!” деген атпен калинин майданында, соңында “Жауға 

қарсы  аттан!”  деген  атпен  1-Прибалтикамайданында  шығарылған.  Соңғы  редакторы 

М.Рамзин,Ж.Айтмұратов,әдеби тілші Д.Әбділов болған.  

          “Дабыл”  газеті  “Неміс  окупанттарына  өлім!”  деген  ұранмен,  4  беттік  көлеммен 

Қиыр  Шығыс  майданның  органы  ретінде  шығарылған.  Бас  редакторы  С.Устинов, 

орынбасары А.Жүсіпов, Е.Қалиев. Бұл басылымның 1944 жылдың қыркүйек айына дейін 

74-нөмірі жарық көрген.  

жүктеу/скачать 437,15 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: