1. Қазақтың мерзімді баспа сөзінің пайда болуы қазақ жеріндегі революциялық тақуалар мен өзгерістер кезеңіндегі баспасөз (1870-1917 ж/р). 3 сағат

мақалалар (жер туралы, сьезд, сайлау т.б. тақырыптар) бойынша 4-6 беттеріне орналасқан. 

“Фельетон  ”,  “Хабарлар”    бойынша  айдарымен  материялдар  журналдың  орта  тұсынан 

орын  алған.  Ал  шетел  жаңалықтарынан,  көңіл  айтулар  мен  басқармадан  ускертулерді, 

жаңа кітап туралы рецензияларды журналдың соңғы беттерінен оқуға болатын.      

          “Айқаптың”,  “Өлең-жыр”,  “Фульетон”,  “Фабаршыларымыздан”,  “Ашық  хат”,  “Бас-

қармадан жауап” деп алған тұрақты айдарлардың болуы оның жұмысындағы ұқыптылық- 

ты,  жүйуліліктш  танытады.  Журналдың  безендіру  мәселесшне  де  жете  көңіл  бөлгенін 

жоғарыдағы айдарлар бойынша жарияланған материялдардан айқын аңғаруға болады.  

            “Айқап” өз кезі  үшін  үздік  журнал  болды. Оның  әр санын жұрт асыға  күтті.  Оған 

Қазақстанның барлық облысынан және Астрахань губерниясына қосылған Бөкей орталық- 

тарымен  мен  Кавказ  округіне  қарайтын  Маңғыстау,  Атырау,  Оралдан  үзбей  хат  келіп 

тұрды. Әсіресе, Ақтөбеден, Қотанайдан, Қыдылжардан, Торғайдан, Көкшетаудан, Қарқа-

ралыдан,  Семейден,  Аягөзден,  Қапалдан,  Шиелден,  Қызылордадан,  Жамбылдан, 

Шымкенттен, Зайсаннан мақала жиі жарияланды.  

          Журналдың бетіне кейде “Одан-бұдан”, “Уақиғалар”, “Мұсылмандар түсінуіне тиіс- 

ті мәселелер” деген айдарлар бойынша да материял жарық көрді. Кейін оларды алмастыр- 

ған    “Хабаршыларымыздан  ”,    “Хабарлар  ”  айдарлары  журналдың  соңғы  кезіне  дейін 

тұрақты шығып тұрды. 

           “Айқаптың”,  хатшысы  болып  1911-1912  жылдары  Әкірам  Ғалимов,  1913-1914 

жылдары  Сұлтанмахмұт  Торайғыров  істеді.  Қызметкер,  тілші,  автор  болып  Жиһанша 

Сейдалын,  Спандияр  Көбеев,  Сәкен  Сейфуллин,  Бейімбет  Малин,  Сәбит  Дөнентаев, 

Бақытжан Қаратаев, Молдағали Жолдыбаев, Бекмырза Бекжанов, Нұралдин Айтмұқанов, 

Есенғали Хасаболатов, т.б. қатысты.  

Қазақтардың    рухани    өмірі    тарихына    1911    жыл    тұңғыш    ұлттық    бейресми  

мерзімді   басылымдар  шыққан   жыл   ретінде   енді . Сол  жылдың  қаңтарынан  бастап  

қазақ    тіліндегі    бірінші    журнал    “Айқап”  ,  шықса  ,  наурызынан    бастап    “Қазақстан” 

газеті    шыға    бастады  .    Бұл    басылымдар    туралы    кеңестік    тарихнамада    біршама  

айтылды  .  Дегенмен    олардың    дерек    көзі    ретіндегі    маңызы    мен    ерекшеліктерін  , 

олардан  алынған  мәліметтердің  ғылыми  құндылықтарын  анықтау  үшін , жалпы  газет-

журналдардың  пайда  болуының  алғышаттары , тарихи  жағдайларымен  қатар , нақты  

басылымның  дүниеге  келу  тарихын  зерттеудің  де  маңызы  үлкен . Мысалы , “Айқап”  

туралы  айтсақ , оның  әрі  шығарушысы , әрі  редакторы , әрі  негізгі  авторларының  бірі  

Мұхаметжан    Сералиннің    ұзақ    жылдарға    созылған    ізденістері    туралы    да    айтуға  

тиіспіз . 

      М.  Сералиннің    1906    жылдан    бастап    газет    шығармақ    болған    бірнеше    әрекеттері  

сәтсіз  аяқталды  .  Тек ,  1911  жылдың  басына  қарай  ғана  журнал  шығару  мүмкін  

болды .  М. Сералинің  өз  ұлтының  тарихындағы   

ана  тілінде  бірінші  рет  журнал  шығару  сияқты  үлкен  іске жалғыз  кіріскендігін  оның  

замандастары  да  растайды .  

      “Алты    миллиондай    халықтың    ортасында    бір    журналдың    яки    бір    газеттің  

жоқтығы”  М. Сералинді  тәуекелге  бел  байлап , журнал  шығаруды  жалғыз  бастауға  

итермелеген .  Әрине , ол   М. Сералинге  журнал  шығаруына  және  оны  үзбей  шығарып  

тұруына  мүлдем  ешкім  көмектескен  жоқ  деген  сөз  емес . Жақсы  істің  басталуына , 

оның    іске    асуына    әрдайым    тілектестер    мен    мүмкіндігінше    көмек    көрсететіндер  

табылатындығы  сияқты , М. Сералинге  де  тілектес  болып , оған  қол  ұшын  бергендер  

болды . Журнaл  шығысымен  халық  оны  жылы  қабылдады . Жан-жақты  көмек  көрсетті 

. Көптеген  адамдар  журналдың  үзбей  шығып  тұруына  өз  үлестерін  қосты .   

      Журналдың  шығуына  бір  жыл  толуына  арналған  мақаласында  М. Сералин : “Сөз  

соңында    жыл    бойынша    журналдың    тоқтамай    шығуына    себеп    болған    мырзаларға  

“Алла  риза  болсын”  айтпай  қала  алмадық. 

Әуелі, мәтбуға  қожасы  Сосновскийге  арзан  бағамен  журналымызды  басып  һәм  

білген  мәслихаттарын  айтып  жәрдемдескеніне .  Екіншіден , Тәңірберген  Тұрысбеков , 

Сәдуақас  Шорманов , Ғабділрахман  Жүсіпов ...  жәрдем  еткен  үміт  иелеріне. Үшінші , 

бір    жылдан    бері    тынбай    сөз    жазып    келе    жатқан    шәкірттерге”    -  деп    жазды  .  Бұл  

жолдардан    М.  Сералиннің    “Айқап”    журналын    шығарып    тұруға    көмектескендердің  

ішінен  бірінші етіп  Сосновскийді  атағандығын  көреміз . 1907  жылы  шыққан  “Қазақ  

газетін”  шығарушы  да  Х. Сосновский  болғандығы  белгілі . Олай  болса  қазақ  тілінде  

шыққан  тұңғыш  бейресми  газет  пен  журналдың  шығуына  көмектескен  Х. Сосновский  

кім  ?  –  деген    сұрақтың    туары    заңды  .  Хаим    Шулевич    Сосновский  ,    ұлты    еврей  . 

Троицкі  қаласының  мещаны  .  Алты  жылдан  астам  Троицкіде  шығып  тұрған  “Степь”  

газетінің  редакторы  болған . Сол  қаладағы  “Энергия”  баспаханасының  иесі. 

 Кеңестік  тарихнамада  айтылғандай , журналдың  өзімен  қатар  шығып   

тұрған    “Қазақ”    газетінен    басты    айырмашылығы    таптық    идеялық    позицияларында  

емес  ,  олардың    қаржылық    негіздерінің    екі    түрлі    құрылуында  ,  қаржы    көздерін    екі  

түрлі  іздестірілуінде  болды . Басқаша  айтсақ , басылымдарды  қаржыландырудың  уақыт  

талабына  сай  нарықтық  негізде  жүргізілуінде , немесе , керісінше  уақыт  талабына  сай  

жүргізе  алмауында  болды . 

      ХХ  ғасыр  басындағы  ұлт  алдында  тұрған  мәселелерді  ұлттық  деңгейде  көтеріп , 

ұлттық  көлемде  қоя  білген , сондықтан  ұлттық  басылым   деген  ұғымға  толық  сай  

келетін  екі  басылымның  бірінің  әлемдік  соғыстың  басталуына  байланысты  туындаған  

қиыншылық    қыспағына    шыдай    алмай    өз    шығуын    тоқтатуы  ,  екіншісінің  ,  сол  

қиыншылыққа    қарамастан    шығуын    жалғастыруы    қайсысының    дұрыс    жол    таңдай  

білгендігін  көрсетіп  берді . 

      “Айқап”    журналы    М.  Сералиннің    бастамасымен    соның    ерлікке    тең    еңбегінің  

арқасында    және    соның    қаражатына    1911    жылдың    10    қаңтарынан    бастап    Троицкі  

қаласында  Х. Сосновскийдің  “Энергия”  баспаханасында  шыға  бастаған . Көлемі  4-5  

баспа  табақ , таралымы  900-1000  дана . 1915  жылдың  қыркүйегіне  дейін  барлығы 88  

саны  жарық  көрген.  Кей  жылдары  12-14 , кей  жылдары  24  нөмірге  дейін  шыққан . 

Тұңғыш  журналдың  неліктен  “Айқап”  атануы  туралы  М. Сералин: “Біздің  қазақтың  

неше    жерде    “қап”    деп    қапы    қалған    істері    көп  .  “Қап”    дегізген    қапияда    өткен  

істеріміз  көп  болған  соң  журналымыз  да  өкінішімізге ылайықтап  “Айқап”  болды” - 

дейді . Журналға  келіп  түскен  хаттарға  қарағанда  ол  қазіргі  Қазақстан , Қырғызстан  

территориясына  түгел  дерлік  және  Ресейдің  біраз  бөлігіне  тараған . 

      “Айқап”  журналын  дерек  көзі  ретінде  талдауда , ондағы  мәліметтерді  тарих  дерегі  

ретінде  қарастыруда  Ү.  Субханбердина  дайындаған  “Айқап”  бетіндегі  мақалалар  мен  

хат-хабарлар”  атты  мазмұндалған  библиографиялық  көрсеткішінің  алар  орны  ерекше    

екендігін  айтуымыз  керек . Ә. Марғұланның  сөзімен  айтсақ , көрсеткіш: “Революцияға  

дейінгі  мерзімді  басылымның  мазмұнымен  танысып , бай  да  ерекше  деректер  әлеміне  

енуге  көмектеседі” . 

      Көрсеткіш бірінші рет 1961 жылы жарияланды. Ол Ү.                   Субханбердинаның  

осы    салада    жарияланған    алғашқы    еңбегі    еді  .  Бір    қызығы  ,  егер    журнал    патша  

өкіметінің    жергілікті    әкімшілік    орындарының    қатал    бақылауымен    шыққан    болса  , 

оның    тура    жарты    ғасырдан    соң    жарияланған    библиографиялық    көрсеткіші    кеңес  

өкіметінің    одан    да    қатал    бақылауымен    шыққан  .    Осылай    журнал    мен    оның  

көрсеткішінің    арасында    өзіндік    тарихи    сабақтастық    пайда    болды  .  Егер  ,  журнал  

авторларды    кезінде    өз    ойларын    мақалаларында    ашып    айта    алмай    қиналса  , 

көрсеткіште  сол  авторлардың  біразының  атын  да  атауға  тыйым  салынды .  

      1999  жылы  шыққан  “Қазақ  халқының  атамұраларында” , “Айқап” бетіндегі  

мақалалар  мен  хат-хабарлардың” библиографиялық  көрсеткіштерінің  толықтырылып  

екінші  рет  басылуына  байланысты  Ү. Субханбердина: “1961, 1963   жылдары  “Айқап”  

журналы  мен  “Түркістан  уалаятының  газеті” , “Дала  уалаятының  газеті” ,  “Қазақстан”  

газетінің  бетінде  басылған  материалдарының  мазмұндалған  библиографиясы  басылып  

шыққан  болатын .  Бірақ  өкінішке  орай , ол  көрсеткіштерде  Байтұрсынов  Ахмет , 

Бөкейханов  Әлихан ,   Дулатов  Міржақып , Аймауытов  Жүсіпбек , Жұмабаев  Мағжан , 

Құдайбердиев  Шәкәрім, Қарашев  Ғұмар ,  Ақпаев  Жақып , Баржақсин  Ахмет , 

Жанайдаров  Мейрам, Жұбанов  Құдайберген , Досмұхаметов  Халел , Ермеков  Әлмұхан ,  

Қоңыратбаев    Қалжан  ,  Мәрсеков    Райымжан  ,  Сейтов    Асылбек  ,  Тынышбаев  

Мұхаметжан  ,  Шоқаев    Мұстафа    т.б.    жазған    ең    құнды    материалдары    қысқартылып  

берілген  едi” , - дейді. 

“Қазақ  ”  газеті.    “Қазақ”  –  қоғамдық-саяси  және  әдеби  газет.  1913  жылы  2 

ақпаннан  бастап  Орын-  борда  аптасына  бір  рет,  1915  жылы  аптасына  екі  рет  шығып 

тұрған. Тиражды 3000, кейбір мағлұматтарда 8000 ға жеткен. Бірінші редакторы – белгілі 

ғалым,  жазушы,  қоғам  қарыт-  кері  Ахмет  Байрұрсынов,  екінші  редакторы  –  қоғам 

қайраткері, жазешы Міржақып Дулатов, бастырушысы Мұстафа Оразаев, кейін “Азамат” 

серіктігі болған. Газеттің басы- лып шығуына алғаш жинастырып, әрі қалтасынан қаражат 

шығарған Ахметишан Оразаев болған. Ахаң газетке автор ретінде де қатысып“Қызылқұм 

елінде”  деген  сияқты  мақалалар  да  жарияланып  отырған.  Хусаинов  -    Каримов 

баспахагасында басылып тұрған.  Газеттің 1918 жылғы сандарының редакторы Жанұзық 

Жәнібеков. Барлығы 265 нөмірі жарық көрді.  

          Газетте ХХ ғасырдың басындағы қазақ жұртының саяси-әлеуметтік өмірінің ең түй- 

інді мәселелеріне, шаруашылық жағдайына, жер мәселесіне, басқа елдермен қарым-қаты- 

насына, оқу-ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санаға, тарих 

пен шежіреге арналған Ә.Бөкейхановтың, Ш.Құдайбердиевтің, Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б. 

Серікбаев, Р.Малабаев, Қ.Қоңыратбаев сынды әдебиетіміздің даму шығармалары, әңгіме, 

өлеңдері  басылып,  аудармалары  туралы  сын-мақалалар  мен  қатар  Л.Толстойдан, 

А.Чеховтан, М.Лермонтовтан, В.Короленкодан, И.Крыловтан алғашқы аудармалар жарық 

көрген.  

          “Қазақтың”  басты  бағыты  ағартушылық  мәселесін  қамтыды.  Өнер,  білім  жағынан 

қалың қазаққа бас-көз болды.   

Мерзімді  басылым  тарихын , әсіресе  ұлттық  баспасөз  тарихын , бүгінгі  күн  талабына  

сай , ұлттық  мүдде  тұрғысынан  қайта  қарау , төл  тарихымызды  толықтыра  түсері , 

оларды    тарихи    дерек    көзі    ретінде    пайдалану    бұралаңы    мол    ХХ    ғасырдағы    қазақ  

тарихын  тереңірек  зерттеуге  мүмкіндік  берері  анық .  Өйткені  ел  тарихының  жазба  

деректер    тобына    жататын    мерзімді    басылымдардың  ,  оның    ішінде  ,  ғасыр    басында  

дүниеге    келіп  ,  бірі    қысқа  ,  бірі    ұзақ    өмір    кешкен    биресми  ,  ұлттық    бағыттағы  

демократиялық  басылымдардың  ұлт  тарихына  байланысты берер  мәліметтері, жеткізер  

деректері  мол . 

      Ұзақ    жылдар    бойы    қазан    төңкерісіне    дейінгі    ұлттық    басылымдардың    тарихын  

зерттеуші  ,  олардың    мазмұндалған    библиографиялық    көрсеткішін    жасап  ,  мәтіндерін  

қайта    бастыру    арқылы    бүгінгі    оқырманға    жеткізуші    ғалым    Ү.  Субханбердина:  

Революциядан  бұрын  қазақ  тілінде      газет , бір  журнал  шыққан . Олар: “ Түркістан  

уалаятының  газеті ” (1870-1882 )  , “ Дала  уалаятының  газеті ” (1888-1902) , “ Серке ” 

(1907)  ,  “  Бірлік    туы  ”  (1917)  ,  “  Қазақ    газеті  ”  (1907),  “Дала”  (жылы    белгісіз  )  ,  “ 

Қазақстан ” (1911-1913) , “Ешім  даласы ” (1913) , “ Қазақ ” (1913-1918) , “ Айқап ” (1911-

1915) , “ Алаш ” (1916-1917) , “ Сарыарқа ” (1917) , “ Ұран ” (1917), “ Үш  жүз ” (1917) , “ 

Тіршілік ” (1917) ” , - дейді. /22/ 

      Жалпы  ел  тарихында , оның  ішінде  қазақ  баспасөзі  тарихында  өзіндік  орын  алған 

, аталған  газет – журналдардың  алдыңғы  екеуі  белгілі  мақсатпен  шығарылған , ресми  

газеттерге  жатса , қалғандары  ғасыр  басында  сап  түзеп , ұлт  мүддесі  үшін  күреске  

шыққан , халқымыздың  аяулы  азаматтарының , озық  ойлы  ұлт  зиялыларының   

саналы    іс  әрекеттерінің    салдарында    дүниеге    келген    ұлттық    бағыттағы    саяси  

басылымдарға    жатады  .  Алға    қойған    мақсаты    мен    бағыт-бағдарлары  ,  тарихы    мен  

тағдырлары    бөлек  ,  сол    бір    топ    басылымдардың    алғаш    жарыққа    шықандары    да  , 

ғасыр  басындағы  өмір  шындығымен  бетпе-бет  кездесіп  опат  болғандары  да “ Серке ” 

мен “Қазақ  газеті ” болды .   

       Өркениетті  халықтар  тарихында , олардың  ұлттық  мүддесіне  сай     басылымның  

дүниеге  келуі  аса   маңызды  оқиғалар  қатарына  жатады .  Демек , біздің  тарихымыз  

үшін  қазақ  тілінде  шыққан  биресми , ұлттық  бағыттағы  басылымның  қай  жылы , қай  

күні  жарыққа  шыққандығы  туралы  мәселе , ұлттық  маңызы  бар  принципті  мәселе . 

Сондықтан  ,  осы    екі    басылымның    дүниеге    келуі    жалпы    ұлттық    көлемдегі    оқиға  

ретінде , олардың  тарихына  қатысты  деректерді  жан-жақты  талдауды  қажет  етеді . 

      Екі    бірдей    ұлттық    басылымның    ғасыр    басында    бірінен    соң    бірінің    жарыққа  

шығуының  басты  себептері  біріншіден , француз  зерттеушілері  А. Беннигсен  мен Ш. 

Лемерсье-Келькежейдің    сөзімен    айтсақ:  “  20  ғасырдың    басында    патшалық    Россияға  

деген    жеккөрушілік    бойын    түгелдей    билеп    алған    қазақ    зиялыларының  ”  /23/  

отаршылдық    езгіге    қарсы    күресте  ,  жалпы    ұлт    мүддесі    үшін    күресте  ,  баспасөздің  

қажеттігін    терең    сезінуі    болса  ,  екіншіден  ,  бүкіл    империяны    дүрліктірген    бірінші  

орыс  революциясының  әсері  еді . Ол  туралы    Серкені   шығарушылардың  бірі , оның  

негізгі    авторы    Міржақып    Дулатұлы:  “  1905  жылдан    бері    біздің    қазақ    жұрты    да  

басқалардың    дүбіріне    елеңдеп  ,  олардың    ісіне    еліктеп    ұлт    пайдасын    қолға    ала  

бастады ” , -  деді. 

      Сол    қазақ    жұртының    қолға    алған    ұлт    пайдасының    бірі    газет    шығару    болды  . 

Дегенмен  ,  қазақ    зиялыларының    өз    тілдерінде    бейресми    газет    шығармақ    болған  

алғашқы  нақты  әрекеттері  сәтсіз  аяқталды .  

Алғашқы  бейресми  газет  шығару  мәселесі , тек 1907 жылы  ғана  мүмкін  болды . Осы  

жылдың  көктемінде  “ Қазақ  газеті ” мен “ Серке ” жарық  көрді . 

      Бұл  екі  газеттің    де    өмірлерінің  тым    қысқа    болуына    байланысты    тарихқа    берер  

дерегі    мол    болмағанымен  ,  алғашқы    бейресми    ұлттық    басылым    ретінде    жарық  

дүниеге  келгендігін  білдіріп , өздерінің  зорлықпен  тұншықтырылуы  арқылы  болса  да , 

соңынан  келер  ұлттық  басылымдарға  сабақ  болған “Қазақ” газеті  мен “ Серке ” халық  

жадында  қалуға тиіс.    

      Алғашқы    қазақ    тілінде    шыққан    тұңғыш    газет  1870    жылдың  10        мамырынан  

бастап  Ташкентте  шыға  бастаған   “ Түркістан  уалаятының  газеті ”  екендігі  белгілі  

болса , қазақтың  бейресми , ұлттық  бағыттағы , бірінші  демократиялық  газеті  қай  газет  

екендігі , оның  қай  күні  шыққандығы  әлі  күнге  дейін  толық  анықталған  жоқ . Ол  

туралы    Х.  Бекхожин:    1906    жылы    ақпанда      “Қазақ    газеті”  шықты    -  десе    /25/  , 

зерттеушілер:  Қ.  Аллаберген  ,  Ж.  Нұсқабайұлы  ,  Ф.  Оразайлар  “Қазақ    газеті”,  ол  1907  

жылдың  наурыз  айында  жарық  көрді  /26/ - деп , дәл  қай  күні  екендігін  айтпайды . 

Зерттеуші  Ә. Әбдіманов:  “Серке” - қазақтың  биресми , саяси  бағыттағы  демократиялық  

баспасөзінің  тұңғыш  бастау  көзі  ретінде  тарихтан  өз  орнын  алуы  керек  /27/ - десе , 

француз    тарихшылары    А.  Беннигсен  ,  Ш.  Лемерсье-Келькежей:  “Саяси    және  

санаткерлік    қақтығыстардың    дәл    осындай    буырқанған    сәтінде    -  деп  алғашқы    қазақ  

газеттерінің    дүниеге    келген    уақытын    суреттей    келе  :    1907    жылы    қазақ    баспасөзі   

дүниеге келді.  Егер  Әбдірашит  Ибрагимовтың  Санкт-Петербургте  шыққан “Серкесін” 

есептемесек  ,  онда  1907  жылдың  наурызында  Троицкіде  Андреев  пен  Ишмұхамед  

Иманбаев  шығарған “Қазақ  газеті”  жалпы  қазақ  баспасөзінің  қарлығашы  болды  деуге  

негіз  бар  -  дейді . 

Ал ,  журналист   Т.  Боранғалиұлы :  “Серке”  мен   “Қазақ  газетінің”   не   бары  

бір-бірден    нөмірі    шыққаның    ескерсек  ,    1911    жылдың      қарлығаштары    “Қазақстан”  

газеті  мен “Айқап”  журналын  ұлттық   баспасөздің   тұңғышы   деуге   хақылымыз ” - 

деп   , ол   екеуін   де   газет   қатарынан   мүлдем   шығарып   тастайды . 

      Бұған   айтарымыз ,  біріншіден ,  белгілі   бір   мерзімде   шығып   тұрмағанымен ,  ол   

екеуінің  де   көп   тиражбен   тасқа   басылып   шығып ,  көпшілікке   таралғаны   тарихи   

факт .  Сондықтан ,  оларды   газет   емес   деп   ешкім   айта   алмайды .  Демек ,  қазақтың   

тұңғыш   ұлттық   газеті   осы   екеуінің   біреуі .  Екіншіден ,  баспасөздің   маңызы   оның   

шыққан   санымен   өлшенбейді ,  ұлтқа   сіңірген   еңбегімен ,  ал   уақыт   контексінде   

қарасақ  ,    бодандыққа      қарсы  ,    ұлт      тәуелсіздігі      жолындағы      күресте      көрсеткен   

ерлігімен   өлшенеді .  Сондықтан ,  қазағым   деп ,  елім   деп   айға   шапқан   арыстандай   

мерт    болған    осы    екі    газеттің    тарихы    мен    тағдырын    тереңірек    зерттеу  ,  оларға  

басқаша  көзқарас  қалыптастырары  даусыз . 

      Қазақстан    баспасөзінің    тарихын    зерттеушілердің    бірі    Зарқын    Тайшыбай    қазақ  

тілінде    жарық    көрген    алғашқы    газеттер    “Түркістан  уалаятының    газеті”  мен  “Дала  

уалаятының  газеті” туралы  айта  келе : Кейінгі “Серке” (1907) , “Қазақ  газеті” (1911) ,  

“Қазақстан”  (1911-1913)    газеттері  ,  “Айқап”  журналы    (1911-1915)  –  бәрі    осы  “Дала   

уалаятының” үлгісімен  шыққан , соның  ізін  басқан  баспасөз  органдары  деп  сеніммен  

айтамыз . Оның  осы  уақытқа  дейін  өзіне  лайық  бағасын  ала алмай  келе  жатуының  

себебі  неде? ” , - дейді     

      Мұндағы  автордың “Дала  уалаяты  газетінің”  өзіне  лайық  бағасын  ала  алмай  келе  

жатыр    деген    соңғы    пікіріне    қосыла    отырып  ,  “Қазақ    газеті”  1911  жылы  ,    демек 

“Серкеден” төрт  жылдан  соң  шыққан  деп  көрсетуімен  және  аталған  басылымдардың 

“Дала    уалаятының”  үлгісімен    шыққан  ,  соның    ізін    басқан    баспасөз    органдары    деп  

сеніммен  айтқан  ойымен  келісе  алмаймыз . 

      Біріншіден , “Серкенің” де , “Қазақ  газетінің” де 1907 жылдың  көктемінде  шыққаны  

анық . Әңгіме  тек  екеуінің  қайсысының  бір  күн  болса  да  бұрын  шыққандығында . 

Тіптен  қазақ  егіз  туған  екі  нәрестенің де  арасындағы  минуттарын  санап  бірін  үлкені  

бірін    кішісі    деп    жатпай  ма?    Ол    табиғи    заңдылық  .  Олай    болса  ,  қазақтың    қазақ  

болғалы  ,  өзі    дүниеге    әкелген  ,  тұңғыш    бейресми-ұлттық    газеті    қайсысы    екендігін  

неліктен  анықтамасқа? 

      Екіншіден , “Дала  уалаятының  газетінің”  тарихи  орнын  да ,  деректік  маңызын  да  

жоғары    бағалай    отырып  ,    оның    материалдарын    қазақ    тарихының    дерегі    ретінде  

арнайы  зерттеп ,  тиісті  бағасын  беру  қажеттігін  толық  қолдаймыз .  Бірақ ,  жоғарыда  

аталған  басылымдардың  пайда  болу  жағынан  да “Дала  уалаятының  газетінен ” бөлек  

басылымдар    болды    деп  ,    біз    де    сеніммен    айта    аламыз  .    Егер  ,  олар  “Дала  

уалаятының” үлгісімен  шығып , соның  ізін  басқан  болса ,  “Қазақ газеті” мен “Серке ” 

бірінші  нөмірінен  кейін-ақ  тұтқындалып  жабылып  қалмаған  болар  еді .  М. Дулатұлы 

“Қазақ”  туралы:    “Кешегі    өзгеріске    шейінгі      тергеу  ,  тексеру  ,  тінту  ,  абақты  ,  

штрафтан... көзі  ашылған  жоқ”   – деп  жазбаған  болар. Сонымен , қазақ  тілінде  шыққан  

тұңғыш    ұлттық-демократиялық  ,  бейресми    газет    туралы    үш    түрлі    пікір  

қалыптасқандығын    көреміз  .    Зерттеушілердің    көпшілігі  “Серкені”    қазақтың    тұңғыш  

ұлттық    газеті    ретінде    атаса  ,  екінші    бір    тобы  ,  дәл    қай    күні    шыққандығын    атап  

көрсетпесе    де  ,  “Қазақ    газетін”  атайды  .    Ал  ,  үшіншілері  “Қазақстанды”  ұлттық  

баспасөзіміздің  төл  басы  ретінде  тануды  ұсынады .  

     “Серкені” алғаш  ұлттық  газет  ретінде  атаған  М. Дулатов  болатын .  Ол  1923 жылы 

“Еңбекші    Қазақ”  газетінде:  “Мерзімді    баспасөз    бізде    қашан    туғаны    белгілі  .    Әр  

жұрттың  ,  әр    мемлекеттің    мәдениет    майданында          ілгері-кейінгінің    қатесіз    бір  

өлшеуіші  –  баспасөз    болады  .    Қай    жұрттың    баспасөзі    күшті    болса,  өзі    де    өнерлі  

екендігі    көрінеді  ,  яки    қай    жұрт    өнерлі    болса  ,  оның    шексіз    баспасөзі    күшті  

болатындығы  айдай  анық ” - деп  жазған . 

      М. Дулатұлының  бұл  пікірін  ағамыз  Д. Исақанұлы  бүгін  қайталап  отыр . Ол 1999 

жылы    шыққан  “Ақиқат”  журналының    екінші    санында:  “Қазақ    тіліндегі    ұлттық  

бағыттағы    газеттер  1907    жылдан    бастап    шыққан  “Серке”  мен    “Қазақ    газеті”  болып  

табылады   - деп , нық  сеніммен  жазып  отыр . 

      Міне    осылай    алғашқы    ұлттық    төл    газетіміз    туралы    пікірлер    әр    түрлі  

басылымдарда  80  жылға  жуық  уақыт  бойы  айтылып  келеді . Дегенмен , оның  нақты  

қай  газет  екендігі  және  дәл  қай  күні  шыққандығы  туралы  нақты  дәлелдермен  әлі  

анық  айтылмай  отыр . Бұл , бір  жағынан , ұлттық  басылымдар  тарихының  ел  өмірінен  

алар  орнының  маңыздылығын   

көрсетсе , екінші  жағынан , бұл  мәселені  анықтай  түсудің  қажеттілігін  көрсетеді . 

      “Қазақ    газеті”  (1907)  мен    “Қазақ”  (1913-1918)    газеті    екеуі    де    демократиялық  

бағыттағы  ,  ұлттық-бейресми    басылымдар    болғанымен  ,  аттары    ұқсас  ,  екі    басқа  

басылымдар . 

 

 Өзін-өзі тексеру сұрақтары? 

1.

 

«Қазақ» газеті, «Айқап» журналдары қай қалада шығарылған? 

2.

 

“Қазақстан”  газеті,  “Айқап”  журналы,  “Қазақ  ”  газеттері  қай  жылдары  пайда 

болды, қандай баспаханада шығарылды? 

3.

 

“Айқап” журналын кімдер басқарған, қандай мәселелер қарастырылған? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

жүктеу/скачать 437,15 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: