1 Қазіргі қазақ тілі лексикасының лексика-семантикалық табиғаты мен сөздік құрамы
Сөздің тіркесу сипатына байланысты туған лексикалық мағыналары
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
лекция (1)
| 3. Сөздің тіркесу сипатына байланысты туған лексикалық мағыналары. Сөздің еркін мағынасы оның атауыш мағынасының негізінде пайда болады. Сөз өзінің тек атауыштық мағынасында қолданыла бермейді. Атауыш мағынадағы сөздер шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарды білдіретін басқа сөздермен еркін қарым-қатынасқа түсіп, олармен тіркесіп отырады. Атауыш мағынадағы сөздердің мұндай қарым-қатынасы белгілі бір сөздермен ғана шектелмейді, әр түрлі топтағы сөздерді де қамтып, олармен тіркесімділігін қамтып отырады. Атауыш мағынадағы сөздердің басқа сөздермен тіркесімділігі кең болған жағдайда туатын мағынасы еркін мағына деп аталады. Мәселен, жас адам, жас ағаш, жас бала, жас ет; жаңбыр жауады, қар жауады, бұршақ жауады лексикалық тіркесімділік әрі логикалық, әрі ішкі семантикалық үйлесімділікке негізделген.
Сөздің тура мағынада өзге сөздермен қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігі мол болғанымен, кез келген сөзбен байланысқа түсе бермейді. Демек, сөздің басқа сөздермен тіркесімділігі, үйлесімділігі тек заттық-логикалық қана емес, лексика-семантикалық ішкі заңдылықтармен де байланысты. Тілдің лексикалық жүйесіндегі синтагмалық қатынастар синтагмалық мағына, лексикалық синтагматика мәселесін тудырып лексикалық семантиканың зерттеу нысанына айналып отыр. Лексикалық синтагма бойынша, сөз мағынасының өзара семантикалық қатынасқа түсуі болмыстағы зат, құбылыс пен іс‐әрекеттің өзара әрекеттесуін бейнелейді. Жалпы тіл білімінде синтагматика мәселесі Ф. де Соссюр, Бодуэн де Куртенэ есімдерімен байланысты болса, қазақ тіл білімінде сөздердің мағыналық сәйкесті негізінде өзара қарым‐қатынасқа түсуі туралы пікірлер А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов еңбектерінен бастау алады. Қ.Жұбанов синтагматика мәселесіне байланысты мынадай ой айтқан болатын: Сөз белгілі тәртіппен тізіліп барып, хабар болады. Сөздер жеке‐жеке жүреді, бірақ олар жекелік үшін жасалған емес, басқаға жанасым тауып, үйлесерлік болып жасалған» [4,99]. М.Оразов «Қазақ тілі семантикасы» атты іргелі еңбегінде лексикалық мағынаның семантикалық құрылымы, лексикалық жүйедегі парадигмалық, синтагмалық қатынастар, валенттілік, лексикалық тіркесімділік мәселелерін қарастырған. Сонымен қатар Ғ.Хасановтың «Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы» еңбегінде қазақ тілі семантикасының шығу негіздері, лексикалық бірліктер синтагматикасы, олардың тілдік жүйе мен сөйлеу әрекетіндегі көрінісі, лексикалық семантика және лексикалық норма мәселелеріне қатысты ғылыми‐теориялық зерттеулер жүргізілген. жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|