1 билет Қазақстанның өсімдік ресурстарының қазіргі жағдайына сипаттама беріңіз

В.Шелфордтың «лимиттеуші фактор заңы» немесе «толеранттылық заңын» түсіндіріп, мысал келтіріңіз

жүктеу/скачать 0,62 Mb. бет 73/82 Дата 25.11.2023 өлшемі 0,62 Mb. #126748

2.В.Шелфордтың «лимиттеуші фактор заңы» немесе «толеранттылық заңын» түсіндіріп, мысал келтіріңіз 1840 жылы неміс ғалымы, агрохимия ғылымының негізін қалаушылардың бірі Ю.Либих (1803-1873) өсімдіктердің минералды қоректенуі теориясын ұсынды. Оның зерттеу нәтижелеріне қарағанда, өсімдіктердің жақсы өсіп дамуы топырақта тек жеткілікті мөлшерде болатын химиялық элементтерге немесе заттарға байланысты емес, сонымен бірге жетіспейтін элементтерге де көп байланысты. Мысалы, топырақта ылғал мен азоттың жеткілікті деңгейде болуы, топырақта өте аз деңгейде болатын бор немесе темірді алмастыра алмайды. Зерттеулер нәтижесінде Ю.Либих «минимум заңын» тұжырымдады. Бұл теория бойынша, өсімдіктер дұрыс өсіп, жоғары өнім беруі үшін топы-рақта аз мөлшерде болатын қоректік заттар деңгейін (мөлшерін) көбейту керек.Кейінгі зерттеулер нәтижесі бойынша, бұл тұжырым тек өсімдіктерге ғана қатысты емес, басқа организмдерге де тән екені белгілі болды және де осындай экологиялық факторлардың әсерінен өзгеріске ұшырауын «шектеуші немесе лимиттеуші фактор» деп атайды. Тірі организмдердің (өсімдіктер, жануарлар, жәндіктер, микроорганизмдердің) өсіп дамуы үшін қолайлы, немесе қолайсыз болатын факторлар әсерінің белгілі интервалы, яғни төзімділік шегі болады. Ең төменгі және ең жоғарғы шегі ортасында организмдердің өсіп дамуына қолайлы факторлар мөлшерін оптимум аймағы деп, ал факторлардың қолайсыз төменгі және жоғарғы мөлшері пессимум аймағы деп аталады. Американ ғалымы В. Шелфордтың пікірі бойынша, өте аз мөлшерде болатын қоректік зат жоғары өнімділікті, яғни орга-низмнің өміршеңдігін бәсеңдетеді. Қоректік элемент немесе фактор өте көп мөлшерде болғанда да организмнің өсіп дамуына қолайсыз. Мысалы, топырақта ылғал өте аз болса өсімдіктердің минералды элементтерді сіңіруі қиындай түседі. Ал, топырақта ылғал өте көп болғанда да осындай нәтиже береді, өсімдік та-мырына оттегі жетіспей тұншығады, анаэробты жағдай туындап, топырақта тотықсыздану процесі күшейе түседі.Суда немесе топырақ ерітіндісінде сутегі ионының көп немесе аз болуы ортаның қышқылдылығын (pH) анықтайды. Көптеген жәндіктер, өсімдіктер мен микроорганизмдер ортаның pH мөлшерінің өзгергеніне сезімтал. Осыған сәйкес, В.Шелфорд аз немесе өте көп мөлшерде болатын факторларды шектеуші немесе лимиттеуші факторлар деп атаған. Бұл ереже «төзімділік заңы» немесе «толеранттылық заңы» деп аталады. Фак-торлардың әсер ету зонасы минимумнан (аз мөлшерден) макси-мумға (өте көп мөлшерге) дейін – бұл организм түрлерінің экологиялық валенттілігі (немесе толеранттылығы) деп атайды.Әсер етуші факторлардың көп айырмашылықтарына төзімді, өміршең түрлерін – эврибионтты деп (грекше evri - кең), ал факторлардың тар ауқымында, онша өзгермейтін жағдайда өмір сүретін организмдер – стенобионтты түрлер (грекше steno – тар, шектелген) деп аталады. Шелфордтың толеранттылық заңы Бұл тіршілік иесінің бір жерде тіршілік етуі немесе тіршілік етуі (табысты болуы) климаттық, топографиялық, экологиялық және т.с.с. шарттардың жиынтығының қаншалықты қанағаттандырылатындығына байланысты болатындығын белгілейтін экологиялық салада тұжырымдалған заң. Осылайша, заңда белгілі бір жерде белгілі бір организмнің сәттілігі немесе болмауы әртүрлі факторлардың жетіспеушілігімен немесе артық болуымен, осы факторларға төзімділік шегінде аталған адамның бақылауында болуы мүмкін делінген.Ол «Шелфордтың толеранттылық заңы» деп аталады, себебі оны 1900 жылдардың басында американдық зоолог және Виктор Эрнест Шелфорд есімді жануарлар экологы ұсынған.Осы маңызды ғылыми үлеске қосымша, Шелфорд сонымен қатар экологияны биология ғылымдарының қосымша саласы ретінде құруға қатысқандығымен белгілі, яғни экология зоологиядан басқа пән болуы керек деген пікірге келді. ботаника.Шелфорд қазіргі кезде көптеген адамдар өздігінен жүретін нәрсені ұсынды: ағзаның болуы және оның белгілі бір ортада болуы оның қоректену үшін алатын қоректік заттарға ғана емес, өзінен тыс басқа факторларға да байланысты. Әдебиеттерде көбінесе абиотикалық факторлар деп аталатын бұл факторлар табиғи ортаның сипаттамалары болуы мүмкін, мысалы:температура - жарқырау дәрежесі және ол алатын жарық түрі - топырақтың немесе судың рН мәні - тұздылық - оттегінің болуы және мөлшері (O2) - судың ылғалдылығы немесе қол жетімділігі - көмірқышқыл газының (СО2) концентрациясы Әрбір тірі организмге ерекше емес немесе тән емес, бірақ оның қай жерде болуы немесе болмауы мүмкін екенін анықтау үшін барлық маңызды.Заң осы айнымалылардың экожүйедегі әрбір тіршілік иесінің көптігін қалай басқаратынын сипаттауға тырысады. жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу: