1 ДӘріс. ТҰЛҒа психологиясындағы тұЛҒа және ұлттық сана мәселелері

Ұлттық сана халықтың тұрмыс-тіршілігімен, тілімен, құндылықтар 
жүйесімен тығыз байланысты. Ұлттық сана халықтың әлеуметтік-мәдени, 
экономикалық, саяси тарихымен бірге қалыптасады. Осы тұрғыда ұлттық сана 
адамның өзін сол этностың бір бөлігі, сол әлеуметтік құндылықтардың өкілі 
ретінде тануына көмектеседі. Адам өзін өзге ұлт өкілдерінен ажыратып, өз 
ұлтына қатыстырады.
Бұл Б.Ф. Поршневұсынған «бізжәнеолар»антитезасынсуреттеп, ұлтық, 
этностық сана формуласын қалыптастырады.Ұлттық сана негізіне адамның 
өзінің бір «түбірге» қатыстығы, яғни өз халқының тарихына, рухани 
құндылықтарына, жетістіктері мен жеңістеріне қатыстығын ұғынуы жатады.
Ұлттық сана халық бірлігінің басты факторы мен механизмі. Ол тілде, 
халық дәстүрлерінде, аңыздар мен ертегілерде, әлеуметтік және тұрмыстық 
қарым-қатынаста, сөйлеу мәдениетінде, әдет ғұрыпта көрініс алады.
Қазақтың ұлттық деңгейіне қарасақ, ұлттық сана дегеніміз елдің өткен 
тәжірибесі мен өзінің бойындағы бар мүмкіндігін (адамгершілік, қабілет, 
білім) қатар иеленіп, қоғамында орыналып, өзекті болып отырған әлеуметтік 
мәселелерге жауапкершілікпен қарайтын, жеке басына ие және қоғамын 
игілікке жетелей білетін, өз болашағына жауапты, ел болашағына ізгілік 
әкелетін нәрселерді танып, иелене алған адамның түсінігін, ұғымын, ой 
өрісін, іс-әрекетін айтамыз.
Осығанбайланысты Әл-Фараби мемлекетіне қызмет ететін адамның 
бойында болуы тиіс қасиеттерді былайша сомдаған: «болмыс мінсіздігі, 
әлеуметтік ортаға бейімділік, түсінік, ел жағдайын түсіне білетін және 
зерделей алатын қабілеттің, есте сақтау қабілетінің болуы.
Алғырлық, аңғарымдылық, сезімталдық, ақылды болу, сөзгешешен, өнер, 
білімгеқұштарлық, жалықпайтын, ізденебілетін, еңбекқор, қиындыққа төзімді, 
барлығына қылмен зерделеп, сабырмен қабылдайтын мінез, ұқыптылық, 
үлгерімді, қанағатшыл, ар - намысы, ұяты мол, иманды, шыншыл, рухы биік, 
елін сыйлайтын, тектілікті сүйетін, тарихты білетін, ізгі нәрселерге ғана 
ұмтылатын, оңай олжа табуға жирене қарайтын, әділетті, шынайы, 
қайрымды, рақымшыл, ақкөңіл, зұлымдығы жоқ, кез- келген жағдайда дұрыс
шешім қабылдай білетін, батыл, ер жүрек адам. Осы әл-Фараби сомдаған 
кісілік қасиеттер ұлттық сана негізінде жеке адам мен ел болмысының 
бойында ұялайды, ұлттық мінезді қалыптастырады. 
Сонымен қатар, жеке тұлғаның 3 ерекшеліктерін атап өткен жөн: 
Біріншіден, жеке тұлғаның қасиеттерінің тұрақтылығы. Жеке тұлғаның 
психикалық көріністерінің өзгермелілігіне қарамастан, оның психикалық 
келбетінің салыстырмалы тұрақтылығы анық байқалады. 
Екіншіден, бұл – жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық 
үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз 
байланысы мен өзара тәуелділігі.
Жеке тұлға біртұтас бірлікті білдіреді, әрбір қасиет басқалармен тығыз 
байланысты. Мәселен, табандылық мақсатқа жету ептілігі ретінде қиындықтар 

мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары моральдық және дамыған ұжымдық 
сезімдермен бірлікте ғана жағымды мәнге ие болады. Сондықтан да жеке тұлға 
“жеке бөліктерге” бөлініп қалыптаспайды, тәрбиеленбейді, әруақытта да жеке 
тұлға тұтас, бірлікте қалыптасады, тәрбиеленеді. 
Үшіншіден, бұл – жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені 
өзгертуге,түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетте 
бейнеленеді. 
Жеке тұлғаның қалыптасуына орта, яғни адам және қоғам өміріндегі 
әлеуметтік-экономикалық, тарихи қалыптасқан жағдайлар әсер етеді. Орта 
макро және микро болып бөлінеді.
Макро-орта бұл -адамға қажетті әлеуметтік-экономикалық ықпалдардың 
мол жиынтығы (өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің 
қаржы жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар 
құралдары).
Микро-орта бұл — адамның ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол — 
адамды әрдайым коршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты 
заттар, құбылыстар мен адамдар әлемі. 
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгілі бір мөлшерде, табиғи 
немесе географиялық орта, ауа райы, табиғат жағдайлары әсер етеді. Орта 
компоненттері 
және 
олардың 
адам 
дамуына 
әсері: 
1. Табиғи және географиялық орта (ауа райы, табиғат жағдайлары).Адам 
организмінің 
мүмкін 
болатын 
күштерін 
оятады. 
2. Әлеуметтік орта (макро-орта): а) өндіріс күштерінің дәрежесі; ә) өндіріс 
қарым-қатынастарының деңгейі; б) өмір сүрудің материалдық жағдайы; 
в) 
мәдени 
даму 
дәрежесі; 
г) 
бұқаралық 
ақпарат 
құралдары; 
д) техникалық құралдар.
Қоғам адамға талап қояды, мінез-құлық үлгісін береді, санаға әсер етеді, 
белгілі 
көзқарас 
енгізеді. 
Даму 
жағдайын 
қамтамасыз 
етеді. 
3. Микро-орта (үй-іші ортасы, баланы қоршаған жақындарының ортасы, аула, 
көше 
әсерлері). 
Талап-тілектерді 
анықтайды, 
құндылыктырды 
қалыптастырады, қарым-қатынас негізін қалайды. 
Туа біткен қасиеттер әлеуметтік ортада қалыптасып, тұлғаның тұрақты 
жеке дара ерекшеліктерін құрайды. Адaмныңтұлғaлық ерекшеліктерін оның 
өзіне және қоршaғaнортaсынa деген қaтынaсы, мінез-құлқы aнықтaйды.
Бұл қасиеттер психология ғылымында «Үлкен бестік» (Big 5) моделінде 
анықталып, 
сипатталады. 
Бес 
фaкторлы«Үлкен 
бестік» 
сaуaлнaмaсыныңәдіснaмaлық негізін aмерикaлықпсихологтaр Р. МaкКрaе мен 
П. Костa 1983-1985 жж. арaлығындaжaсaғaн.
Р. МaкКрaе мен П. Костaның пaйымдaуыншa, бес тәуелсіз aйнымaлылaр, 
яғни aдaмды психологиялық тұрғыдaн сипaттaйтын темперaмент пен 
мінездің тұлғaлық фaкторлaры aрқылы тұлғaның объективті 
психологиялық портрет-моделін білуге жеткілікті деп есептейді. 

Бес фaкторды OCEAN aббревиaтурaсыaрқылыжaттaпaлуғaболaды, олар:
«тәжірибеге aшықтық (openness)», «aдaлдық (conscientiousness)» «экстрaверсия 
(extraversion)», «aқкөңілділік (agreeableness)», «нейротизм (neuroticism)».
1-кесте. Тұлғаның сипаттамалары 

жүктеу/скачать 0,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: