№1 дəрісбаян тақырыбы: Психология пəні, оның міндеттері мен əдістері

қорытындысы - ойлаудың ең жоғарғы формасы. Дедукция туралы түсiнiк. Индуктивтiк ой
қорытындыларының мəнi. Аналогия бойынша ой қорытындылары.
Ойлаудың психологиялық теориялары. Ойлаудың ассоциативтiк теориялары.
Вюрцбурлық мектеп. Гештальтпсихологтар ойлау жайында. Психоанализ: ойлау
мотивтелген процесс ретiнде. Ойлаудың когнитивтiк психологиясы (У. Найссер).
Ақыл-ой операцияларының негiзгi түрлерi. Салыстыру операциясының негiзгi
мəнi. Тiкелей жəне жанама салыстыру. Салыстырудағы қателер. Анализ бен синтез
ойлаудың негiзгi операциялары ретiнде. Анализ бен синтездiң басқа ақыл-ой
операцияларымен өзара байланысы. Абстракция бөлiну процесi ретiнде. Абстракцияның
негiзгi түрлерi. Нақтылау жекенi табу процесi ретiнде. Жалпылаудың ерекшелiктерi.
Ойлау қасиеттерi. Сыңдылық - ойлаудың маңызды қасиетi. Ойлау асығыстығы туралы
ұғым. Ойлаудың тездiгi. Ойлаудың дербестiгi жөнiнде түсiнiк. Ойлаудың икемдiлiгi.
Ойлаудың тереңдiлiгi. Ойлаудың кеңдiгi – адамның ерекше қабiлетi.
Ойлаудың даму ерекшелiктерi. Ойлаудың онтогенез барысында даму ерекшелiктерi.
Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар.
§ 1. Ойлаудың табиғаты жəне негiзгi түрлерi
Бiздiң қоршаған дүние туралы бiлiмдерiмiз түйсiк пен қабылдаудан басталады.
Бiрақ таным олармен ғана шектелмейдi. Түйсiктер мен қабылдау арқылы алынған
мəлiметтер сезiмдiк шектен шығып, ойлау арқылы бiздiң таным шекарасын кеңейтедi.
Себебi ойлауда қабылдауда берiлмеген нəрсенi ой қорытындылары арқылы жанама түрде
ашуға мүмкiндiк беретiн қасиет болады. Ойлау негiзiнде адамның қоршаған дүние
жөнiндегi танымы тереңдей түседi.
Ойлау дегенiмiз - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-
қатынастарының мида жалпылай жəне жанама түрде сөз арқылы бейнеленуi.
Түйсiктер мен қабылдау ақиқат дүние құбылыстарының жеке қасиеттерiн көбiне
ретсiз кездейсоқ түрде бейнелендiредi. Ал ойлау адамға заттар мен құбылыстардың
қасиеттерi мен олардың өзара қатынастарын салыстырып, ажыратуға, олардың сезiмдiк
түрде берiлмеген қасиеттерiн, жаңа қатынастары мен қырларын ашады. Сөйтiп, ойлау
сезiм мүшелерi арқылы алынған мəлiметтердi өңдейдi.
Сонымен, жекеден жалпыға жəне жалпыдан қайта жекеге көпсатылы ауысу ерекше
психикалық процесс – ойлау негiзiнде жүзеге асады.
Ойлау процесi елестермен де тығыз байланысты.
Ойлау проблемасын қарастырған А.А. Смирнов ойлау жəне интеллектуалдық
процестердiң ассоциативтi ағымын ажырату қажеттiлiгiн атап көрсеткен. Мұның себебi
ойлау iс-əрекетiнде бiз ассоциацияларды өте кең қолданамыз - олар ойлау есептерiн
шығаруға елеулi септiгiн тигiзедi. Мысалы, бiз қазiр тап болған жағдайға ұқсаса
оқиғаларды жиi арнайы еске түсiремiз. Мұнда пайда болған ассоциациялар бiздiң ой
мəселесiн шешуiмiзде пайдаланылады. Олар бiздi одан алыстатпай, оның жауабына,
шешiмiне жақындатады.
Адамның ойы əрқашан да сөз арқылы бiлдiрiледi. Бiреу екiншi бiреуге пiкiрiн
бiлдiргенде, өзiн естiсiн деп дауыстап сөйлейдi. Ой толық сөз күйiнде бiлдiрiлгенде ғана
айқындалып, дəйектелiп, дəлелдене түседi. Ойлау мен сөйлеудi бiрдей деп, бұлардың
арасына теңдiк белгiсiн қою дұрыс емес. Ой сыртқы дүниенi бейнелеудiң ең жоғарғы
формасы болса, ал сөз ойды басқа адамдарға жеткiзетiн құрал болып табылады.
Бала тiлi шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нəресте айналасындағы дүниенi
бiрiншi сигнал жүйесiнiң қызметi арқылы танып, бiледi. Ойлаудың бұл түрi оның
танымын онша кеңiте алмайды. Баланың тiлi шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-
қатынасқа түскенде ғана, оның ойлау шеңберi кеңейетiн болады.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесiнде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтiн – объективтiк шындық. Адамға мақсат
қойып, оған жетуге ұмтылдыратын – оның қажеттiлiктерi.
Ойлау - өзiндiк iшкi қарама-қайшылықтарға толы процесс. Бұл қайшылықтар ойлау
дамуының жəне iске асуының қозғаушы күштерi болып табылады, яғни ойлау осы қарама-
қайшылықтарды, басқаша айтқанда, проблемалық жағдаяттарды шешу барысында өрбидi.
Ойлау танымдық теориялық iс-əрекет ретiнде əрекетпен тығыз байланысты. Адам
əсер ету арқылы ақиқатты таниды, дүниенi өзгерту арқылы оны түсiнедi. Əрекет ойлау
жүзеге асуының бiрiншi реттi формасы болып табылады. Ойлау операцияларының
барлығы (анализ, синтез жəне т.б.) ең алғашында практикалық операциялар түрiнде пайда
болып, содан соң барып, теориялық ойлаудың операцияларына айналды. Яғни ойлау еңбек
iс-əрекетi барысында практикалық операция ретiнде немесе практикалық iс-əрекеттiң бiр
компонентi ретiнде туындап, содан кейiн барып, дербес теориялық iс-əрекетке айналады.

Бiрақ тəжiрибе əрқашан да ойлау ақиқаттығының негiзi, мəндi критериi болып табылады.
Бiрақ егер де бiз бiр есептi тек практикалық түрде ғана шешетiн болсақ, онда оның тек
көрнекi жеке мазмұнымен əрекет жасап, оны тек берiлген жеке жағдаятты ескере отырып
шешемiз. Ал əрбiр келесi жағдайларда қайтадан есептi шешуге тура келедi, жəне тағы да
бұл жеке мiндеттi ғана шешу болып табылады. Ал егер берiлген есептiң жалпыланған
мазмұнын құрастырып, оны шешудiң жалпыланған тəсiлiн табатын болсақ, бұл есеп өзiнiң
тек белгiлi бiр жағдайға сəйкес болатын, практикалық - шешiмiн ғана емес, сонымен
қатар, теориялық та, яғни принциптiк бiртектi жағдайлардың барлығына ортақ шешiмiн
таба алады.
Iс-əрекетпен байланыса отырып, теориялық ойлаудың өзi жекеден жалпыға,
жалпыдан жекеге, құбылыстан мəнге, мəннен құбылысқа өту процесi болып табылады.
Шынайы ойлау – ол ойдың ағымы. Ол тек iс-əрекет пен оның өнiмiнiң бiрлiгi негiзiнде
түсiнiледi.
Сонымен, ойлау - аса күрделi психикалық процесс. Оны зерттеумен бiрнеше
ғылымдар айналысады. Солардың iшiнде логика мен психологияның орны ерекше. Бiрақ
осы екi ғылымның ойды зерттеудегi əдiс-тəсiлдерiнде өзiндiк айырмашылықтары бар.
Мысалы, егер психология əр түрлi жас шамасындағы адам ойлауының пайда болуы,
дамуы мен қалыптасу жолын, яғни тұлға ойлауының даму ерекшелiктерi мен
заңдылықтарын қарастыратын болса, ал логика бүкiл адамзатқа ортақ ойлау iс-əрекетiнiң
заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойлауының нақты нəтижесi болып табылатын
ұғым, пiкiр, ой қорытындылары сияқты ойлау формаларының табиғатын зерттейдi.
Ойлаудың физиологиялық негiздерi И.П. Павловтың бiрiншi жəне екiншi сигнал
жүйесi жөнiндегi iлiмiне байланысты түсiндiрiледi. Ойлау – ми қыртысының күрделi
формадағы анализдiк-синтездiк қызметiнiң нəтижесi, мұнда екiншi сигнал жүйесiнiң
уақытша жүйке байланыстары жетекшi рөл атқарады. Екiншi сигнал жүйесiнде жүйке
қызметiнiң өз алдына дербес заңдары бар деуге болмайды. Сигнал жүйелерiнiң мидағы
заңдылықтары бiрдей. Бiрақ, олардың айырмашылықтары мынада: егер бiрiншi сигнал
жүйесiндегi реакциялар нақтылы құбылыстарға байланысты туса, екiншi сигнал жүйесi
оларды жалпылап отырады.
Адамның ойлауы əр түрлi деңгейдегi ойлау операцияларынан тұрады. Ал олардың
əрқайсысы əр түрлi танымдық мəнге ие. Мысалы, баланың өз алдында кездестiретiн
қиындықтарын жеңуде жүзеге асыратын қарапайым ойлау əрекетi мен ғалымның қандай
да бiр ғылыми мəселенi шешуде қолданатын ойлау операцияларының жүйесiн
салыстыруға келмейдi. Сондықтан, жалпылау деңгейiне, құбылыстардың терең мəнiн
түсiнiп, бiлуге байланысты ойлаудың жоғарғы немесе төменгi дейгейлерiн ажыратуға
болады. Осындай əр түрлi деңгейдегi ойлаудың түрлерi ретiнде қарапайым көрiнiстегi
көрнекi ойлау мен берiлген көрiнiс шегiнен шығатын теориялық ойлауды бөлiп көрсетуге
болады.
Осылайша, шығу тегi мен пайда болуы (генезi) бойынша ойлау келесi түрлерге
жiктеледi:

жүктеу/скачать 10,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: