1. Фольклор жанрлары. Фольклор, оның ерекшеліктері мен жіктелуі

Ауыз әдебиетінің суреттеу құралдары: шендестіру, дамыту, эллипсис, параллелизм

жүктеу/скачать 0,72 Mb. бет 108/112 Дата 02.12.2023 өлшемі 0,72 Mb. #132087

Бұл бет үшін навигация:

• Дамыту (градация)

146. Ауыз әдебиетінің суреттеу құралдары: шендестіру, дамыту, эллипсис, параллелизм. Шендестіру (грек. antithesis — қарама-қайшы) — сөздің мәнерлігін күшейту мақсатында ұғымдар мен бейнелерді бір-біріне қарамақарсы қойып қолданудан туған айшықтаудың бір түрі. Шендестірудің мақсаты мүлде қарама-қарсы ұғымдарды, жағдайларды, образдарды салыстыра беру не қарама-қарсы қою арқылы ой мен сезімді әсерлі жеткізуге ұмтылу. Шендестіру стильдік ерекшелігі бар, эстетикалық мәнге толы бейнелеу құралы. Шендестірудің сөз өнеріндегі орны ерекше және көріктеу құралы ретінде бастауы ежелгі мифтерде жатыр. Адамзат санасының балаң кезеңіндегі қоршаған әлемді аспан — жер, жарық — қараңғы, су — от тәрізді қарама-қарсы ұғыммен салыстыра тану шендестірудің алғашқы белгілері болып табылады. Шендестіруді жай ғана салыстырумен шатастыруға болмайды. Ол көркемдігімен, образдылығымен, өзіндік бояуымен ерекшеленіп тұрады. Қазақ ауыз әдебиетінің «Қасқыр мен қозы», «Қарға мен түлкі», «Бұлбұл мен есек» сияқты мысал жанрындағы шығармаларында да шендестіру нышандары кездеседі. Қазақ әдебиетіндегі шендестірудің күрделі, көркемдік қуаты мол, эстетикалық әсері күшті үлгілері Абай туындыларында кездеседі. «Қар — аппақ, бүркіт — қара, түлкі — қызыл, Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға…» немесе «Аппақ ет, қыпқызыл бет, жап-жалаңаш, Қара шаш қызыл жүзді жасырғанда…» деген жолдарда Абай реңі жағынан бір-біріне қарама-қарсы үш түсті алып, шендестіру арқылы негізі образ — төртінші суретті сомдайды. Антоним сөздерді бір-біріне қарама-қарсы қою арқылы жасалған шендестірулерге көптеген мысал келтіруге болады. «Қан мен тер» (Ә.Нұрпейісов), «Соғыс және бейбітшілік» (Л.Толстой), «Қызыл мен қара» (Стендаль”) т.б. шығармалардың аты шендестіру арқылы тура немесе жанама болса да оның мәнін ашуға қызмет етіп тұр. Дамыту (градация)- алдыңғы сөзден соңғы сөздің, алдыңғы ой-пікірден кейінгі лебіздің, әдепкі құбылыстан екінші құбылыстың екпін қуатының күшейіп, өсіп отыруы. Бұл көркемдік тәсіл құрылыс, жүйесі ұқсас бірыңғай сөйлемдердің іріктеліп шығуына, ой-пікірдің өткір, әсерлі айтылуына әрі мағыналық өрістің кеңеюіне кең еріс ашады. Абайдың «Келдік талай жерге енді» деген өлеңіндегі «Сергі, көңілім, сергі енді!», «Ұш, көңілім, кекке, кергі енді!», «Өрбі, сезім, өрбі енді!» деген шумақ аралық жолдар дамытуға құрылған. Сондай-ақ, ақынның Отыз жетінші сөзінде: «Биік мансап - биік жартас, ерінбей еңбектеп жылан да шығады, екпіндеп ұшып қыран да шығады...» немесе Бесінші сөзіндегі «Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпей, бойды шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып ағады» деген жолдары да дамыту әдісіне жатады. Эллипсис (көне грекше: еlleірsіs – сөз тастау, қысқарту, кеміту) — сөйлемнің бір мүшесін алып тастау арқылы құрылған сөз үлгісі. Элипсис сөйлемнің, ойдың ықшамдылығын, әсерлілігін, өткірлігін арттырады. Элипсисті сөйлемдердегі түсіп қалған сөздердің мәні белгілі болады. Мысалы, Жау келіп қалды… – келіп қалды. Элипсис адамдардың бір-бірімен сөйлесу барысында, диалог түрінде көбірек қолданылады. Мыс., Қар көшкіні болады дейді. Қар көшкіні? Параллелизм — бір-біріне ұқсас құрылымды сөйлемдер мен сөз тіркестерінің, формалас сөйлем мүшелерінін қабаттаса қатар қолданылуы. Мысалы: Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку-еңку жер шалмай (Махамбет). жүктеу/скачать 0,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу: