1. Мәдениет түсінігінің қалыптасу тарихы: мәдениеттің мәнін және қызметін анықтау ыңғайларының көптүрлілігі

Сақ, скифтердің ұлы көшпелілік өркениеттері

жүктеу/скачать 292,59 Kb. бет 8/39 Дата 14.09.2023 өлшемі 292,59 Kb. #107224

Бұл бет үшін навигация:

• 14. Ғұндардың көшпелілік мәдениеті.

13. Сақ, скифтердің ұлы көшпелілік өркениеттері. Сақтар – б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, ШығысТүркістанжерінмекенеткенежелгітайпалар. Бұларды грек тарихшысыСтрабон «азиялықскифтер» депжазды. Рим жазушысыүлкен Плиний де осылайдеген. Оныңжазуыншаскифтердіпарсылар «саға» («сақа», «сақ» атыосыданшыққан) дейді.Сақтайпалары мал шаруашылығыныңүштүріменайналысты: көшпелі, жартылайкөшпелі, отырықшы. Малдыңнегізгітүріқойболды. Шаруашылықтажәнекүнделіктітұрмыста жылқыжиіпайдаланылды, мұныархеологиялықдеректер де растайды. Сақжауынгерлері мен көсемдерініңқабірінашқандажылқылардыңсүйектерітабылған. Асылтұқымдыжылқыменбіргеқарапайымжылқылар да болды, олар аса биікемес, аяқтарықысқа, бірақөтетөзімдіболды. Қоныстанғанжерлері Б. з. б. I-мыңжылдықтаСолтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігінқамтитынкең-байтақаумақтажинақтапалғанда «сақ» депаталатынкөптегентайпалармекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ.) және баска антик тарихшыларыоларды Азия скифтері депатаған. Fылымдасақтардыңбұлтоптарының Орта Азия мен Қазақстан аумағындашоғырланғанытуралыкөптегенболжамдар бар. ОлардыңбіреуінесәйкесШаш (Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағындажәнеҚазақстанныңоңтүстігіндетиграхауда-сақтармекендегені, бұлсақтайпаларыныңэтникалықаумағыкеңірекболған, оғанОңтүстік Орал өңірі мен ТаулыАлтайдамекеденген. АхемендікИранның сына жазуескерткіштеріндеСақтарүштопқабөлінеді. Олар: хаумаварғаСақтар (хаомушарабынішетіндернемесеамюрийліктер); тиграхаудаСақтар (шошақбөріктілер); парадараяСақтар (теңіздіңарғыжағындағылар). БұларОрта Азияныңоңтүстігін, Арал теңізініңтөңірегін, Сырдариябойын, Жетісуалқабынмекендеген. Сақтародақтарынаяқсарт, массагеттер, исседон, дайлар, астақ, қамақ, аримаспысияқтыкөптегенкөнетайпаларбіріккен. 14. Ғұндардың көшпелілік мәдениеті. Ғұндар — көшпеліхалық. Ғұндар тәңіршілдік діндіұстанып, түркіжазуын пайдаланған. Сөйлеутілі де түркітілі болған. ШығыстаМөде «шығысқу» тайпаларынбағындырды, ал оныңқұрамына, шамаменалғанда, КеруленжәнеОноналқаптарындамекендегенсәнбижәнеұқуантайпаларыкірген. Мөдебатыстаюеди (юечжи) тайпаларынақарсыжорықтаржасаған. Бұлкездеқазіргі Кореядан Тибетке және ШығысТүркістаннан Хуанхэнің орта ағысынадейінсозылыпжатқанаумақғұншаңюйлерініңқоластынатүскен, ал солтүстіктеғұнконфедерациясынабіріккентайпаларБайкөлденарғыоңтүстікаудандарғадейінгіаумақтыалыпжатты. Деректемелердеғұндардың Саян-Алтай тайпаларынажасағанжорықтарытуралы да айтылады. Шежірешіб.з.б. 201 жылысүннулердіңсолтүстіккежәнесолтүстік-батысқақарайжорығынжалғастырып, Қуңюй, Түсүйше, Динлин, ГекүңжәнеСіңліелдерінбағындырғанынхабарлайды. Мәтіндеберілгентүсініктемедеәлгіайтылған бес елдіңсүннулердіңсолтүстікжағындажатқаныайтылады, олбатысында Кем (Енисей) өзенінен Іле алқабынадейінсозылыпжатсакерек. Б.з.б. 201 жылғыжорықкезіндеғұндар Алтай тайпаларынтүгелдейдерлікбағындырған, бірақоларбұлаумақтытолыққоластынақаратқанжоқ. Қалайдегенмен де, солкездеосылайболғанынжазбашадеректемелер де, археологиялықматериалдар да көрсетеалмады.Оданкейінгіонжылдықтардағұнтайпаларыныңкүшеюінеқосаоларбатыста да қызукимылкөрсетебастайды. Б.з.б. 177 жылыМөдекөршілерінеқарсыөзбетіменқимылжасадыдегенсылтауменөзініңбатыстағытүктерін (кінәздерін) юедилергеқарсыжорыққааттандырады. ҒұндардыңаттыәскерлеріЖаңие-Гәңжоуауданымаңындаюедилердіжеңіліскеұшыратып, соныменбіргеғұндардыңқалыптасыпжатқанбірлестігініңшетаймағындағыбірнешеүлестібағындырған. Келесіжылғыжаздабұлжөніндешаңюйбылайдеген: «Аспанныңрақымыменжауынгерлераман, ал аттармықтышықты: оларюедилердіжойып, жуасытты; семсердіңұшынаіліпнемесебағындырып, (өзбилігін) нығайтты. Лоулаң, Ұсын, Құтзежәнеоларғашектес 36 үлес (кінәздік) сүннулергеқаратылды. Олардыңбәрісүннулердіңәскерінекіріп, бірәулеткеайналды». Бұлқұжатөтемаңызды, бірақ сын көзбенқараудыталапетеді. «Отызалтымемлекет» депқазіргіШығысТүркістанаумағындаорналасқанкінәздіктер, яғнижалпыалғандабатыстағы Каспий теңізініңжағалауынадейінгібүкілжерайтылған. «Тарихижазбалардың» (Шитізи) авторы СымаЦяньюедилердің «толық» талқандалғанытуралыхабардықұпалып, бұлорайдаб.з.б. 177 жылықытайларғаюедилердің (юечжилердің) Сары өзенніңсолтүстікойпатынанбатысырақтамекендегенбірбөлігініңғанабелгіліболғанынескермеген. Қытайдеректемелеріндеюедидепаталғанкөшпелітайпалар Грек-Бақтрияныталқандағаннанкейінолартуралымәліметтерөзінен-өзібүкіл Орта Азияға да таралабастайды. Сірә, б.з.б. 177 жылысүнну-ғұндардың Тынықмұхиттан Каспий теңізініңжағалауынадейінгібарлықелдердібіркінәздіңаттыәскерікүшіменбағындыруыншындыққажанаспайдыдепсанаукерек. Дегенмен де, шығыстағыюедилердіңбағындырылғанынакүмәнжоқ, нақсолсияқтыЛаулаң, ҰсынжәнеҚутізебірлестіктерініңюедилергетәуелдіболғанытуралы хабар да рас. Бұлэтникалық-саясиатаулардыңжағырапиялықорныоншаайқынемес. ҚазіргіқартағаЛобнорауданындагыЛаулаң (Крораина) кінәздігіғанаазды-көптісәйкескеледі. жүктеу/скачать 292,59 Kb. Достарыңызбен бөлісу: