1. Саясаттану ғылымынның даму жолдары мен негізгі кезеңдері
жүктеу/скачать 29,6 Kb.
|
Социология
|
МАЗМҰНЫ Кіріспе
1.1.Ежелгі дәуірдегі саяси ілімдер 1.2.Орта ғасыр мен қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар 1.3.19 ғасырдағы саяси ілімдер мен бағыттары 2.Саясаттанудың ғылым және пән ретінде қалыптасуы 2.1.Саясатанудың ғылым ретінде қалыптасуы 2.2.Саясаттанудың пән ретінде қалыптасуы Кіріспе
Адамдар саясаттың сырын, мәнін өте ерте заманнан-ақ ұғынғысы келді. Бірақ біздің дәуірімізге дейінгі ІІ – І мынжылдықтардағы саяси пікірлер діни-мифологиялық сарында болды. Соған орай олар билік, қоғамдық – саяси тәртіп құдайдың құдіретімен орнайды деп түсіндіреді.
1.Саясаттану ғылымынның даму жолдары мен негізгі кезеңдері 1.1.Ежелгі дәуірдегі саяси ілімдер Саясаттану сөзі гректін, «политика» және «логос» деген сөздерінен шығып,саясат туралы ғылым деген мағынаны білдіреді. Басқа қоғамдық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше саналады. Себебі адамзат тарихында саясат басты рөл аткарды. Оның дұрыс-бұрыстығы, сайып келгенде, адамдардын, халықтардың қарым қатынасымен тығыз байланысты. Мысалы: мемлекет агрессиялық, яғни басқыншылық соғыс саясатын жүргізсе, оның салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке соқтыратыны даусыз. Керісінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт саясат жүргізе алса, еліне қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі.Кейбіреулер саясаттанудың даму жолын,тарихын оқып керегі не деп те ойлауы мүмкін.Ондай ой ақымақтық болар еді. Себебі, біріншіден, қазіргі өркениетті деп саналатын қоғамдық құрылыс, демократиялық идеялар бір күн немесе бір айда пайда бола қойған жоқ. Оған мыңдаған жылдар бойына керек болды,озық ойлы данышпан ойшылдар ерінбей еңбек етіп, әрқайсысы өшпестей өз үлестерін қосты. Екіншіден, қоғамдық ой-пікірде түпкілікті, үзілді-кесілді шешуге келмейтін мәңгілік мәселелер де кездеседі.Әрбір тарихи дәуір оларға өзінше ой жүгіртіп, өзінше баға бере алады. Ал тарих болса, ескі қателіктерді қайталамауға үйретеді. Үшіншіден, адамзат ақыл-ойы дамуының өзіндік ішкі қисыны, логикасы болуы мүмкін. Оларды оқып-білу арқылы өркениеттіліктің сатыларынан өтіп, саяси тәжірибе дамиды. Сондықтан саясаттану тарихын білмей, қазіргі саяси жағдайды толық түсіну қиындық етеді. Төртіншіден, кейбір саяси теорияларды негіздеушілер және оларды жақтаушыларды өз іс-әрекеттерінің шындығын дәлелдей үшін тарихи дәстүрлерге жүгінуді ұнатады. Бұл да тарихы тағылымға талмай үңілуді талап етеді. Сондықтан саясаттанудың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін өткен замандардағы ғұлама ғалымдардың, данышпан дарындардың саралы саяси ой-пікірлерін оқып-үйренудің маңызды орын алады[1]. Көне гректерде саяси ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп. Бірақ біз солардың ішінде ең көрнекті екі өкіліне – Платон мен Аристотельге.Платон б.з.б 427-347 жылдарда өмір сүрді. Платон сияқты фәлсафашы Сократтың мектебінде оқып, оның үздік шәкірті болды.Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндірулері, үй салулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылысшылықпен, төртіншілері етікшілікпен айналысады. Сөйтіп,олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерді өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, емлекет пайда болады. Мемлекет адамдарды алаламай, байына да, кедейіне де, азына да, көбіне де қарамай – бәріне бірдей әділ қызмет етуі керек деп ойлады.Бірақ бұдан Платон адамдардың бәрін теңдестірген екен деген ой тумауы керек. Керісінше, ол адамдарды үш үлкен әлеуметтік топқа: 1) әкімдер; 2) қорғаушылар; 3) өндірушілер етіп бөлді. Олар табиғатынан шындықты, ақиқатты, игілік идеясын саралап, танып-білуге қабілетті, икемді болу керек. Қорғаушылар әкімдердің ой, ниеттерін іске асырады, мемлекет қорғайды. Өндірушілер өмірге керекті қаржыларды тауып, мелекетті материалдық жағынан қамтамасыз етіп отырды.Олар билеу ісіне араласпады. Әр топ өзіне тиісті қызметті атқару. Сонда ғана әділдік. орнайды деп есептеді. Бір таптан екінші тапқа өтуге болмайды. Адамдарды осылай жіктей келе, Платон олардың бай немесе өте кедейлікке жібергісі келмеді. Себебі мұндай жағдайда қоғамда ортақ мүдде орнамайды. Сондықтан ол тек орта деңгейді ұнатты. Ертедегі гректердің саяси ой – пікірлерін одан әрі дамытып,фәлсафасын шыңына жеткізген ұлы ойшыл Аристотель болды. Ол 17 жасында аты шыққан Платон академиясын іздеп келіп оқуға түседі. Оны үздік бітірген соң 20 жыл бойы сонда ұстаздық етті. Саясаттануға қатысты «Саясат», «Афиналық полития», «Этика», «Риторика» деген еңбектері белгілі. Аристотель саясатқа кең мағына берді. Оған этиканы да, экономиканы да енгізді. Саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты – адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа,байлыққа,бақытқа жеткізу деп білді.Ол құл иеленушілік кедейлерге себебі, ол құлдар мен ерікті кедейлерге саяси құқық бергісі келмеді. Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның дамыған түрі, ал қауым – отбасының дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті дұрыс жыне бұрыс түрлерге бөлді.Дұрыс түріне монархияны, аристократияны және политияны жатқызды. Ал тирания, олигархия мен демократияны мемлекеттің бұрыс түріне жатқызды. Мемлекеттің дұрыс түріне әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға қызмет етеді деп ойлады.Ал бұрыс түріне олар өз бастарының пайдасын ойлайтын көрінеді. Ұлы ойшыл саяси басқаруда адам емес заң басқарғаны дұрыс көрді. Себебі, әкім қаншалықты жақсы болғанымен сезімге, ашу – ызаға берілмей қоймайды, ал заң болса байсалдылығымен, парасаттылығын жоймайды деп есептеді.Саяси ойдың даму тарихында айтарлықтай із қалдырған Ежелгі Рим болды. Онда әсіресе атақты шешен, мемлекет қайраткері және ойшыл Марк Туллий Цицерон өмір сүрді. Оның «Мемлекет туралы», «Заңдар туралы», «Міндеттер туралы» деген еңбектері көпке әйгілі. Цицерон мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі – адамдардың бірігіп өмір сүруге тырысатын табиғи талабының және меншікті қорғау мақсатынан туындайды дейді. Қоғамға және жек болуынан және меншікке қол сұғқға болмайды деп есептеді. Бұлардың тұтастығын бұзушылықты әділеттілік пен құқықты қорлаумен бірдей көрді. Цицерон мемлекеттің құрылым түрі оны басқарушының «мінезі мен еркіне» байланысты болады деп түсіндірді. Басқарушылардың санына қарай ол мемлекет басқаруды патшалық билік, аристократия және демократия етіп үш түрге бөлді. Бұлардың әрқайсысының өзінің жақсы жақтары мен кемшіліктері бар. Мәселен,патша рақымшылдығымен жұртқа ұнайды, бірақ мұнда басқа адамдар заң, шешім қабылдаудан сыртта қалады және бір адамның басшылығы зорлық – зомбылыққа оңай айналып кетуі мүмкін. Оптиматтар йданалығымен бағалы, бірақ олар үстемдік еткенде халық өз еркіндігін пайдалана алмайды, билік ақсүйектердің сұрқия тобының қолында қалуы мүмкін. Демократия болса бостандығымен жағымды, бірақ халықтың толық билігі зиянды зардаптарға, «тобырдың зорлығы мен есалаңдығына» әкеліп соқтыруы мүмкін Біздің з.б. бірінші мыңжылдыктың ортасында саясатты діни-мифологиялықтанудың орнына философиялық – этикалык түсіну түрі келеді.Мұнда аса зор енбек еткеңдер – Конфуций, Платон, Аристотель сияқты ғулама ғалымдар. Бұл ойшылдар саясатты теориялық тұрғыдан зерттеп, оны этикамен тығыз байланыста қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат- мүддесіне сай келуге, адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты[2] 1.2.Орта ғасыр мен қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар Ортағасырлық ғалым-теолог, Альберт Магнустың шәкірті Фома Аквинский (1225-1274), 1323 жылы шіркеумен канонизацияланған, өз еңбектерінде, ең алдымен, «Билеушілер үкіметі туралы» эссесінде, саяси философияның өзіндік нұсқасы, оның аясында ол шіркеу мен мемлекеттің әлемдегі орны мен міндеттерін қайта қарастыра отырып, шіркеу православиесін жаңартуға тырысты. Осы мақсатта Аквинский өз еңбектерінде мемлекет туралы аристотельдік ілімді христиандық, шіркеулік канондармен синтездеуге тырысты. Мемлекеттің пайда болуы мен мәні мәселесін ойшыл толығымен аристотельдік дәстүр рухында шешеді: мемлекет күнәнің жемісі емес, керісінше адамның әлеуметтік болмысының нәтижесі, жоғарыдан берілген еркіндік. рационалды ерік. Мемлекеттің мақсаты – адамның осы дүниеде лайықты, саналы өмір сүруі үшін жағдай жасаудан және оның құтқарылуын жақындатудан тұратын «жалпы игілік», қоғамға қызмет ету.Осылайша, Аквинскийдің интерпретациясында мемлекет таза жағымсыз сипаттардан айырылып, позитивті игілік органының формасын алады. Ойшыл мемлекеттік биліктің үш элементін ажыратады: оның мәні; оның пайда болуы және қолданылуы. Егер биліктің пайда болуы мен қолданылуы жақсы да, жаман да болуы мүмкін болса, олар адамның ісі болғандықтан, оның мәні әрқашан жақсы, өйткені ол жоғарыдан орнатылған үстемдік-бағыну қатынастарының тәртібін білдіреді, онда сол адамдардың еркі адам иерархиясының жоғарғы жағында төменгі қабаттар қозғалады.Егер билеушілердің әрекеттері осы тәртіптен ауытқыса, егер олар Құдайдың еркіне және шіркеудің мүдделеріне қайшы келсе, бағынушылардың оларға қарсы тұруға құқығы бар: билікке Құдайдан келген дәрежеде бағыну керек. Сонымен қатар, Аквинский адамның адамға бағынуы тек тәндік іс-әрекеттерге қатысты болатынын шарттайды: жанның ішкі қозғалыстарында адам адамға емес, тек Құдайға бағынуы керек. Осылайша, ойшыл мемлекеттің араласуының шегі туралы идеяны дамытады және адамның жеке және рухани өмірінің белгілі бір автономиясын қорғайды, заң шығарушылардың барлығын тек заңнамалық нормалардың көмегімен бақылау және өзгерту туралы талаптарын жоққа шығарады. Басқару нысандарын жіктеудің аристотельдік үлгісін сөзбе-сөз қайталай отырып, Фома Аквинский монархияны тарихи тәжірибе фактілерімен және бүкіл ғаламның құрылымымен және әсіресе адам денесімен ұқсастықтармен негіздей отырып, монархияны ең жақсы және ең кемелді форма ретінде ұсынады. , және ондағы мақсат пен ерік бірлігінің басқа формалармен салыстырғанда жүзеге асуының ең үлкен дәрежесі, бұл қоғамның бірлігін сақтауға көмектеседі. Бұл дәлелдерді кейіннен монархия теоретиктері қазіргі заманда қолданатын болады Сонымен бірге, Аквинскийдің саяси ілімінің өз дәуіріне арналған негізгі нәтижесі, түпкілікті мақсат теориясына негізделген зайырлы билікті шіркеу билігіне бағындыру қажеттігі туралы тұжырым болды: зайырлы билік құрылған рухани билікпен толықтырылуы керек. Оның үстіне, өйткені соңғы мақсат - құтқарылу мақсаты туралы қамқорлық жасайтын адам. Ренессанс және Реформация соңғы Батыс Еуропалық орта ғасырлардың ең маңызды оқиғаларына айналды, бір мезгілде орта ғасырлардан қазіргі кезеңге өту орын алған өзіндік көпір рөлін атқарды. Ортағасырлық дамуды аяқтаған 16 ғасыр, екінші жағынан, жеке және әлеуметтік тұрғыдан адам болмысының принципті жаңа стандарттарын белгілейтін Жаңа дәуірдің болашағын ашты. Саяси ой өрісінде өзін-өзі қамтамасыз ететін жеке тұлғаның гуманистік идеалы ортағасырлық дәстүрден үзілді-кесілді үзіліс жасауда, мемлекеттік билік пен билеушілер қызметін ақтау үшін жаңа принциптерді іздеуде көрініс тапты. Қайта өрлеу дәуірінің ең көрнекті саяси ойшылдарының бірі итальяндық Никколо Макиавелли (1469-1527) болды. Өзінің туған жері Флоренцияда практикалық саясат пен дипломатияның қатал мектебінен өткен ол билік пен саясат мәселелеріне арналған бірқатар еңбектердің авторы болды - «Тит Ливидің бірінші онжылдығы туралы әңгімелер» (1513-1516), «Князь » (1520-1525), «Флоренция тарихы» (1525) және т.б., олар бүгінгі күнге дейін көптеген даулар мен түсіндірулерді тудырады. «Макиавеллизм» термині жалпы мағынаға ие болды және әдетте дөрекі күшке табынуға және моральдық нормаларды елемеуге негізделген саясатты сипаттау үшін қолданылады. Таза саясаттың жарияланған жақтаушысы бола отырып, Макиавелли әдебиетте саясатты мораль мен діннен бөлген ойшыл, «мақсат құралдарды ақтайды» қағидасының қорғаушысы ретінде қарастырылады, бұл тек ішінара әділ. Оның саяси идеяларының табиғаты туралы үстірт пайымдауларға жол бермеу үшін біз мемлекетті адамдарға билікті жүзеге асыратын саяси ұйымның түрі ретінде мүлдем жаңа, ортағасырлық емес түсіну туралы айтып отырғанымызды ескеру қажет. өз мақсаттары бар құндылықтардың автономды жүйесін сезінеді. Сонымен қатар, Макиавеллидің интеллектуалдық және практикалық қызметінің саяси және тарихи контекстін түсіну маңызды. Оның шығармалары сол кездегі Италияда болып жатқан саяси процестердің сипатын көрсетеді: бөлшектеніп, сансыз саяси топтардың күресінен бөлініп кеткен Италия еуропалық гегемония үшін Франция мен Испания арасындағы текетірес аренасына айналды. «Ханзада» Макиавелли қос үмітсіздіктен туған: Флоренция мен Италияның құлдырауы алдында және өз тағдырымен бетпе-бет келіп, туған жерінің тағдырымен тығыз байланысты. Ойшылдың пікірінше, егер бұл қос дағдарыстан шығу мүмкін болса, онда Италияны түбегейлі құралдардың көмегімен біріктіру арқылы ғана, оның құрамына Чезаре Борджия сияқты күшті саяси көшбасшы (белгілі бір мағынада макиавеллистік егеменнің прототипі) кірді. ). Макиавелли үшін ең жоғары саяси мақсат – мемлекетті барлық қолда бар құралдармен және кез келген бағамен өзін-өзі сақтау. Саяси өмірді мақсат тұрғысынан сипаттаған Аристотельге қарағанда, бұл жақсы, итальяндық ойшыл саясаттың бастауларына, көбінесе зорлық-зомбылық пен әділетсіздікке жүгінеді. Оның билік теориясының логикалық және психологиялық алғышарттары адамдарға деген пессимизм: адамдар жалпы алғанда шүкіршіліксіз, алдамшы, екіжүзді, қорқақ, ашкөз және жаман. Демек, саясатта табысқа жетуді қалайтын кез келген адам өз іс-әрекетінде тек адамгершілік заңдарын басшылыққа ала алмайды; жиі ол жай ғана жаман әрекет етуге мәжбүр болады. Егеменнің қайсарлығы болуы керек және мүмкіндігінше жақсылық, қажетінше жамандық жасау керек. Саяси мінез пайда мен билікке негізделген: қақпанға түспеу үшін түлкі, қасқырды үркіту үшін арыстандай болу керек. Батылдық, икемділік және өзіне деген сенімділік – саяси табыстың құрамдас бөліктері[3] 1.3.19 ғасырдағы саяси ілімдер мен бағыттар XIX ғасырдың І жартысындағы Батыс Еуропадағы қоғамдық-саяси өмір буржуазиялық тәртіптің Англия, Франция, Германия, Швейцария, Голландия секілді елдерде қуаттырақ, әрі тереңірек орнауымен өтті. Сол уақытта пайда болған негізгі идеологиялық ағымдар өзінөзі анықтай түсті. XVIII ғасыр соңындағы француздық буржуазиялық революция капитализмның Еуропада дамуына күшті импульс болды. Батыс Еуропада орныққан капиталистік құрылым либерализм секілді идеологияға жетті, XIX ғасырда ол ықпалды әрі интелектуалды болатын, ал әлеуметтік негізін кәсіпкерлер, шенеуніктер және университеттік профессорлар құрады. Либерализмның концептуалдық негізін екі тезис құрады: 1) индивидтің жеке бостандығы мен меншігі; 2) аталған құндылықтардың жүзеге асуы тек тұлғаның өзіне ғана пайдалы емес, сондай-ақ, бүкіл қоғамның өркендеуі мен ұйымдасуына да өз септігін тигізеді. Бұл негізгі екі тезис либерализмдегі әлемнің рационалды ұйымдасуы, тарихтағы прогресс, бәсекелестік және қадағалау секілді идеологиялық элементтерге бастау болды. Консерватизмнің шарықтау шегі өткен ғасырдың бірінші жартысына келеді. Социализм мен либерализмге қарағанда, консерватизмнің тұрақты концептуалды негізі болмады. Алайда консерватизмнің идеяларын жасау мен таратудың арқасында белгілі болған азаматтар да жоқ емес. Мәселен француздар Жозеф де Местр (1753–1821 жж.) және Луи де Бональд (1754–1840 жж.), немістерден Людвиг фон Галлер (1768–1854 жж.) және Адам Мюллер (1779–1829 жж.). XIX ғасырдағы қоғамтануға Канттың зерттеушінің фактіге негізделген білімінің міндетті түрде болуы, тарихи үдеріс заңдылығын анықтау, әлеуметтік құрылым мен институттарды зерттеу секілді идеялары белгілі дәрежеде ықпал етті. И. Канттың қоғамды организм ретінде түсінуі, функциялаудың заңдылығын шектеуі және қоғамның даму заңдылығын көрсетуі – теңдесіз еңбек ретінде бағаланады. Англия XVIII ғасырдың соңғы жартысында қоғамдық дамудың көрсеткіштері бойынша әлемнің жетекші капиталистік державасына айналды. Оған біршама факторлар ықпал етті. Жеке меншік, жеке тұлға белсенділігі, адамның жеке өмірінің қауіпсіздігі – қоғамтанудың негізгі тақырыптарына айналды. Индивидуалистік идеялар кең тарады. Соның негізін қалаушылардың бірі – Иремия Бентам (1748–1832 жж.). Ол – Т. Гоббс, Дж. Локк, Д.Юмның әлеуметік-философиялық идеяларын жинаған утилитаризм теориясының негізін қалаушы. Оның негізгі 4 постулатын көрсетсек: 1) ләззат алу мен қайғы-қасіреттің болмауы – адам әрекетінің мәні; 2) пайдалылық, кез-келген тапсырма шешімінің әдісі болу – барлық жағдайдың негізгі критериі; 3) барынша көп адамға барынша мол бақыт ұсынғанда ғана адамгершіліктің негізі қаланды; 4) жеке және қоғамдық мүдделердің гармониясы арқылы жалпы игілікке жету – адамзат дамуының мақсаты. Бұл постулаттар И. Бентамның саясатты, мемлекетті, құқықты сараптағанда негізгі тірегі болды. Ол өзінің саясиқұқықтық ойларын «Заңнама принциптері», «Үкімет туралы фрагменттер», «Деонтология немесе Мораль туралы ғылым» атты еңбектерінде баяндаған. И. Бентам – еуропалық либерализмнің негізін қалаушылардың бірі. Бірақ оның либералистік идеялары өзгеше. И. Бентам индивидтің жеке бостандығынан гөрі, оның мүдделері мен қауіпсіздігі жөнінде көп ойланған. Адам шеттен көмек күтпей, өз игілігі үшін өзі қам жеу керек дейді. Тек адамның өзі ғана оның мүдделері мен пайдасын өзі анықтай алады деп көрсеткен.Ол қоғам мен мемлекет адамдар арасындағы өзара келісімнің арқасында дүниеге келді деген оймен келіспеді. Бұл пікірді ол дәлелденбейтін тезис, фикция ретінде бағалады. И. Бентам мемлекеттік биліктің құрылымы жөнінде демократиялық позицияда тұрды. Ол билігі үш тармаққа бөлінген республиканы қолдай отырып, монархия мен мұрагерлік аристократияны сынады. Бірақ И. Бентам үш тармақтың бір-бірінен тәуелсіз қызмет етуіне келіспеді. Ол осы үш билік тармағының өзара әрекетін, кооперациясын қолдады, себебі ішкі тәуелділік оларды келісімге келтіреді, тұрақты ережеге мойынсұндырады, жүйелі жұмысқа итермелейді деп көрсеткен. Егер биліктер бір-бірінен тәуелсіз болса, онда бұл олардың қақтығысына әкеледі деп түсінді[4]. Демократиялық-респубикалық құрылымның қолдаушысы ретінде, И.Бентам Англияда лордтар палатасының құқығы шектеліп, бір палаталы парламенттік жүйенің енгізілуін қалады. И. Бентамның пікірінше, тек мемлекеттік билікті ғана емес, сондай-ақ, бүкіл қоғамның саяси жүйесін де демократияландыру қажет. Бұл орайда, ол сайлау құқығының кеңейтілуін қалады, оның ішінде бұл құқықтың әйелдерге де тиесілі екенін де ұмытпады. Ол демократиялық институттардың көмегімен заң шығарушы және атқарушы биліктің әрекеттерін қадағалауға болады деп үміттенді. И. Бентамның еңбегінде үкімет қызметінің шекарасы мен бағыттары туралы ойлар кең орын алды. Бірақ И.Бентам мемлекеттің экономика саласына араласуын жақтамады, себебі ол жағымсыз нәтижелерге әкелуі мүмкін деген пікірде болған. И. Бентамның еңбегі заңнаманы ескі элементтен арылтып, оны қоғамда болып жатқан әлеуметтікэкономикалық, саяси өзгерістерге сәйкестендіруінде көрініс табады. Оның пікірінше, бүкіл қоғамның ең басты мақсаты – адам саны қаншалықты көп болса, бақыт та соншалықты мол болуы тиіс[5] 2.Саясаттанудың ғылым және пән ретінде қалыптасуы 2.1.Саясатанудың ғылым ретінде қалыптасуы Адамзат тарихында саясат негізгі рөл атқарды. Оның дұрыс-бұрыстығы, сайып келгенде, адамдардың, халықтардың тағдырымен тығыз байланысты. Мысалы, мемлекет агрессиялық, яғни баскыншылық соғыс саясатып жүргі зсе, оның салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке соқтыратыны даусыз. Керісінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт саясат жүргізсе, елі не қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі. Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы құбылысын өте ерте заманнан түсініп білгісі келді . Ежелгі Шығыс, антикалық дәуірдің ойшылдары мемлекеттің саяси билі кті ң мән-мағынасы неде және кімге қызмет етеді , қоғамдыққұрылыстың қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бі рақ ол кездегі пайымдаулар негізнен діни-мифологиялық сарында болатын. Себебі , ертедегі адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдіретінен туған жалпы әлемдіқк космостық тәртіптің ажырамас белгілі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда (Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда, сол кездегі мифтерге сүйенсек,басқарушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Көне Кытай мифі бойынша билік құдайдың құдіреті мен жүргізіледі де,ал іске асырушы онымен байланысты император болып есептелген. Ежелгі гректер ең алғашқы билі кті жүргі зуші құдайлардың әздері деп пайымдаған. Кейінірек адамзаттьқ іс-тәжірибесінің, ақыл-ойының, мәдениетінің дамуына байланысты саясаттың ұғымдары, түсініктері , тұжырымдамалары пайда бола бастады Қоғамдык-әлеуметтік және саяси кұрылымы мен қатынастарының одан әрі күрделіленуі , материалдық өндірістің, халық санының өсуі оның өміріне мемлекеттің келей араласуына әкеліп соқтырды. Мұндай жағдайда ұлы ойшылдар саясатты ғылыми тұрғыдан түсі ні п, оны орынды пайдаланудың,мемлекетті тиі мді басқарудың жолдарын іздестіре бастады. Бұдан келіп саяси теориялар туды. Біздін з. б. бірінші мыңжылдықтың ортасыңда саясатты діни-мифологиялық танудың орнына философиялық-этикалық түсіну түрі келеді .Мұнда аса зор еңбек еткендер - Конфуций, Платон, Аристотель сияқты ғүламағалымдар. Бұл ойшылдар саясатты теориялықтұрғыдан зерттеп, оны этикамен тығыз байланыста қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат- мүддесі не сай келуге, адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты. Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Аристотельді атайды. Өйткені ол оз заманыңда лицей ашып, сонда саяси ғылымды жеке пән ретінде оқытып, өзі жүргі зді . "Саясат"деген еңбек жазып, онда ежелгі грек мемлекеттері ні ң (онда әрбір қала мемлекет болып есептелетін) саяси жүйесін зерттеді. Дегенмен, ұлы ғалым саясаттанудың пәнін қазіргі біздің түсінігіңіздей басын ашып бере алмады.Ол саясаттың негізі адамның өзімшіл, хайуандық табиғатында да жатыр деп ұқты. Жеке адам көзсіз қүмарлыққа берілгіш келеді . Сондықтан оның соқыр сезімін тежеп, жалпыға ортақ игілікке, әділеттілікке жетуді жеңілдету, адамның адамгершілік қасиетін арттыру үшін саясат жүргізу керек деп түсінді . Сонымен катар ол саясаттану мәселелерін этика, фәлсафа (философия) мәселелері мен бірге қарады. Орта ғасырда саясаттың діни-этикалық түрі қалыптасады. Оның негізін салушы Фома Аквшсшйсаяси билікті құдай орнатады, бірақ мемлекет басшылары құдайдың калауына қарсы шықса, халықтың оларды құлатуына болады деген байлам айтты. Саясатты қазіргідей түсінуге мол үлес қоскан Италияның XVI ғасырда өмір сүрген ойшылы. Никколо Макиавелли болды. Ол саясатты теологиялық (кұдайшылдық) түсінді руден арылтып, саяси ойды қоғамдағы табиғи өмі рден туған мәселелерді шешуге бейімдеді Саяси зерттеулерді ң өзегі еті п мемлекеттік билікті қойды және оны қалай колға түсірудің, пайдаланудың неше түрлі әдіс-тәсілдерін көрсетті. Соның арқасында саясаттануды біздің қазіргідей түсінуімізге жол ашылды. Феодализмнің ыдырап, капиталистік қатынастардың қалыптасуы қоғамды демократияландырып, жалпыға бірдей сайлау кұқығын кіргізуге, көпшілік саяси партиялар мен қазыналардың кеңінен канат жаюына, ақпарат құралдарының өрістеуі не мүмкіндік берді . Халықаралық, мемлекетаралық қатынастардың ауқымы кеңейді , саясаттың қызметтері мен міндеттері күрделілене түсті . Сондықтан саяси құбылыстар мен продестерді арнайы зерттеуге, саясаттану теорияларын жасауға тура келді. Бұл ретте Дж. Локк, Ш. Л. Монтескье, Ж. Ж. Руссо, Т. Джефферсон, Т. Пейн, И. Кант, Гегель сынды көрнекті ғалымдар көп еңбек сіңірді . Саясаттану XIX ғасырдың екі нші жартысында өз алдыңа жеке пән ретінде қалыптасты. Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық) әдістердің кеңінен пайдаланыла бастауы зор ықпалын тигізді[6]. 2.2.Саясаттанудың пән ретінде қалыптасуы XX ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән ретінде толық бөлініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып, толыққанды қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басшылығымен 1949 жылы құрылған саяси ғылымдардың халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды. Ол саяси зерттеудің белсенділігін арттыру жолында казір де жемісті еңбек етуде. Бүгінгі таңда АҚШ-тың, Шығыс елдерінің барлық жоғары оқу орындарында саясаттану жеке пән ретінде барлық факультеттерде міндетті түрде оқытылады, әлемнін ең ірі университеттері оған мамандар дайындайды. Мысалы, АҚШ-та саясаттанудың мамандандырылған 26 саласы бойынша білім береді. Шетелдерде, әсіресе, бұл ғылымның қолданбалы түрі кең өріс алған. Оны бітірген маман саясатшылар маңызды саяси шешімдердің жобаларын сараптауға, партиялар немесе басқа бірлестіктердің сайлау алдындағы бағдарламаларын талдауға, үкіметтік дағдарыстар мен халықаралық қатынастардағы шиеленіс жағдайларының себебін ашуға кеңінен пайдаланады.Бұрынғы Кеңес елінде бұл ғылымды партияға, халыққа қарсы, буржуазиялық ғылым деп айдар тағып, оқытлаған болатын. Себебі, Кеңес өкіметі, шын мәнінде, саяси сауалы адамдарды даярлауға мүдделі болмады. Ондай жағдайда тоталитарлық жүйе 70 жылдаи артық дәуренін құра алмаған да болар еді.Бірақ бұдан ол кезде саяси ғылымға еш көңіл бөлінбеген екен деген ой тумауға тиіс. Саясат мәселелері қаралып, зерттеліп жатты. Алайда, олар ғылыми коммунизм, тарихи материализм, Коммунистік партия тарихы сияқты коммунистік идеологияға негізделген пәндердін шеңберінен шықпайтын және ең алдымен қандай әлеуметтік-саяси процестер социализм мен коммунизмі әкелуі мүмкін, соның жолдарын іздейтін. Саясаттануға деген көзқарас 80 жылдардын екінші жартысында бұрынғы Кеңес Одағындағы түбегейлі реформаларға қоғамнын демократиялануына, тоталитарлық жүйенің күйреуі не байланысты өзгерді. 1989 жылдан Жоғары Аттестациялау Комиссиясында саясаттанудан эксперттік кеңес жұмыс істей бастады. 1990 жылы КСРО-ның ғылым және техника бойынша мемлекеттік комитеті "Саяси ғылымдар" деген атпен саяси ғылым қызметкерлерінің тізімін ресми түрде бекітті. 1989-І990 оқу жылдарында Балтық бойы елдеріңде, 1990 жылдан бастап ТМД-ның басқа елдерінде саясаттану оқытыла бастады. Қазір Қазақстанның барлық жоғары оқу орындарында дерлік бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университеті және Абай атындағы Алматы Мемлекеттік педагогикалық университетт бұл салада арнаулы мамандар даярлайды[7] Қорытынды Саясаттану, сонау антикалықта пайда болып (Платон, Аристотель, Цицерон), Батыс Европа мен АҚШ–та қалыптасқан ғылым. Саясат ғылым ретінде антикалық кезеңнен адамдардың өмірінің бір бөлігіне айналды.. Саясаттың адам жəне қоғам арасындағы қарым – қатынастары туралы жинақталынған ғылым жəне саяси биліктің қалыптасу мен даму заңдылықтарын, оның жұмыс істеуі мен пайдалануын, түрлері мен əдіс – тəсілдерін зерттейді. Саясат, қоғам өмірінің саяси өрісі саясаттанудың объектісі болады. Саяси биліктің қалыптасу, қызмет ету, өзгеру заңдылықтары саясаттанудың пəні болады. Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мəн – мағынасын түсініп – білу үшін бірталай əдістерді пайдаланады. Қолданылған әдебиеттер 1.Социология: учебное пособие Автор: Бачинин В.А. | Год издания: 2003 | Издатель: Харків: Консум | Количество страниц: 576 2.Саяси және құқықтық доктриналардың тарихы / ред. В.П. Малахова, Н.В. Михайлова. – М., 2007 ж. Андерсон К.М. Роберт Оуэннің мексикалық жобасы // 3.Социалистік ілімдер тарихы. – М., 1987 ж. Аникин А.В. Ғылым жастары: Маркске дейінгі экономикалық ойшылдардың өмірі мен идеялары. – М., 1985 ж. 4.Общая социология/С. С. Фролов 5.Социология теория и методы/Международная академия бизнеса управления /Ф. И. Шарков. 6.Саясаттану/Эндрю Хейбуд 7.Социология /Ю. Г. Волков жүктеу/скачать 29,6 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|