№13. Тақырып. Тарих философиясы

байланысты еркіндік және қажеттілік ұғымдарының қатынасын терең талдап 
көрсетті.  Бірақ  олар  метафизикалық  көзқарастардан  арыла  алмады.  Тарих 
философиясына  позитивизм  де  өз  пікірін  айтты.  Позитивизм  адамдардың 
табиғи  қажеттіліктеріне,  табиғи  алғы  шарттарға  көп  назар  аударды. 
Идеалистік концепцияларда да, натуралистік философияда да реалды тарихи 
шығармашылық  әлде  бір  сыртқы,  тарихи  емес  күштерден  бастау  алады. 
Тарихқа  материалистік  көзқарас  барлық  трансцентентальды,  жаратылыстан 
тыс,  тарихи  еместің  бәрін  ысырып  тастайды.  Маркстің  пікірінше  адамдар 
тарихты  өздері  жасайды,  олар  өздерінің  бүкіл  әлемдік  тарихи  драмасының 
актері де, авторы да өздері болып табылады. Маркс,  - алдыңғы ұрпақтың іс-
әрекеттерінің  нәтижелері  объективтілендіріліп,  келесі  ұрпақтың  алдында 
алғышарт  болып  негізделіп  жатады,  -  деді.  Маркске  дейінгі  тарих 
философиясында  басты  болып  келген  онтологиялық  проблематика  ХIХ 
ғасырда  басқа  қоғамдық  ғылымдарға  ауысады,  соның  ішінде  социологияға. 
ХIХ  ғасырдың  аяғы  XX  ғасырдың  басы  кезеңінде  орын  алған  позитивистік 
эволюционизмнің 
кризисі 
тарихи 
айналым 
теорияларының 
жаңа 
варианттарының  пайда  болуына  және  кең  таралуына  мүмкіндіктер  туғызды 
(Шпенглер,  Тойнби,  Сорокин).  Тарихтың  мәнінің  метафизикалық 
проблемасы  христиандық  тарих  философиясының  басты  мәселесі  болып 
табылды  (Бердяев,  Маритен,  Демиф,  Бультман,  Нибур).  ХIХ  ғасырдың 
соңында  пайда  болған  сыни  тарихи  философия  тарихи  таным  процесі  мен 
нәтижесін 
талдаудың 
гносеологиялық 
және 
методологиялық 
проблематикасын  алға  қойды.  Тарихи  танымның  гносеологиялық  сыны 
мәселесін  алғаш  Дильтей  қарастырды.  Бұл  ілім  ақыл-ойды  жаппай  сынға 
алудан  да  тайынбады.  Тарихи  танымды  гносеологиялық  сынау  тарихи 
субъект  теориясын  қамтымай  қоймайды.  Кроче  деген  ойшыл  тарих  ой 
ретінде де, тарих әрекет ретінде де бір-бірімен тығыз байланысты деп түйді. 
Неокантшылдықтың  баден  мектебінің  индивидуалшыл  әдісі  құндылық 
философиясымен 
байланысты 
болды. 
Осындай 
ерекшелік 
Экзистенциализмге  де  тән  болды.  Бұл  ілімдер  де  тарих  философиясы  адам 
философиясының  бір  аспектісі  ретінде  орын  алады.  Көрнекті  батыс  ғалымы 
Р.Арон өзінің  
«Тарих  философиясы»  деген  еңбегінде  индустриалдық 
қоғамның негізгі қасиеттерін атап көрсетеді: 
1. өндірісті ғылыми түрде ұйымдастыру; 
2. материалдық молшылықтарға жету; 
3. ұлттық  өнімде  өндірістің  үлесінің  көбеюі  және  соған  сәйкес  ауыл 
шаруашылығының үлесінің кемуі; 
4. баюдың көзі ретінде соғысты жою; 
5. “индустриалдық 
қоғамда”  өндіріс  құралдарына  деген  меншік 
формаларының  еш  маңызы  жоқ.  Р.Арон  постиндустриалды  қоғам 
туралы концепциясын кеңінен таратты. 
Тарихи  прогресс  өндіргіш  күштерді  жетілдіру  нәтижесінде  алға  өрлейді. 
Саясат  адам  психикасындағы  мифологиялық  сенімдерге  сүйенеді  және  өз 
тарапынан саяси мифтерді қалыптастырады. 

Философия ғылымы пайда болғаннан бастап,  адамдардың дүниетанымын 
қалыптастыруда  шешуші  рөл  атқарды.  Ол  қоғамның  рухани  өмірі  үшін 
күресті.  Философия  орта  ғасырларда  тиология  ғылымы  мен  тығыз 
байланыста  болды.. Қазіргі  заманда  философия  Христиан  дінінің  бұғауынан 
босап,  қайтадан  қоғамда  маңызды  орынға  ие  болды.  Сонымен  қатар, 
рационалды  философия  басқа  философиялық  бағыттар  мен  тенденцияларды 
шетке  ысырды.  Ол  адамдарға  әлеуметтік  өмірдің  күрделі  желісін  дұрыс 
бағыттауға,  тығырықтан  шығу  жолдарын  табуға  көмектесті.  Ол  әлі  де 
маңызды идеологиялық функцияларды орындады. 
«Тарих философиясы» терминін 18 ғасырда француз ағартушысы Вольтер 
енгізген.  Ол  тарихшы  оқиғаларды  жай  сипаттап  қана  қоймай,  оларды 
хронологиялық  дәйектілікпен  ұсынып  қана  қоймай,  тарихи  процесті 
философиялық  тұрғыдан  түсіндіріп,  оның  бар  екендігі  туралы  ойлау  керек 
деп есептеді. Кейіннен бұл термин ғылыми айналымға енді. 
Тарих  философиясын  әр  түрлі  жолмен  ұсынуға  болады.  Кейбір 
зерттеушілер  бүкіл  тарихи  процестің  кең  панорамасын  ұсынады.  Басқалары 
тарихтың ұлы философтарының теориялық мұраларына назар аударады. 
Тарих  ғылымы  -  бұл  орта  деңгей  теориясы,  яғни  орташа  абстракция 
теориясы,  сондықтан  заң  және  категория  сияқты  жоғары  абстрактілі 
ұғымдарды теориялық өңдеумен айналысуға болмайды. 
Тарих  философиясы  мен  тарих  ғылымы  арасындағы  корреляцияны 
талдауға  байланысты  бір  маңызды  мәселеге  -  тарих  ғылымының  құндылық 
бағдарына тоқталмай кетуге болмайды. Барлық әлеуметтік пәндер қандай-да 
бір  түрде  дүниетанымдық  сипатқа  ие.  Бірақ  тарих  ғылымының  өзіндік 
ерекшеліктеріне  байланысты  зерттеушінің  философиялық  ұстанымдары 
оның  тұжырымдары  мен  жалпылауына  үлкен  әсер  етеді.  Бір  фактіні  саяси 
бағытына  байланысты  әр  түрлі  айтуға  болады.  Осыған  орай,  тарихи 
тұжырымдар  көбінесе  өзінің  ғылыми  сипатын  жоғалтады,  өйткені  ғылыми 
нәтижелер объективті және дәйекті болуы керек. 
Неміс  философы  Гердер  бүкіл  адамзат  тарихының  кең  панорамасын 
беретін  «Адамзат  тарихы  философиясының  идеялары»  атты  көлемді  еңбек 
жазды. Неміс ағартушысы жазғандай, ол адамзаттың пайда болуынан бастап 
бүкіл  тарихын  сипаттайтын  ғылымға  қызығушылық  танытты.  Гердер  үшін 
мұндай  ғылым  -  тарих  философиясы.  Тарих  философиясының  арнайы  пән 
ретінде  қалыптасуында  Гердердің  философиялық-тарихи  шығармашылығы 
маңызды рөл атқарды. 
Ұлы  Гегель  тарих  философиясымен  айналысты.  Ол  «дүниежүзілік 
философиялық тарих»  терминін  енгізді,  ол  осы  арқылы  тарих  философиясы 
туралы  жалпы  ой-пікірлерді  білдірді.  Ол  барлық  тарихнаманы  үш  түрге 
бөлді: 
1) бастапқы тарихы; 
2) рефлексиялық тарих; 
3) философиялық тарих; 
19  ғасырда  тарих  философиясы  толық  ғылыми  азаматтық  алады. 
Ресейде  Н.И.  сияқты  көрнекті  философтар  мен  тарихшылар.  Кареев,  В.М. 

Хвостов, В.И. Герриер, Л.В. Карсавин, С.Л. Франк. Х.Раппорттың айтуынша, 
тарих философиясы адамзат тағдыры, оның даму перспективалары туралы ой 
қозғаған  барлық  ұлы  ойшылдардың  -  Вико,  Гердер,  Кант,  Маркс  және 
басқалардың  назарында  болды.  Rapport  тарих  философиясының  екі 
мағынасын  анықтайды:  теориялық  және  практикалық.  Теория  тұрғысынан 
тарих  философиясы,  өйткені  ол  бүкіл  тарихи  процесті  теориялық  тұрғыдан 
түсінуде  адамдардың  қажеттіліктерін  қанағаттандырады,  өйткені  ол  кез-
келген  тарихтың  ғылыми  табиғаты  үшін  қажетті  шартты  білдіреді.  Тарих 
философиясының  практикалық  маңызы  оның  адамдардың  практикалық 
өміріне,  олардың  белгілі  бір  саяси  шешімдер  қабылдауына  тікелей  әсер 
ететіндігінде. Барлық адамдар адамзат қайда бағыт алып бара жатқанын білуі 
керек және бұл сұраққа тарих философиясы жауап береді. 
Сонымен,  кейбіреулер  (онтологтар)  басты  назарды  тарихи  процестің 
болуына  аударады,  ал басқалары  (гносеологтар)  -  тарихи  өткенді  теориялық 
қайта  құруға.  Бірақ  гносеология  мен  онтологияны  бір-бірінен  бөлуге 
болмайды.  Білім  объектісі  жоқ  білім  теориясы  теория  болудан  қалады, 
өйткені  адамдардың  практикалық  іс-әрекеттерін  зерттемей,  қоғамдық 
қатынастарды талдамай, адамзат қоғамының мәні мен мақсатын нақтыламай-
ақ, ол өзін ғылыми теория деп санай алмайды, яғни, білім объектісі болмаса, 
білім  теориясы  болмайды.  Сондықтан  тарих  философиясының  пәні  әрі 
гносеологиялық,  әрі  техникалық,  әрі  онтологиялық  мәселелер  болып 
табылады.  Ол  оларды  біртұтастықта,  өзара  байланыста  қарастырады, 
дегенмен  оларды  тереңірек  зерттеу  мақсатында  оларды  бір-бірінен  бөлек 
талдай алады. 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: