Саясаттанудың негізгі қызметтері

Саясаттанудың пəні жөнінде алыс, жақын шетелдік болсын, біздің елдің ғалымдарының арасында болсын бірыңғай, жалпы жұрттанып, мойындаған анықтама, тоқтам жоқ. Оның ауқымы мен мазмұны, қарастыратын мəселелер шеңбері, жеке ғылыми пəн ретінде ерекшелендіретін белгісі, өлшемі не болуы

Саясаттануды зерттейтін ғалымдардың көпшілігі (үшінші топ) бұл ғылымды саясат туралы жалпы, оның барлық көріністерін қамтып, тəртіпке келтіретін, жинақтап біріктіретін ғылым деп санайды. Бұл пікірді Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім беру, ғылым жəне мəдениет мəселелері жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) басшылығымен 1948 жылы Парижде өткен саясаттанушылардың Халықаралық коллоквиумы да мақұлдады. Оған қатынасқан дүниежүзінің белгілі ғалымдары саясаттану пəні мына бөлімдер-ден тұрғанын жөн деп тапты: 1) саяси теориялар (олардың пайда болуы, дамуы жəне қазіргі кездегі қызметі); 2) саяси институттар (конституциялар, аймақтық жəне жергілікті басқару; көпшілік əкімшілігі, саяси институтгарды салыстырып зерттеу); 3) партиялар мен қоғамдық ұйымдар; 4) қоғамдық пікір; 5) халықаралық саясат (халықаралық ұйымдар мен халықаралық кұқық).

Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мəн-мағынасын түсініп-білу үшін бірталай əдістерді пайдаланады. Əдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тəсілін айтады. Оларға салыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи, бихевиористік, нормативтік жəне т. б. əдістер жатады.

Салыстырмалы əдіс əр түрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып, олардың жалпы жақтарын жəне жеке ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді. Ол елдегі саяси тұрақтылықпен саяси жағдайды бағалауға, соның негізінде нақтылы саяси шешімдер кабылдауға көмектеседі. Бұл əдістің

Жүйелеу əдісі саяси кұбылыстарды басқа күрделі құрылымның бір бөлігі ретінде қарап, оны кұрайтын элементтердің əлеуметтік өмірдегі орнын, қызметін айналадағы ортамен, басқа құбылыстармен байланысты зерттейді.

Социологиялық əдіс саясатты қоғам өмірінің экономикалық, əлеуметтік құрылым, мəдениет жəне т. б. жағдайына байланысты анықтайды.

Тарихи тəсіл саяси құбылыстарды мерзімі жағынан дəйекті, заманына қарай, бұрынғы, қазіргі жəне болашақтың байланысын айқындай отырып қарастырады. Ол əр түрлі саяси оқиғаларды, процестерді, деректерді олардың болған уақыт мезгілін еске ала танып білуді талап етеді.

Бихевиористік əдіс жеке адамдар мен топтардың іс-əрекетін, белгілі бір саяси жағдайларда адамдардың өздерін өздері қалай ұстауын талдауға негізделеді. Бұл əдісті жақтаушылар саяси қызметтің барлық түрлерін адамдардың іс-əрекеттерін талдау арқылы түсініп білуге болады дейді.

Нормативтік əдіс (XIX ғасырға дейін жиі пайдаланылған) қоғамдық игілікті ең мол қамтамасыз ететін немесе адамға əуел бастан тəн ажыратылмас табиғи құқықты іске асыруға барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құрылыстың түрін іздейді.

Ал бұрынғы Кеңес Одағы кезінде ең дұрыс жəне мызғымас тəсіл болып есептелген диалектикалық-материалистік əдіс болатын. Ол табиғаттағы, қоғамдағы жəне санадағы құбылыстар мен процестерді бірімен-бірі тығыз байланыста жəне үздіксіз даму жағдайында болады деп санайды. Бұл əдісті ешкім жоққа шығармайды. Бірақ коммунистік көзқарас сияқты бір ғана бұл əдістің шеңберінде қалуға жəне болмайды.

Жоғарыда аттары аталған əдістермен қатар басқа да əдіс-тəсілдер бар. Бұлардың бəрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы мағлұматтар алуға тырысады. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттерде саясатқа байланысты жағдайларды зерттегенде сан түрлі əдістемелерді пайдаланады.

Ғылымның басқа салаларындағы сияқты саясаттанудың да өзіндік үғымдары (категориялары) бар. Оған саяси құбылыстар мен процестердің мəнін білдіретін ғылыми терминдер, сөз тіркестері жатады. Мысалы: «саясат», «саяси билік», «саяси жүйе», «саяси тəртіп», «саяси партия», «саяси мəдениет», «саяси əлеуметтену», «саяси өмір», «саяси қатынастар», «қоғамдық ұйымдар», «мемлекет», «демократия», «егемендік», «құқықтық мемлекет», «азаматтық қоғам", «ішкі саясат», «сыртқы саясат» жəне т. б. Қоғамды бұдан басқа да ғылымдар зерттейтін болғандықтан, жоғарыда көрсетілген ұғымдарды басқа коғамтану пəндері де (тарих, əлеуметтану, фəлсафа, құқықтану) пайдалануы мүмкін. Бірақ олар бұл категорияларды өз пəніне сəйкес қолданады.

Қай ғылым болмасын белгілі бір қызметтерді (функцияларды) атқарады. Саясаттануда да ондай міндеттер бар. Оған ең алдымен танымдық (гносеологиялық) қызметтер жатады. Олай дейтініміз саяси білім қоғамдағы

Ғасырлар бойы Ресей империясы, одан кейін кеңестік тоталитарлық тəртіп саясат пен билік сырын бүгіп келді. Қазірдің өзінде де халқымыздың саясат пен саяси жетекшілердің іс-əрекеттері жөнінде хабарлары аз. Көбіміз саяси кайраткерлердің сөздерінің, ұрандарының, бағдарламаларының сырында не жатқанын байқамаймыз. Оларды білмей демократиялық жолмен алға басу қиын. Ондай білімді тек саясаттану ғана бере алады.

Саясаттану бағалау (аксеологиялық) қызметін атқарады. Ол саяси құрылысқа, институттарға, іс-əрекеттерге жəне оқиғаларға саяси баға береді.

Демократиялық мемлекеттерде саясаттану саяси əлеуметтену міндетін атқарады. Ол азаматтықты, халықтың демократиялық саяси мəдениеттілігін қалыптастырады.

Саясаттану реттеушілік, басқару қызметін атқарады. Оның ерекшелігі - қоғамның саяси өмірімен тығыз байланысында. Соған орай ол адамдардың саяси өмірінде өзін-өзі ұстауына, іс-əрекетіне тікелей əсер етеді. Саяси дамудың үрдіс, бағдарын бақылай отырып, саясаттану қоғамдық оқиғаларды тиімді басқару үшін нақтылы мəлімет, мағлұматтар береді. Саяси білімдер, сипаттамалар, кеңестер адамдардың күнделікті практикалық с-əрекетінде басшылыққа алынады. Саясаттану саяси өмірді жетілдіруді де атқарады. Бұл ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалар жасап, оларды қайта қарауда теориялық негіз болады. Оның көмегімен заң шығарушы жəне атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар мен саяси басқарушылық шешімдер алдын ала сарапқа салынып, зерттеледі, коғамда немесе оның жеке аймақтарында қалыптасып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыдан талданады. Солардың негізінде ол кейбір саяси институттардың жойылып, оның орнына бүгінгі талапқа сай басқалары келу керектігін негіздейді, мемлекеттік басқарудың қолайлы үлгілерін іздестіреді, əлеуметтік-саяси шиеленістерді ауыртпалықсыз шешу жолдары мен əдістерін көрсетеді.

Ең соңында саясаттанудың болжау қызметін атаған жөн. Саяси зерттеулердің, құндылығы саяси процестердің үрдісін айнытпай бейнелеумен ғана тынбайды. Ол белгілі бір саяси жағдайларда алдыңғы қатарлы, озық саяси өзгерістер жасауға бағытталған ғылыми негізделген болжаумен аяқталуы тиіс. Саяси ғылымның түпкілікті мақсаты да сонда.

Саясаттану қызметі танымдық (гносеологиялық), сипаттамалық, түсіндірмелік, дүниетанымдық, реттеушілік, аксеологиялық (бағалау), болжамалық жəне əдістемелік (инструменталдық) болып бөлінеді.

Саясаттану саяси өмірді жетілдіру міндетін де атқарады. Бұл ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалар жасап, оларды қайта қарауда теориялық негіз болады. Оның қөмегімен заң шығарушы жəне атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар мен саяси – басқарушылық шешімдер алдын ала сарапқа салынып, зерттеледі, қоғамда немесе оның жеке аймақтарында қалыптасып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыдан талданады. Солардың негізінде ол кейбір саяси институттардың жойылып, оның орнына бүгінгі талапқа сай басқалары келу керектігін