1 тара у. Саясаттану ғылымы § Саяси ғылымның пайда болуы және қалыптасуы
жүктеу/скачать 253,23 Kb.
|
Саясаттану (жалпы)
§ 1. Саяси жүйе туралы ұғым "Жүйе" ұғымын XX ғасырдың 20 жылдары ғылыми айналымға ең алғаш енгізген неміс биологы Л. Фон Борталанфи (1901-1972) болды. Ол бұл терминді клетканың сыртқы ортамен алмасу процесін көрсету үшін пайдаланды. Ғалым бұл жүйеге өзара байланыста тұратын элементтердің біртұтас жиынтығы ретінде қарады. Оның пікірінше, егерде жүйенің бір элементі өзгеріске ұшыраса, оның барлық тұтастығы өзгереді. Жүйе сыртқы дабылдарға және өзінің ішкі элементтерінің талаптарына жауап қайтару арқасында дамиды. Кейін бұл жүйелік тәсіл қоғамдық ғылымдарда жиі пайдаланыла бастады. Әлеуметтануда қоғамды жүйелік тұрғыдан талдаған - Т.Парсонс болып саналады. Ол қоғамды өзара байланыста болатын 4 жүйеліктен (экономикалык, саяси, әлеуметтік және рухани) тұрады дейді. Жүйеліктің әрқайсысы белгілі бір қызметті атқарады, іштен және сырттан түсетін талаптарға жауап қайтарады. Осылардың бәрі қосылып біріккенде жалпы қоғамның өмір сүруін қамтамасыз етеді. Саяси жүйе теориясының пайда болғанына көп уакыт болған жоқ. Оны XX ғасырдың 50 жылдарында Американың саясаттанушысы Дэвид Истон ойлап тапты. Ол саяси жүйенің қызмет ету тетіктерін былай сипаттайды. Яғни, саяси жүйе сыртқы ортамен «кіріс», «шығыс» принциптері арқылы байланысады. "Кірістің" 2 түрі бар: талап және қолдау. Талапты халықтың билік органдарына қоғамдағы құндылыктардың, қазына мен қаржының, қоғамдық қордың әділетті, дұрыс немесе әділетсіз, бұрыс бөлінуі туралы пікірі, билік органдарына үндеуі деуге болады. Ол қоғамда белгілі бір қажеттіліктің, мұқтаждықтың бар екендігін білдіреді және ол әр түрлі болады. Мысалы: енбекақыны көтеру, жұмыс күнін қысқарту, әлеуметтік салаға қаржыны көбейту, білім алу мүмкіндігін арттыру, азаматтардын құқықтары мен бостандықтарын қорғау және т.б. Егерде мұндай талаптар көбейіп жатса, оларға билік органдары назар аудармаса, саяси жүйе әлсірейді. Қолдау қоғам мүшелерінің саяси жүйеге ниеттестігін, адалдығын, саяси институттарға сенімділігін білдіреді. Ол үстемдік етіп отырған саяси жүйені күшейтеді. Қолдауға, мысалы. салықты дер кезінде төлеу, әскерлік міндетті атқару, ұлтжандылық білдіру, сайлауға белсене қатысу, қабылданған шешімдерді, заңдарды уақытында бұлжытпай орындау және т. б. жатады. Халықтын әр түрлі жіктерінен түскен талаптарға саяси жүйе қандай типке жатуына байланысты оларды қарастырады. Мысалы, антидемократиялық, тоталитарлык, саяси жүйе адамдардың талап-тілектеріне билікке көрсетілген наразылық ретінде қабылдайды. Сондықтан олардың әділдігіне сенімсіздік білдіріп, әр түрлі айла-тәсілмен басып-шаншуға тырысады. Демократиялык, конституциялық саяси жүйе халықтың мұқтаждығына, тілек-талаптарына жауап беруді, оларды мүмкіндігінше канағаттандыруды өз қызметін атқару деп түсінеді. Шығыс - саяси жүйе жұмысының нәтижесі. Онда саяси жүйеге түскен талап-тілектерге сәйкес саяси шешімдер қабылдайды, сонымен бірге оларды жүзеге асыру жоспары қарастырылады. Оны халықтың талап-тілектеріне жауап деп түсінуге болады. Мысалы, шығысқа қабылданып жатқан зандарды, атқарушы биліктің қаулыларын, соттардың шешімдерін және т.б. жатқызуға болады. Саяси жүйе орасан зор әлеуметтік мәлімет, хабарламаларды қарастырып, оларды нақтылы шешімдерге айналдырады. Олар жаңа талаптар-ды тудыруы мүмкін. Сөйтіп "кіріс" пен "шығыс" әрдайым бір-біріне әсер етіп отырады. Саяси өмірдегі бұл кері байланыс қабылданған шешімдердің дұрыстығын тексеру, оларды түзету, қателерді жою, қолдауды ұйымдастыру үшін үлкен маңызы бар. Кері байланыстың бұрын тандалған бағыттан бас тартып, басқа бағдар алуға, жаңа мақсат койып, оған жету жолын тандауға да мәні зор. Егер билік басындағылар қоғам мүшелерінің талаптарын тыңдамаса, оның шешімдері қолдау таппайды. Егер талаптар шамадан тыс көп болмаса және "кіріс" пен "шығыстың" әрекеттері дер кезінде өзара үйлестіріліп отырса, саяси жүйе тиянақты кызмет атқарады. Д. Истонның идеяларын Г. Алмонд одан әрі дамытты. XX ғ. 50-60 жылдары көптеген бұрын отаршылдықта болған Африка, Латын Америкасы елдері егемендігін алып жаңа даму жолына түскен. Олардын біразы батыс саяси жүйесін қабылдады. Алайда ол келеңсіз зардаптарға әкелді. Д. Истон соны зерттеді. Батыс елдерініңсаяси институттары бетен әлеуметтік-экономикалық және мәдени-діни ортада өзінің көптеген кызметтерін ойдағьщай атқара алмады. Ең алдымен қоғамның тұракты дамуына кол жетпеді. Мүндай тәжірибені сараптау негізінде салыстырмалы зерттеулер дами бастады. Оған Д. Истон басшылық етті. Ол саяси жүйегс рөлдер мен олардың өзара қатынасынын жиынтығы рстінде қарады. Олар укіметтік институттар аркылы ғана емес, басқа да саяси астары бар құрылымдар аркылы да жүзеге асырылады. Бұл құрылымдарды талдағанда ол 2 деңгейді - институционалдық және бағдарлык. — баса айтты. Егер біріншісі мемлекеттік және мемлекеттік емес институт-тарды зерттеуге көңіл бөлсе, екіншісі саяси мәдениетті құрай-тын саяси құрылымды зерделеді. Құрылым деп Д. Истон өзара байланысты рөлдержиынтығын түсінді. Саяси жүйенін өзіндік мүмкіндіктері де бар. Д. Истон мен Г. Алмонд (1911 жылы туған) олардың төрт түрін көрсетеді: 1) топтар мен жеке адамдардың жүріс-тұрысын басқаруға байла-нысты реттеу мүмкіндігі; 2) өзінің кызмет етуіне қажетгі экономикалык және басқа қорларды табуға байланысты кысымдық мүмкіндігі; 3) корларды, игіліктерді, кызметті, үздік (озаттық) белгілерді және т.с.с. бөлу және қайта бөлу мүмкіндігі; 4) әлеу-меттік ортаның талаптарына әркашан жауап берерлік, өзгерген жағдайларға бейімдеушілік мүмкіндігі. Үндістан саясатшысы П. Шарон бүл төртеуіне бесіншісін — ішкі жағдайын басқара алатын өзін-өзі реттеу мүмкіндігін косады. Осының бәрі, сайып келгенде, үстемдік етіп отырған қоғамның біртұтас өзін-өзі басқаратын әлеуметтік организм ретінде қызмет етуін қамтамасыз етуі керек. Саяси жүйе төмендегідей қызметтерді атқарады: 1. Белгілі бір әлеуметтік топтың немесе көпшілік халыктың саяси билігін қамтамасыз ету. Ол биліктің тәртіпке келтірілген, ережелерде, калыптарда бекітілген, яғни институционалданған түрі. Сондықтан ол конституцияға негізделген жалпыға міндетті зандар шығарады. Сол аркылы қоғамда тәртіп орнайды. Егер оны бұзушылар болса, оларға тиісті шара колданылады. 2. Саяси жүйе қоғамдық қатынастарды реттейді, жекелеген әлеуметтік топтар немесе көпшілік халықтың мақсат-мүддесіне сәйкес адамдардың тіршілік әрекетінің әр түрлі салаларын басқарады. Ол әлеуметтік институттар қызметінің мақсаттарын айқыңдайды, солардың негізінде оларды орындаудың саяси жобаларын жасайды. 3. Саяси жүйе қоғамда жинақтаушылық, топтастырушылық қызметті атқарады. Ол ортақ, әлеуметтік-саяси мақсаттар мен құндылықтардың айналасында барлық әлеуметтік топтар, тап-тар, жіктердің белгілі бір бірлестігін камтамасыз етеді. 4. Экономиканың қалыпты жұмыс істеп, прогресті дамуына қажетті саяси жағдай жасау. Мысалы, саяси жүйе өндіріс құралдарына меншік түрлерін күкыктық тұрғыдан бекітеді, каржы жүйесін реттейді, салық саясатын жүргізеді. 5. Қоғамды, онын мүшелерін ішкі және сыртқы бүліндіргіш әрекеттерден қорғау. Мысалы, ұйымдаскан қылмыс, сырткы агрессиядан (әскери, экономикалык, информациялык) және т.с.с. Сонымен, қоғамның саяси жүйесіпсп билік жүргізіп қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті камтамасыз ететін, әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар, мемлекеттер арасындагы саяси өзара қатынас-тарды реттейтін ұйымдар мен мекемелердің жиынтығын айтады. Бұл жүйе саяси деп аталады. Себебі мемлекеттік істер алға қойған мақсатты, амал-әдістерді, оларға жету жолдарын камтитын арнайы жете зерттелген шаралар, саяси бағыт аркылы жузеге асы-рады. Сонымен қатар оны жуйе дейді. Өйткені оган мемлекеттен басқа мемлекеттік билікке ықпал ету ушін басқалармен бәсекеге түсетін, одақтарға кіретін, мәмілеге келетін мемлекеттік емес көптеген ұйымдар да кіреді. Бұл саяси қатынастардың күрделі көрінісі жүйелілікті, тұтастықты білдіреді. жүктеу/скачать 253,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|