14. Қазақстанның физикалық географиялық жағдайына сипаттама жазыңыз

Географиялықорны. ШығысЕуропажазығы – Жершарындағы аса іріжазықтардыңбірі. ҚазақстанғаШығысЕуропажазығыныңоңтүстік-шығысбөлігіенеді. ЖазықтыңҚазақстандықбөлігіМұғалжаржәнеҮстіртпен, оңтүстігіндеМаңғыстауменшектеседі. Республика аумағындағыЖалпы Сырт қыраты, Каспий маңыойпатыжәне Орал алды (Жем) үстірті осы аймақтыңқұрамынаенеді.

Геологиялыққұрылысы мен жербедері. Бұлаймақгеологиялықдамуы мен тектоникалыққұрылымыжөніненежелгіШығысЕуропаплатформасыныңоңтүстік-шығысбөлігіболыптабылады. Платформа фундаменті архей мен протерозойдақалыптасып, кристалдықаттыжыныстарынанқалыптасқан. Оныңбетінкейінгіэралардың (палеозой, мезозой, кайнозой) шөгіндіжыныстарыжапқан. ШығысЕуропаплатформасыныңҚазақстандықбөлігіұзақуақыт су астындажатып, біртіндепкөтерілунәтижесіндеқазіргіқалпынакелген. Каспий маңындағыбөлігімайысуғакөпұшыраған. Сондықтанмұндаәртүрліжастағышөгіндіжыныстардыңөтеқалыңқабатытаралған. Ұзақгеологиялық даму кезеңіндеәрбіртабиғиауданныңөзінетәнжербедері, топырағыжәнеөсімдікжамылғысықалыптасқан. Жемүстіртіжоғарғы бор дәуірінде, Жалпы Сырт палеогендіктеңіздіңтартылуынанкейіншегінуінен, ал Каспий маңыойпатыантропогенде, соңғымұз басу кезеңіненкейінғанақазіргіжербедеріқалыптасқан. Бұлаймақтыңгеографиялықорнының, жербедерініңерекшеліктері, ауамассаларыныңалмасуыжағдайыныңұқсастықтарыжалпысолтүстіктеноңтүстіккеқарайылғалдыңазаяберуіқұрғақконтиненттіклиматтыңқалыптасуынасебепшіболған.

Жалпы Сырт – оңтүстік Орал мен Еділөзенініңаралығындаорналасқанкеңжазыққыраты. ҚыраттыңжербедерінжайықөзенінеоңжақтанкеліпқұятынДеркөл, Шаған, Ертек, Ростошьжәнет.б. өзендердіңарналарыментілімделген. Қыраттыңқазақстандықбөлігінегізіненбіріменбіріжалғасыпжатқанжалдардантұрады. Олсолтүстіктен (100-150 м) оңтүстіккеқарай (60-70 м) еңістартып, аласарабереді.

Жем орал алдыүстірті Каспий маңыойпаты мен Мұғалжартауларыныңаралығынқамтиды. Оныңсолтүстікшығысбөлігі 400-450 м-гедейінкөтерілген. Жем, Қайнар, Сағыз, Ойыл, Елек, Ор, Сарықобда, Үлкенқобда, Бұлтырты, Өлеңтіөзендерібасын осы жерденалады. Үстіртоңтүстікбатысқақарайаласарады.

Каспий маңыойпатыЖалпы Сырт қыраты, Орал алдыүстірті мен Каспий теңізініңаралығындаорналасқан. Ойпаттыңсолтүстігіжағытеңіздеңгейіненжоғары. Ойпат – жекелегенжоңдарменөзенбойларындақақ, сорлар, құндыаудандары бар кеңжазық дала. Олпалеогенніңаяғындабасталған Каспий трансгрессияларыныңқұмаралассаздышөгінділерінентүзілген. Ойпаттыңоңтүстікбетітеңіздеңгейінентөменжатқанжазық. Бірақмұндатұзкүмбездеріұшырасады, солтүстікбөлігінеқарағандатұздысорлар, қақтаркөбірек. Ойпатарқылыжайықөзені мен оғанқұятыншағынсалаларағыпөтеді. Олардыңбіразыжаздатартылып, бөлек-бөлеккөлшіктер мен қарасуларғаайналады. СоныменбіргеойпаттаШалқар, Балықты, Аралсор, Бесобасияқтыкөлдер де бар.

Пайдалықазбалары. Каспий маңыойпатыныңнегізгібайлығы — мұнай мен газ. Оларжерқабаттарындағытұздыкүмбездердіңкөтерілуінебайланыстыпайдаболғанжарықшақтарғажиналған. Пермь, триас, юра, бор жәнеполеогенқабаттарындасақталған. Қазірбұлаудандатеңіз, қарашығанақ, жаңажолсияқтымұнай мен газ кенорындарыжұмысістейді. Пайдалықазбалардан ас тұзы, бор, құрылысматериалдарыөндіріледі.

Климаты. ШығысЕуропажазығының климаты, жоғарыдаайтылғандай, құрғақ, континентті. Оғанбұлауданныңмұхиттар мен теңіздерденалысжатуысебепболады. Қысысуық, қаңтардыңорташатемпературасысолтүстігінде —15 градус, оңтүстігінде —8 градус. Сібір мен Арктикадансуықауаенгенкезде температура -40 градусқадейінтөмендейді. Көктемде, күздеүсікжүріптұрады. Жазыыстық, қапырық, шілденіңорташатемпературасы +22 – +24 градус. Аңызақжелдержиісоғады. Жауын-шашынныңорташамөлшерісолтүстікте 350 мм, оңтүстікте 140 мм.

Өзендері мен көлдері. ҚазақстанаумағындағыШығысЕуропажазығыныңіріөзендері – Жайық, Ойыл, Жем.

Көлдердіңеңүлкені – Каспий теңізі.

47 Мұғалжар тауының

Мұғалжартауы —  Оралдыңоңтүстікжалғасы, Ақтөбеоблысыаумағында. Солтүстіктеноңтүстіккеқарай 400 км-гесозылыпжатыр. Ені 200 км-дей. Орташабиіктігі 300 м, еңбиікжері — ҮлкенБоқтыбайтауы (657 м). Солтүстігіндежіңішкебұйраттүріндебасталып, әріқарайбір-бірінежарысаорналасқанекіқатартізбеккебөлінеді. Олардынарасынбетісәлбелестіойысбөледі (ені 15 — 20 км). Жоталаркейжерлердебір-біріментөбелержүйесіарқылыжалғасады. Аралықөңірде девон мен таскөмірдәуірініңқұмтас пен әктасжыныстарытаралған. Жоталаркембрийгедейінгіжәнепалеозойлық кварцит, кристалдықтақтатас, гнейс, гранит, т.б. жыныстарданқұралған. БатысМұғалжар, немесе Бас жотабір-біріментіркесіп, меридиан бағытындасозылатынжекеқырқалартізбегінтүзеді. Онтүстік  бөлігібиікжөнеқаттытілімденген. Шығыс  Мұғалжартауыаласа, төбесітегісшоқылартізбегітүрінде. Солтүстікбөлігіайқын тау сипатында, оңтүстіккеқарайбірте-біртеаласарабереді де маңайындағыжазықтан аз-ақкөтеріліптұратыналасатөбегеайналыпкетеді. Мұғалжартауының 48° с. е. маңындааяқталады, оданоңтүстіктеабстракциялықбиіктігі 250 м-денаспайды. Мұғалжар  тауыныңЫрғызөзенісалаларыарасындағысуайрықтықұрайды. Солтүстіккеқарай Ор өзеніағыпшығады. Климаты тымконтинентті, кысысуық, қаржамылғысыжұқа. Қаңтардыңортасындатемпературасы -15 — 18°С. Жазыыстық, құрғақ, шідденіңорташатемпературасы 21 — 25°С.  Жылдықжауын-шашынмөлшері  200 — 250 мм. Солтүстікбөлігініңқиыршықтытастақдаласындабоз, бетеге, сұлыбасөскен. Оңтүстікке  қарайастықтұқымдастыжусандышөлейткеауысады (бетеге, жусан, т.б.). Жыралардаанда-сандақайың, көктерек, тал, мойылкездеседі. Қатты тау жыныстарыжербетінешығыпжататындықтанөңірегінегугеқолайсыз. Егіншіліккепайдалануғажарамдыжерлер тек аңғарлардағанакездеседі. Жерастысуыныңқоры мол. Мұғалжартауыныңқойнауында мыс, никель, марганец, сирекметалдардың, фосфорит жәнетаскөмірдіңкенорындарыбарланған. Олардыңкейбіреулері (никель, фосфорит, т.б.) өндірілуде.

І  ТарауМұғалжартауына  физикалық – географиялықсипаттама.

1.1.Мұғалжар тауыныңжербедерініңерекшелігі

Мұғалжартауларындашикізаттың мол кездесуіежелгіадамдарғатүрліеңбекқұралдарынжасауына, ал плейстоцендегітабиғижағдайлартұзандарынкөпаулауына мол мүмкіндіктуғызды. Мұалжартауындаашельзаманынатәншапқылар, тасбақапішіндесөзектастар, қырғыштаржиікездеседі. БұлМұғалжартауының  басқаөңірдегіпалеолиттіккешендерденөзгешеекендігінкөрсетеді. Сондай-ақолардыңҚаратау, Маңғыстау мен Сарыарқаөңірлеріндегіпалеолиттікескерткіштерментехникалықжәнетипологиялықжағынан аз да болсабайланысы бар екендігіаңғарылады. ӘсіресемұндағыМұғалжар 3 — 6 ескерткіштеріненалынған, ашельдәуіріненбастапкейінгі (жоғары) палеолиткедейінгіаралықтыкамтитынтасқұралдарҚазақстандагыпалеолиттікескерткіштердіңхронологиясын, кезеңдестірілуінжәнекорреляциясынанықтауданегізгімағлұматкөздерініңбіріболыптабылады.

Мұғалжартауыныңжербедерініңерекшелігіқазіргіжербедеріжердіңішкіжәнесыртқыкүштерініңәрекетінәтижесіндеқалыптасыпотыр. Ішкі, сыртқыкүштерәрекетіәлітоқтағанжоқ. Ішкікүштердіңәрекетікейінгі тау түзілупроцестері, биіктаулыаудандардыңшетіндеболатынкөтерілулер мен төментүсулерденбайқалады. Жерқойнауындатоқтаусызжүріпжатқанқозғалыстардытектоникалыққозғалыстардепатайды. Жаңатектоникалыққозғалыстар кайнозой эрасының неоген жәнетөрттік (антропоген) дәуірлерінқамтиды. БұлқозғалыстардыңнәтижесіндеҚазақстанныңтауларыжаңғырып, қатпарлы-жақпарлытауларғаайналды. Тау жасалупроцесіқазір де жүріпжатыр. Бұған тау бөктерлерінтереңтілімделгенжасөзенаңғарларыныңболуыайғақ, сондай-ақҚазақстанныңбиіктаулыжүйелерінетәнірілі-ұсақтыжерсілкінулер де тектоникалыққозғалыстардыңболыпжатқанындәлелдейді. Жерсілкінупроцестерін сейсмология ғылымызерттейді. Жерсілкіну — аса қауіптіапатәкелетінтабиғатқұбылыстарыныңбірі. Жершарындағысейсмикалықаспаптардың (сейсмограф) тіркеуібойыншатәуліксайын орта есеппен 200-ден астам, ал біржылда 100 мыңғажуықжерсілкінісіболыптұрады. Бірақолардыңбәріапаттыемес. Жерсілкіну — жерастыдүмпукүштерініңәсеріненжербетіқыртысыныңтербелуі. Жерсілкінужербетіндегібіліну, сезілукүшінесәйкесхалықаралықкесте (МЗК-64) бойынша 12 балғаажыратылады. 1964 жылыүш сейсмолог ғалым    фамилияларының бас әріптеріненқұралғанкестеқабылданды. ТМД аумағындақолданылатын осы кестебойынша 1 балл мен 4 балғадейінгіаралықтажерсілкінукүшінжан-жануарлар мен адамдарсезеді. Ал 4 пен 9 балғадейінгіаралықтақұрылысорындарыныңқирауыбайқалады.

1.2 Мұғалжартауыныңгеологиялыққұрылымыжәнепайдалы қазбалары

Мұғалжар металлогения аймағы —  Мұғалжарөңіріндекентастыжәнебейкентастыкендерорналасқанаймақ. Ақтөбеоблысыжерінде Орал металлогенбелдеудіңоңтүстікжалғасыболыпсаналады. Соңғыгеологиялық — геофизикалықдеректербойыніпабайкалқатпарлығыкезіндсОрталық Орал тереңжарылысы Орал тауынбатысжәнешығысбөліктергебөлген. Кембрийгедейінгікезеңненбастап осы бөліктердіңәрқайсысытүрлішегеотектоникалықрежимдедамыған. Оралдыңмиогеосин – клинальдықбатысбөлігіШығысЕуропаплатформасыменбайланыстыболып, оныменбірге архей-том протерозойлықіргетасқұрады. Оралдыңэвгеосинклинальдыкшығысбөлігібайкал, каледон, герцинқатпарлықтарынаұшырады. Бұлқатпарлықтаркүштімагматизмніңдамуынажәнекөптегенэндогендіккентастардыңқалыптасупроцестерінеқолайлыәсерінтигізді. НәтижесіндеМұғалжардыңэигеосинклинальдықбөлігібатыстаншығысқақарайсинклино-рийлікСакмар, антиклинорийлік Ор-Елек, синклинорийлікЖасылтасты, антиклинорийлікШығысМұғалжар, синклинорийлікЫрғызқұрылымдықформацияларына (металден, белдемдерге) бөлінді. Аталғанбелдемдербір-біріментереңжарылыстарарқылыұштасады. Антиклинорийлікжәнесинклинорийлікбелдемдердебайқалғаналмасуларжерқыртысыныңжақпарлы-блоктықұрылысыныңтікелейкөрсеткішіретіндетанылады. Синклинорийлікбелдемдердеқараметалдар, мыс, алтын; антиклинорийлікбелдемдердесирекметалдар мен алтын кендерібасымкеледі. ШығысМұғалжарбелдемініңкембрийгедейінгіметаморфтықкешендеріндекездесетін ан тофиллит-асбестің, фафиттің, мускониттің, тау хрусталініңкендеріамсолиболиттікфацияныңаймақтықметаморфизміменбайланысады.

Мұғалжар мыс кендібелдеуі – АқтөбеоблысыныңМұғалжарауданыңдаорналасқанкендіөңір. Мұғалжаратырабындакөптеген мыс кентастарбелгілерінің бар екендігіертеденбелгілі. Аралша, Авангард, т.б. мыс-колчедандыкентастаркендерініңашылуыМұғалжардыжаңамыстыаймиққатарынажатқызды. Еңбастыкендернегізінен Тагил-Магнитогорбелдемінің (Оралдың бас мыс-колчедан белдеуі) оңтүстікжалғасысаналатынжасылтастысинклинорийлікбелдемніңсолтүстігіндеорналаскан. Колчедандықкендер мен кентастарбелгілері, базальтоидтықвулканизмніңбастапқысатыларыкеңінентарағанжәнеолардыңәртүрліжынысгарыбір-біріненкүртөзгешекелетіннемесететелесжіктелгенформацияларқұрайтынгеосинклинальдықойпңдарда (синклинорийлерде) орналасқан. Жанартау-тектікформацияларішіндегікендерсубмеридиандықжәнекөлденеңжарылыстарбелдемдерініңқиылысқаннемесебір-бірінетүйіскенжекетелімдерінде (кентастүйіндерінде) шоғырланған. Мұндайтүйіндервулканиттердіңкөмейлікжәнесубжанартаулықфациялардыңдамуыменсипатталады. Синклинорийлікқұрылымдардыңгеотектоникалықдамуыменбайланыстыэффузиялықмагматизмніңсолтүстіктеноңтүстікке, батыстаншығысқақарайжылжуысилурдан (Сакмара белдемі) карбонға (Ырғызбелдемі) дейін, жасыәртүрліколчедандыккендердіңпайдаболуынақолайлыжағдайжасады. Колчедандықкентасжаралуыментығызбайланыстыаймақтықжасылтастық метаморфизм күшініңтөмендеуі де осы бағыттабайқалады. Осы белдемдісолтүстіккеқарайОртаңғы Ор, Біршоғыр, Сакмара белдемінКеңтоғай, Қосестек, Қарғалы, ЫрғызбелдемінҚиялыкөл-Қарақұм, Бақсайсияқтыкендіаудандарғабөлугеболады.

Мұғалжарсирекметалдарбелдеуі  — АктөбеоблысыныңМұғалжартауындағысирекметалдардыңкендеріорналасқаналқап. Сирекметалдардыңкентастануынегізіненкембрийгедейінгіме-таморфтықкешендерінен (гнейс, амфиболит, кристалдықтақтатас) құралғанжәнеШығысМұғалжарметаллоген, белдеміндешоғырланған. Мұндакембрийгедейінгіультраметаморфизміменпалеозойдыңорогендікграниттікмагматизміменбайланыстымигматиттер, граниттік 597 гнейстер, граниттеркеңтараған. Сирекжерэлементтерініңакцессорлықкентастануы (монацит, циркон, ру-тил, т.б.) кембрийгедейінгігранитоидтарменбіркеңістіктетоптасқан. Бұлкентастануданқорымдыкендер, кентасбелгілеріқалыптасады. Бұлардыңішіңдегерцинніңекісатылыфанитоидтықмагматизміменгенетикалықбайланыстаболатынсирек металл жәнесирекжерэлементтерініңкентастануыерекшеорыналады. Лейкократтықграниттердіңірі батолит интрузияларыгерцинмагматизмініңбіріншісатысыменбайланыстакеледі. Молибден-вольфрам-висмут кентастануы (Итастыбұлақ, Ақпан, Борлы, т.б.) осы интрузиялардаорналасқан. Сирек металл кентастануыныңпегматиттікжәнепневматолиттік-гидротермальдықтиптері бар. Ырғызбойыныңсирекметалдыпегматиттері танталит-колумбиттікформацияғажатады. Пегматиттіаландар Талдысай массивініңфаниттеріменқиылған, амфиболиттер мен гнейстерденқұралған ан-тиклинальдыққұрылымдардаорналасқан. Пневматолиттік-гидротермальдық тип фейзендік (Шығыс), альбититтік (Борсықбай, Әйке, Қарасып, т.б.), циркон-монациттік (Шідер, Отешәлі, Белқопа), кварц-молибденит-серицитгіккентастыформациялардыИтасты-бұлақ, Қарабұлақбіріктіреді.

Мұғалжаршыңықұмдарыныңкені. — БатысМұғалжарбойында, Ор-Елек (Сакмара-Оралтау) көтерілімініңоңтүстік пен Ор ойпаңындакездесетінқұмдыалқап. Құмкендері палеоген мен миоценніңконтинентгікшөгінділеріңдешоғырланған. Ірілері — БатысМұғалжаралдыойпаңындағыМұғалжар мен Айрықарасында саз қабатшалары мен линалары бар ақтүсті кварц құмыныңқалыңдығы   25  м-гежетеді.

Құмдағы кварц түйірлерініңмөлшері 95%. Қоспаретінде магнетит, лимонит, турмалин, хлорит, циркон, лейкоксен, кальцит кездессді. Құмда 91,6 — 99,0% SіО„ 0,4% Ғе20„ 2,52% СаО, 0.26 — 3,72% А1203 + Ті02, 0,77% МgО бар. Қалындығы  4 — 4,5 м-гежететінАйрықкенініңқұмыжоғарғы эоцен жыныстарындаұшырасады. Ор-ЕлеккөтеріліміндегіэоценменжастыҚараағашкенініңқұмыжақсыіріктелген, құрамында 96,28% SіО2, 0,33% Ғе,О3, 1,26% А12О3  бар. Ор ойысындағыМамыткеніэоценніңсексеуілсвитасышөгінділеріндетүзілген. Құмысұр, ашықсары, ұсақтүйірлі; арасында каолин саздары мен кварцит линзаларыболады. Бұлкенніңқұрамында 96,3 — 97,3% SіО2, 0,33% Ғе2О„ 1,28 — 1,50% А12О3  бар. Аталғанкендердіңқұрамытерезешынысы мен шыныыдысжасауғажарамды.

ІІ  Тарау  Мұғалжартауыныңтопырағы, өсімдікжануарлардүниесі

2.1. Мұғалжартауының климаты жәнеішкісулары

Мұғалжаржелі  — Мұғалжартауыатырабындағыдауылдыжел. МұғалжаржелініңәсеріБатысҚазақстан, Атырау облыстарындажәнеАқтобеоблысындажерініңоңтүстігіндебайқалады. Жел осы өңіргесолтүстікбатысжәнебатыстанкелетінциклонға Арал теңізініңсолтүстік — шығысжағалауындағыойпатауасыныңсорылыптартылуынанжәнеөтекеңаймақтағыорографиялықэлементтердіңәсеріненкейдекүштідауылғаайналады. Шығыс, оңтүстік — шығысбағыттасоғатынжелдіңжылдамдығы 20 — 30 м/с, кейде 50 м/с-ка жетеді. Мұндайжелжылына 30 шақтыретқайталанады. КөбінеҚазақстанжерінеСібір антициклоны (каңтарнаурызжәнеқараша — желтоқсанайларында) қарлыборанәкеледі, ал көктемдежауын-шашынның  көбіректүсуінеәсеретеді.

Мұғалжартауы —  Оралдыңоңтүстікжалғасы, Ақтөбеоблысыаумағында. Солтүстіктеноңтүстіккеқарай 400 км-гесозылыпжатыр. Ені 200 км-дей. Орташабиіктігі 300 м, еңбиікжері — ҮлкенБоқтыбайтауы (657 м). Солтүстігіндежіңішкебұйраттүріндебасталып, әріқарайбір-бірінежарысаорналасқанекіқатартізбеккебөлінеді. Олардынарасынбетісәлбелестіойысбөледі (ені 15 — 20 км). Жоталаркейжерлердебір-біріментөбелержүйесіарқылыжалғасады. Аралықөңірде девон мен таскөмірдәуірініңқұмтас пен әктасжыныстарытаралған. Жоталаркембрийгедейінгіжәнепалеозойлық кварцит, кристалдықтақтатас, гнейс, гранит, т.б. жыныстарданқұралған. БатысМүғалжар, немесе Бас жотабір-біріментіркесіп, меридиан бағытындасозылатынжекеқырқалартізбегінтүзеді. Онтүстік  бөлігібиікжөнеқаттытілімденген. Шығыс  Мұғалжартауыаласа, төбесітегісшоқылартізбегітүрінде. Солтүстікбөлігіайқын тау сипатында, оңтүстіккеқарайбірте-біртеаласарабереді де маңайындағыжазықтан аз-ақкөтеріліптұратыналасатөбегеайналыпкетеді. Мұғалжартауының 48° с. е. маңындааяқталады, оданоңтүстіктеабстракциялықбиіктігі 250 м-денаспайды. Мұғалжар  тауыныңЫрғызөзенісалаларыарасындағысуайрықтықұрайды. Солтүстіккеқарай Ор өзеніағыпшығады. Климаты тымконтинентті, кысысуық, қаржамылғысыжұқа. Қаңтардыңортасындатемпературасы -15 — 18°С. Жазыыстық, құрғақ, шідденіңорташатемпературасы 21 — 25°С.  Жылдықжауын-шашынмөлшері  200 — 250 мм. Солтүстікбөлігініңқиыршықтытастақдаласындабоз, бетеге, сұлыбасөскен. Оңтүстікке  қарайастықтұқымдастыжусандышөлейткеауысады (бетеге, жусан, т.б.). Жыралардаанда-сандақайың, көктерек, тал, мойылкездеседі. Қатты тау жыныстарыжербетінешығыпжататындықтанөңірегінегугеқолайсыз. Егіншіліккепайдалануғажарамдыжерлер тек аңғарлардағанакездеседі. Жерастысуыныңқоры мол. Мұғалжартауыныңқойнауында мыс, никель, марганец, сирекметалдардың, фосфорит жәнетаскөмірдіңкенорындарыбарланған. Олардыңкейбіреулері (никель, фосфорит, т.б.) өндірілуде.

Мұғалжартауындаөзен, көл, мұздықтар мен жерастысуыныңтаралуыжәнеолардыңдеңгейлікерекшеліктеріеңалдымен климат факторларына, жербетінетүсетінжылу мен ылғаддыңарақатынасынатәуелді. Су қорларыныңішінде, әсіресе, өзенжәнекөлағындарыныңмаңызы аса күшті. Бірақкөпшілікөзен-көлдердіңдеңгейлеріүнемікүртауытқыпотырады: кейжылдары су мөлшеріқалыптыорташадеңгейден 2—4 есеартықболса, қуаңжылдарыкөптегенайдындармүлдемқұрғапқалады. АридтікаймақтажайласқанҚазақстанныңмаңыздытабиғиқорларыныңбірі — жерастысуы. Су қорларыкең-байтақаумактабіркелкітаралмаған.

2.2  Мұғалжартауыныңтабиғатзоналары

Мұғалжартауының дала зонасыормандыдаланыңоңтүстігіндерес-публика жеркөлемінің 20%-ненастамыналыпжатыр. Дала зонасынаБатыс Сибирь ойпатыныңоңтүстікше-ті, Торғайүстіртініңсолтүстігі, Мұғалжарбүтіндейдерлік, ЖалпыСырттыңетегі, Каспий бойыойпаты-ныңсолтүстікшеті, Сарыарңаныңсолтүстігіжәне ор-талығыныңбіразбөлігікіреді. Бұл зона екіподзонағабөлінеді: 1) оңтүстік (гумусі аз) қаратопырақты, бозды-әртүрлішөпті дала, 2) қоңыр-каштан топырақты, бозды-бетегелі дала.

Бозды-әртүрлішөпті дала далазонасыныңсолтүстікжартысыналыпжатады. Мұндаалдыңғызонағақарағанда климат өтеконтиненттікеледі. Орташажылдықатмосфералықжауын-шашынныңмөлшері 250—300 мм, жазыбіршамаыстық, июльдегіорташатемпературасы 20—22°. Қысықатты.

Даладақаражәнеқоңырсарғылттопырақтараған. Ойысжерлерде, әсіресеқазаншұңқырларда, тұздытопырақтаркездеседі. Тұздануүлкен ала-құлалықтытудырады. Атмосфералықжауын-шашынныңазаяберуіне, буланудыңкөбеюінежәне температура амплитуда-сыныңөсеберуінебайланыстысортаңдароңтүстіккежәнешығысқақарай арта береді.

Өсімдікжамылғысыәртүрлішөпті-дақылдыформацияданқұралады. Дала зонасышөпөсімдіктеріне бай, мұндабоз, бетеге, атқонақ, еркекшөп, кермек (қаңбақ) басым.

Ойпаңдардажәнеылғалдыжерлердемынадайөсімдіктертараған: жатағанжоңышқа, сибирьанары, жібектәріздесжусан, дала қарабасы. Бозды-бетегелі дала далазонасыныңоңтүстікбөлігіналыпжатады. Мұнда климат анағұрлымқұрғақ. Сондықтанбұлподзонаныкейдеқұрғаң дала деп те атайды. Оныңкопшілікжеріндежылына 250—275 мм ғанажауын-шашынтүседі. Жауын-шашынның макси-мумыалдыңғыподзонағақарағандаертеректүседі. Июльдегіорташа температура 22—24°, қысықатал, қары аз болады.

Мұғалжартауыныңтопырақжамылғысықоңыр-каштан топырақ, гу-мусгоризонтыныңқалыңдығы 35—45 см. Бұлтопырақтардыңкарбонаттығыжоғары. Ойпаңдар мен ылғалдыжерлердеоларбірсыпыратұздыболыпкеледі де сортаңдар мен жәнесорменкезектесіпотырады. Сортаңдыжерлертыңайтқышқолданудықажететеді.  Мұғалжартауыныңөсімдікжамылғысынегізіненбозды-бетегеліформациядантұрады, олар: шашақтыбоз, жіңішкежапырақтыбоз, бетегежәнесұлыөлеңшөп, бандалы т. б.