ІХ ғ. екінші жартысы-ХІІІ ғ. басындағы Қазақстан мәдениеті ДАРИГА

10-12 ғасырларда Қазақстанда қалалар саны айтарлықтай өсіп, қала мәдениеті дамыды. Қазақстанның орталық және шығыс аймақтарында отырықшы мәдениет таралды. Бұл кезеңде қалалардың аумақтық өсуі рабадтардың – сауда және қолөнер маңындағы аудандардың көбеюіне байланысты болды. Қалалардың ошағы Арыс пен Сырдария өзендерінің сағасындағы Оңтүстік Қазақстан болды. Арыстың орта ағысында орталығы Усбаникет қаласында Кенжде ауданы құрылды. Орталығы Отырар қаласы Фараб ауданы Арыс пен Сырдарияның түйіскен жерінде пайда болды. Отырар (Фараб) «ашық аспан астындағы мұражай» деп аталады. Сырдарияның орта ағысында Сюткент қаласы, Сырдарияның төменгі ағысында Сығанақ, Ашнас, Баршынлыкент, Жаркент қалалары болды.

Оңтүстік Қазақстанның ірі сауда және қолөнер орталығы – Испиджаб қаласында 40 мың адам тұрған. Бұхарлық соғдылар Жамұқат қаласының негізін қалады. Балаж және Берукент қалалары Қаратаудың солтүстік етегіне жақын орналасқан. Ұлытаудың етегінде Басқамыр, Аяққамыр қалалары болды. Кеңгір өзенінің жағасында Сарайлы, Торғылы қалалары бой көтерді. Араб тарихшылары Ертіс бойында орналасқан 16 қыпшақ қаласы туралы жазады. Жетісуда қала мәдениеті дамыды. Орталығы Тараз болған Жетісудың оңтүстік-батысында 36 қала болған. Жүсіп Баласағұнидің айтуынша, 11-12 ғасырларда Солтүстік-Шығыс Жетісуда 70 қала болған. Іле алқабында 10-12 ғасырларда 56 қала болған. Қалаларды көлеміне қарай үш топқа бөлуге болады:

елді мекендердің ауданы 30 гектардан астам (Испиджаб, Отырар, Сауран және т.б.);

Археологиялық қазбалардың арқасында ортағасырлық қалаларды салу принциптері зерттелді. Әдетте үйлер көшелердің екі жағына салынған. Алыстан қолөнер шеберханалары, оның ішінде «құмырашылар кварталы» да бой көтерді. Бұл кезеңде құмырашылар орамдарының аумақтары ерте орта ғасырлармен салыстырғанда 2–2,5 есеге өсті. Отырар қаласының солтүстік-шығыс бөлігінде қыш ыдыстар сатылатын сауда алаңы анықталды. Қыш шеберханасы қаланың оңтүстік жағындағы төбеде орналасқан.

10-12 ғасырлардағы қала құрылысының жаңа элементі мешіттер мен шығыс моншаларының салынуы болды. Монша қалдықтары Отырар, Тараз, Түркістан қалаларынан табылды. Тараз, Отырар қалаларындағы моншаларға саз балшық су құбырлары арқылы су берілді. Ванналар жылу өткізгіш арналар жүйесімен жылытылды. X-XII ғасырларда қала құрылысында өзгерістер болды:

қалалардың ауданын ұлғайту;

XI-XII ғасырларда тұрғын үйлердің сәулетінде түбегейлі өзгерістер болды. Құйрықтөбе қаласында қазба жұмыстары кезінде қатарынан тұрғызылған үш бөлмелі үйлердің қалдықтары табылды. Барлық бөлмелер бітті. Мұндай үйлерді қоржындар деп атайды (қоржын - екі бөлімі бар ер-тоқым). Мұндай үйлер көбінесе қысқы үйлер үшін салынды. Ғимараттың тағы бір түрі көшеге перпендикуляр бір қатарда орналасқан бөлмелері бар үйлер болды. Үйлердегі бөлменің жартысын суфалар - демалуға арналған сазды платформалар алып жатты. Суфаның шетінен әртүрлі пішіндегі: сопақша, дөңгелек, тақа тәрізді ашық ошақтар болған. Ең көп таралғаны 40-50 шаршы метрге дейінгі үйлер болды. Тағы бір жаңалық жаңа ошақтардың пайда болуы болды - еденге қазылған дөңгелек немесе төртбұрышты мангалдар. Олар геометриялық немесе гүлді ою-өрнектермен бай безендірілген. Мұндай мангалдар Орталық Азиядағы бір бөлменің ортасындағы сандал - ошақтарға ұқсайтын. Сол кезеңде санитарлық тазалау құрылғылары – ошақ алдына салынған ташнау пайда болды. Ол үшін 2-3 метр тереңдікте шұңқыр қазды, оның шетіне түбі жоқ саз балшық құмыра орнатылды, дренажды күйдірілген кірпішпен қаптады. Дренаждың диаметрі бұршақ мойнына сәйкес келуі керек. Кейбір ірі қалаларда лас су ағызылатын таснаудың түбіне құбырлар төселген.

Бұл кезеңде Жетісудағы тұрғын үй құрылысының өзіндік ерекшеліктері болды. Мұндағы үйлердің орталық жоспары болды: орталықта кіреберістері бар холл немесе аула болды, мұндай тұрғын үйлер кішкентай бекіністерге ұқсайды. Кейде тұрғын үйлердің ауласына киіз үй тігіліп немесе мал бағылатын.