1.«Қазақстан тарихы» курсының пәні, мақсаты мен міндеттері

Қазақстан азаматтық қарсыласу жылдарында. «Соғыс коммунизмі» саясаты

жүктеу/скачать 0,86 Mb. бет 103/156 Дата 02.10.2023 өлшемі 0,86 Mb. #112520

52.Қазақстан азаматтық қарсыласу жылдарында. «Соғыс коммунизмі» саясаты. Азамат соғысы-бұл билік үшін күресте бір ел азаматтарының әлеуметтік қарама-қайшылығының ең өткір түрі. Азамат соғыстың себебі 1918 жылы мамырда Челябинск қаласында Чехословакия корпусының Антанта бастаған көтерілісі болды. Қазақстан аумағында Азамат соғысының алғашқы ошақтарының бірі 1917 жылдың қараша айының соңында Орынборда пайда болды. 1918 жылдың шілдесінде Орынбор казак әскерінің атаманы Дутов Орынборды жаулап алады. Атаман Дутовпен бірге Алаш Орда үкіметі Кеңес өкіметіне қарсы шықты.1918 жылдың соңында атаман Анненковтың дивизиясы Жетісу майданына жіберілді.Кеңес өкіметі Түркістан мен Қазақстанда «мұсылман бөлімдері» деп аталатын әскери бөлімдер құрды. Бастапқыда Ұлттық әскери бөлімдердің құрылуы еріктілік қағидаты бойынша өтті. 1920 жылы Түркістанда алғашқы жергілікті тұрғындарды әскерге күштеп жинау көрініс тапты.1920 жылдың соңына қарай Бөкей, Орал және Торғай облыстары аумағында Қазақ әскери комиссариат 37 әскери бөлім мен бөлімше құрады. Қазақстан майдандарындағы әскери іс-қимылдар Шығыс майдандағы әскери операциялар барысымен тығыз байланысты болды. 1918 жылы қарашада Шығыс майданның Қызыл Армиясының бөлімдері атаман Дутов әскерлеріне қарсы шабуыл бастады. 1919 жылдың қаңтарында Қызыл Армия Орынбор және Орал қалаларын азат етті.1919 жылы шілдеде оралды қоршап алған ақ гвардияшыл әскерлерді талқандауға 25-ші Чапаев дивизиясымен бірге қазақ атты әскер бригадасы қатысты. Азаматтық соғыс кезіндегі халықтың батырлық күресінің жарқын беті А.Жангелдин экспедициясы болды, оның басты мақсаты Ақтөбе майданына қару-жарақ жеткізу болды.Солтүстік Жетісуда кеңес өкіметі үшін атаман Б.Анненков әскерлеріне қарсы күресте Черкасск қорғанысы үлкен рөл атқарды. Қазақстанда Колчак әскерлерін талқандау Шығыс майданының солтүстік және оңтүстік топтарына жүктелді. 1919 жылы маусымда М. Фрунзе басқарған Шығыс майдан әскерлерінің Оңтүстік тобы Уфаны босатты.1919 жылдың күзінде Солтүстік және Шығыс Қазақстан М.Тухачевскийдің басшылығымен Шығыс майданының 5-ші армиясын колчактардан босатты. Азамат соғысы жылдарында демографиялық жағдай келеңсіз өзгерістерге тап болды. Мал саны азайып кетті. Көптеген адамдар өзі тұрған жерін тастап, көшіп кетіп жатты. Ұсақ өндірушілер негізінен майдагерлік артельдерге біріктірілді. Жұмыс күшін есепке алу мен бөлу жүйесі, егістіктерді суландыру, отын дайындау, жүк тасу секілді жұмыстарды орындай үшін еңбек салығы енгізілді. Азамат соғысы жылдарында Қазақстанда көмір өндіру 3 есе, ал мұнай өндіру 4 есеге қысқарды.Республиканың ауыл шаруашылығы құлдырады. Азамат соғысы жылдары 8 млн адам қаза тапқан болатын. Кеңес үкіметі Алашордамен келісім жүргізді. Ұлттық келісім тактикасына қол жеткізуге қазақ халқының ағартушысы А.Байтұрсыновтың еңбегі зор болды. Ол бұл туралы өзінің «Төңкеріс және қазақтар» атты мақаласында жазды. 1920 жылдың көктемінде Қазақстандағы азамат соғысы Кеңес өкіметінің жеңісімен аяқталды. Әскери коммунизм-Кеңес мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық саясаты. 1918-1920 жылдардағы азаматтық соғыс капиталистік қатынастарды күштеп ығыстыру арқылы социалистік құрылыстың мүмкіндіктері туралы идеяларды көрсетті. Бұл ұғым коммунизммен немесе социализммен емес, әскермен байланысты. Шағын өндірушілер қолөнер артельдеріне біріктірілді. Жұмыс күшін есепке алу және бөлу, еңбек міндеттілігі жүйесі енгізілді. Аймақтағы әскери коммунизмінің саясаты жергілікті бюджеттерді жою, оларды бірыңғай мемлекеттік бюджетке біріктіру, бірыңғай қазынаны құру, мемлекетаралық және ішінара қолөнер саласын ұлттандыруда көрінді. Батыс, Солтүстік және Шығыс Қазақстанда нан дайындау жүргізілді, орталықтан өңірге 11 500 жұмысшы келді. 1913 жылмен салыстырғанда Қазақстанда мұнай өндіру 4 есе, көмір өндіру 5 есе қысқарды, ал мыс кенін өндіру мүлдем тоқтады. Риддер кеніштері, Екібастұз көмір кеніштері және Спасск байыту фабрикасы істен шықты, ауыл шаруашылығы құлдырады.Қостанай, Ақмола, Орал, Семей губернияларында көтеріліс ошақтары пайда болды, бұл қозғалыс шаруалардың кеңес өкіметіне, азық-түлік салғыртына наразылығы салдарынан туындады. Әскери коммунизм саясаты нәтижесінде ашаршылық басталды. 1921-1922 жылдардағы ашаршылық және оның салдары. 1921 жылдың жазында Қазақстанның едәуір бөлігін құрғақшылық жайлады, оның алдында күшті жұт болды. Бұл малдың 80% - на дейін өлімге әкелді. 1921 жылғы қарашада ашыққандар саны 1 млн 508 мың адамды құрады, бұл республика халқының 1/3 құрады.1922 жылғы наурызға қарай бұл сан 2 млн 300 мыңнан астам адамға жетті.Тек Батыс Қазақстанда 1922 жылдың маусымына қарай ашыққандар мен науқастар саны халықтың жалпы санының 82% - ға жетті. БОАК декретімен 1921 жылдың жазында ашыққан аудандар қатарына Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай губерниялары енгізілді. 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтан Қазақстанда 1 млн-ға жуық адам көз жұмды.Қазақстанның солтүстік-батыс аудандарында ашаршылық дүлей зілзаланың салдарынан ғана емес, сондай-ақ азық-түлік отрядтарының ауыл шаруашылығы артығын алып қоюы нәтижесінде де мүмкін болды. Мәселен, өнімді Семей және Ақмола губернияларында азық-түлік отрядтары барлық артық шығынның 80% - ын алып қойды. Семей және Ақмола губернияларында азық-түлік салығы бойынша 4 млн пұт нан және 24,5 мың пұт май жиналды. Тәркіленген өнімдер-астық, май, ет және т.б. елдің орталықтарына-Мәскеу, Петроград, Саратовқа жіберілді.1921 жылы 14 маусымда В. И. Ленин "Нақты ет салығы туралы" Декретке қол қойды, ол бойынша көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруалары ет салығынан босатылды. Ашаршылық, суық және онымен байланысты аурулардың нәтижесінде республиканың көшпелі және жартылай көшпелі аудандарындағы демографиялық ахуал нашарлады. -Көптеген провинциялардағы ауыл халқының саны 1/3-ке дейін қысқарды, 700 мыңнан астам адам Қазақстаннан кетті.Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті Кеңесінің 1923 жылғы 20 маусымдағы декретімен сол жылдың тамызынан бастап ашаршылықпен және оның салдарымен күрес жөніндегі комиссиялар таратылды. Олардың міндеттері енді ауыл шаруашылығына көмек көрсету жөніндегі арнайы ұйымдастырылған комитетке жүктелді. 53.Ұлттық интеллигенцияның идеялық көзқарастары: Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев және басқалардың қызметі мен шығармашылығы.Жаңа қазақ кеңес интеллигенциясының қалыптасуы. Қазақ ұлт зиялыларының қалыптасуы — XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басында Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық жəне саяси дамуында болған өзгерістер қазақ халқының рухани өміріне терең əсер етті. .Патша өкіметінін кертартпа саясаты халыққа білім беру саласынан мейлінше айқын анғарылады. Отаршыл билік қазақ халкының мүдделері мен құқықтарын елемей, онын рухани дамуын тежеді. Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық жəне саяси өмірінде қарастырылып отырған кезенде орын алған соны құбылыстар қазақ қоғамының қоғамдық санасындағы елеулі өзгерістерге əкеп соқты. Мұндай елеулі өзгерістер ұлттық сана-сезімді оятуға жағдай жасады, қазақ қоғамында жаңа идеялардың, ой-пікірлер мен көзқарастардың қалыптасуын анықтап берді. Мəдениет тұрғысынан алғанда, дəуірдің жаңалыктары ең алдымен еуропалық өркениетті, жаңа құндылық- тарды бастапқыда əлеуметтік үстем топ өкілдерінің, адамдардын шағын тобының меңгеруі орын алғанынан көрінді. Ұлттық зиялылардың қалыптасу жолы бірдей болған жоқ, күрделі жəне ұзаққа созылған үрдіс болды. Бұл жағдайдың халық шаруашылығында да, мəдениетте де мамандар санының өсуінен көрінгені күмəнсіз. Оның барысын отаршылдық режим жағдайлары, патша өкіметінің бағындырылған халық жөніндегі кемсітушілік саясаты тежеп отырды. Дегенмен XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басы халықтың интеллектуалдық күштері дамуындағы жаңа кезен болып табылады. ХХ ғасыр басында қазақ зиялыларына тоқталсақ, əрине олар сан жағынан көп болған жоқ. Оның себебі орта білімді мұғалімдер даярлайтын курстар мен училищилер болмаса, арнайы оқу орындары ол кезде жоқ еді. Негізінен қазақ мамандары Ресейден білім алды ал патша өкіметі үшін қазақ халқының мəдениетін қаранғылықта ұстау тиімді болған еді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы ХХ ғасырдың басында қазақ жастары үшін Қазан, Мəскеу, Петербург, Орынбор, Омбы, Варшава қалалары үлкен білім ордасы болды. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде 120 - ға жуық қазақ жоғары оқу орнын аяқтағандығы туралы диплом алған. Олардың қатарында Ə.Бөкейханов, М.Тынышбаев, Б.Қаратаев, Б.Құлманов, Б.Сыртанов, Ж.Досмұхамедов, М.Шоқай, Ж.Ақбаев, С.Асфандиаров, С.Шəлімбеков, Х.Досмұхамедов жəне басқа да бір топ қазақ жастары білім алған еді. Аталған білім алушылар білім алып қана қоймай ХХ ғасырдың басында ұлт мəселесін жеке дара мемлекет мəселесін Ресей отарына қарсы келген зиялылар тобын құрды. . ХХ ғасырдың бас кезінде Ресейдің мұсылман халықтарын оятуды мақсат еткен кітап, газет - журнал түріндегі басылымдар көбейді. 1910 жылдардағы аумалы төкпелі кезеңде қазақтардың саяси өміріне бағыт бағдар берген «Қазақ» газеті 1913 жылдың басында шыға бастады. Кейіннен Алаш партиясының ресми баспасөз органына айналған бұл газетті Думаның бұрынғы мүшесі Ə.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов басқарды. ХХ ғасыр басында орыс отаршыл- дығының озбырлығы барған сайын арта түскен шақта ұлтшыл азаматтар арғы тегіміздегі Алаш атымен бірігіп, ұлттық идеяны ту етіп бас көтерді. Осы зиялы топтың көшбасшысы Əлихан Бөкейханов: «Біз, хан тұқымы, қазақтың үмітін ақтап, елдігін, тəуелсіздігін сақтап қала алмадық, қарызымызды ақтау үшін көшін бастай алмасақ та, қосшысы боламыз» деуі де оның асқақ мұратын халық тағдырымен байланыстыруынан. Сол тұстағы зиялылардың алдыңғы сатында қазақтың жалпытүркілік тұтастық идеясын көтерген Мұстафа Шоқай, «Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі – Пайдалан шаруаңа жараса, Алаш!» деп, ұлтын оятқан Міржақып Дулатұлы, ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Асан Қайғыдан кейін қазақтың шекарасын белгілеп берген Əлімхан Ермеков, «Алаш туы астында күн сөнгенше сөнбейміз!» деп ұран салған Сұлтанмахмұт Торайғыров жəне т.б. тұрды. Ар, намыс, əділет, адами қадір-қасиет, өз ұстанымына адалдық, тұрақтылық, тектілік – ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясының басты ерекшелігі. Қуғын-сүргінде, азап лагерьлерінде, түрме тозағында, тергеу камераларында олар өздерін нағыз ер-азамат сияқты ұстады. Олар ешқашан өздеріне интеллигент, элита атағын таққан жоқ жəне бұған заман да мұрша бермеді. Ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Əлихан , Ахмет Байтұрсынов , Міржақып Дулатов, Жақып Ақбаев, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышбаев, Бахытжан Қаратаев, Халел жəне Жанша Досмухамедовтер жəне басқалары – негізінен Петербург, Мəскеу, Варшава, Қазан, Омбы мен Орынбор жоғары оқу орындары, училищелерінің түлектері». Олар өз қызметінің басты мұраты қазақ халқының ұлттық төлтумалығын сақтау, сонымен бірге тарихи өткенін қалпына келтіріп, ұлттық санасын шыңдау деп санаған..Басқа сөзбен айтқанда қазақтың тұңғыш интелегенттері сол кезеңнің ұлттық сұраныстарына жауап беруге тырысты. Халқымыздың өз еркіндігі үшін күрес жолында мəңгі өлмейтін терең із қалдырған қайраткерлердің бірі – Əлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов. «Алаштың Əлиханы» атанған ол бүкіл қазақ елінің саяси қайраткері ретінде де жəне осы күрес жолындағы ұлттық зиялылардың көш бастаушысы да бола білді. Ə. Бөкейханов пен оның серіктері өмір сүрген дəуірде қазақ қоғамы алдында тұрған ең өзекті мəселе – ұлттық теңдік жəне саяси бостандық еді. Алайда қазақ елінің ғасырлар бойы мыңдаған асыл азаматтары басын тіккен биік арманы – ұлттық мемлекеттікті қалпына келтіру ісі Алаш қозғалысы, Алашорда үкіметімен жəне кейіннен жаппай атылып-асылып кеткен ұлттық зиялыларымыз бен оның көшбасшысы Ə. Бөкейхановтармен бірге тарих қойнауында, тоталитарлық өктемдік пен империялық зомбылықтың шаңына көміліп қала берді. Бүгінгі тəуелсіздік таңы атқан, өз билігі өз қолындағы қазақ елі үшін ең бірінші мəселе төл тарихымыз бен туғана ана тілімізді жаңғырта отырып, ұлттық идеологияны қалыптастыру болмақ. Ол үшін, əлбетте, қазақ елінің тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ ұлттық саяси элитасының, соның ішінде ХХ ғасыр басындағы зиялылалырымыздың жəне олардың көсемі болған Əлихан Бөкейхановтың өмірі мен қоғамдық-саяси жəне ғылыми- ағартушылық қызметін танып білу, олардан үлгі-өнеге алу бүгінгі күннің басты талаптары болмақ. ХХ ғасырдың басында ұлт тілінде шыға бастаған биресми «Қазақ» газетіне Ə.Бөкейхановтың сол кезеңнің басты-басты саяси мəселелерін көтерген мақалалары жарық көрген. Сонымен қатар Ə.Бөкейхановтың ғасыр басындағы қазақ комитетері мен қазақ съездері Уақытша үкімет тұсындағы мемлекеттік-саяси қызметтері туралы көптеген диссертациялардың қорғалғанын айтуға болады. Ə.Бөкейханов туралы пікір Қазақстан тəуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде ғана объективті түрде жазылып, ғылыми жүйеге түсе бастады оған дəлел шығармалар жинағының жарық көруі. жүктеу/скачать 0,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу: