Орталық Қазақстан өңіріндегі кейбір ақындар

Хамзин М.Х., Тажина М.А. 
132 
Вестник Карагандинского университета 
Бірақ  Ахметбек  ақын  тұтас  халықты,  орыс  біткенді  жау  санамаған.  Орыс  шаруаларының  қала 
салып, отырықшы өмір кешетіндігін, жер жыртып, егін айдап, ел ырысын молайтар еңбекқорлығын, 
қиын-қыстау  күндерде  қол  ұшын  берер  бауырмалдығын  ол  жақсы  түсіне  білген.  Ақын  тек  отарлау 
саясатын құрып, оны жүзеге асыраушыларды дұшпан тұтып, өткір тілмен соларды тілгілейді. Бұған 
келгенде сөзді қиыннан қиыстыра біледі. «Тарих тараулары» деген өлеңі осы пікірімізді айғақтайды. 
Өткен  тарихымызға  шолу  жасаған  ақынның  Қазақстанның  Ресейге  өз  еркімен  қосылу  саясатына 
қарсылығы аңғарылады. 
 
Қадірмен халық билеген ақсақалдар, 
Бұл іске һакім назар саласың ба? 
Темірді қызуында соқпай қалып, 
Нəсілінің көз жасына қаласың ба? [2; 24]. 
 
Туған  ел  мен  туған  жердің  орыстың  отарына  айналып,  мұжықтардың  қолына  қарап,  соларға 
бағынышты болып қалғанын ақын елдің басына түскен ауыр қорлық деп біледі. 
 
Кір жуып, кіндік кескен қайран жерлер, 
Мұжыққа қош аман боп барасың ба? 
Қасиетті бабамыздың зираттары, 
Қалдың ғой «Карлагтың» табанында. 
 
Моншаға зираттардың тасын алып, 
Ағашын отқа, «Карлаг», жағасың ба? 
Таба алмай барғаныңда еш белгісін, 
Көзден жас көлдей болып ағасың ба? [2; 24] — 
 
деген жолдардан орыс мұжықтарының зираттарды бұзып, ата-баба аруақтарын қорлап жатқандығын 
айтып, қасиетті туған жердің орыстың табанында тапталып жатқанына қатты қапаланады. 
Ақынның  «Тарих  тараулары»  өлеңі — тарихи  шындыққа  құралған  зар-заман  ағымының 
үлгісінде жазылған көркем туынды. Бұл толғауында Ахметбек ақын ел басына түскен ауыртпалықты 
ақ  патша  тұсындағы  отарлау  саясатын  басқаша  жолмен  жалғастырып  отырған  мемлекеттен  көреді. 
Соны ойлап ақылы алтау, ойы жетеу болады. Бақытты қолдан, малды жолдан алған Кеңес үкіметіне 
қарғыс айтады. Ақын өз заманының зұлматын ашық суреттеп беріп отыр. Осындай тарихи шындыққа 
құрылған  шығармалардан  біз  өзіміздің  бастан  кешкен  ауыр  күндерімізді,  ел  басына  түскен  қайғы-
зарды көреміз. 
Сонымен,  Ахметбек  Байсалбайұлы  сол  жылдары  жүргізілген  солақай  саясатқа  ашық  қарсы 
шыққандардың бірі болды. «Аштық азабы» өлеңі жолдарынан күні кешегі «асыра сілтеу болмасын, 
аша  тұяқ  қалмасын»  деген  көрсоқыр  замандағы  «шолақ  белсенділер»  қылығын  табамыз.  Олардың 
масқара  іс-əрекеттерін  айнадан  көргендей  боламыз.  Ахметбек  ақынның  осы  толғауы  кешегі 
Қожаберген жырау жырлаған «Елім-ай» дастанының жалғасы іспетті. Бұл өлең-толғау — отызыншы 
жылдардағы ашаршылықты суреттеп берген тарихи шындықтың айна қатесіз көрінісі. 
Ахметбек ақынның ақыл-нақылға, қанатты тіркестерге толы даналық сөздері тіл байлығымен, ой 
тереңдігімен бірге айқындылық, бейнелілік, қарапайымдылық, көркемдік қырларымен ерекшеленеді. 
Мұның өзі Бұқар жыраудың: 
 
Ел бастау қиын емес — 
Қонатын жерден көл табылады. 
Қол бастау қиын емес — 
Шабатын жерден ел табылады. 
Шаршы топта сөз бастаудан 
Қиынды көргем жоқ [3]. 

Орталық Қазақстан өңіріндегі кейбір ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
133 
Немесе кемеңгер Абай айтқан: 
 
Ақылмен ойлап білген сөз, 
Бойыңа жұқпай сырғанар. 
Ынталы жүрек сезген сөз 
Бар тамырды қуалар [4], — 
деген ақиқат ойларымен үндесіп, терең тамырлы тұтастық тапқан. Ахметбек Байсалбайұлының əдеби 
мұрасына  ден  қойсақ,  ақын  өз  өлеңдеріне  қоғамдық,  əлеуметтік  мазмұн  беріп,  көбіне  шешендік 
үлгімен,  бір  оқығанда  ұғынып,  есте  қаларлық  ауызекі  тілмен  жазған.  Оны  «Мысал  өлең»  деген 
шығармасынан анық көреміз. 
 
Дүниені қанша күресең, 
Қолыңа сенің жұға ма? 
Төбеңмен көкті тіресең, 
Басыңа мүйіз шыға ма? 
Өлген жан қайтып келмейді, 
Келіп ол мені көрмейді. 
Құдайдан сараңды көрмедім, 
Алғанын қайырып бермейді. 
Жастықта гүл едім жайнаған, 
Қаным да ыстық ед қайнаған, 
Сілтеген жерінен таймаған, 
Суынды бар денем, кəрілік жайлаған. 
Кеттің бе келмеске, 
Мың жылқым айдаған. 
Көкірек гүрілдеп, 
Отырмын білдірмей, 
Құр тілмен сайраған [2; 27]. 
 
Əрине,  жүйелі  сөйлеген  сөз,  орынды  айтылған  ой-пікірлер  қалың  көптің  ойынан  шығып-ақ 
отырады. Əрі танымдық сипаты ерекше байқалады. 
Сонымен, Ахметбек ақынның даналық ойларында жан мен тəннің, сара сөздің қасиеті кең орын 
алғандығын көреміз. 
Заман  шындығы  туралы  ашына  өлең  жазған  тағы  бір  ақын — Қасым  Сырымбетұлы.  Ол 
өлеңдерінде  өз  кезеңіндегі  қоғамдық  қайшылықтарды  əшкереледі,  зияннан  өзге  жақсылығы  жоқ 
Кеңес үкіметінің совхоз, колхоз құруының өзі қарапайым халыққа ауыр соққы болғандығын ашына 
жазды.  Ақынның  басына  «Келдің,  Кеңес,  малмен  егес»  атты  өлеңі  үшін  қара  бұлт  үйірілді.  Бұл 
өлеңінен  ақынның  заман  шындығын  көркем  бейнелегендігін  көреміз.  Əсіресе  сол  кездегі  Кеңес 
үкіметінің солақай саясаты салдарынан қазақ даласына жүргізілген социализм саясатын қатты сынға 
алады. 
 
Келдің, Кеңес, малмен егес, 
Көрсең, жинап алыңдар. 
Бір қаралы, тек жаралы, 
Енді қалған əлім бар 
Совхоз құрдың, кедейді «ұрдың», 
Ішкіздің жалғыз қазаннан. 
Аштан өлдім, сенен көрдім 
Өлгенім жоқ ажалдан [5; 42]. 
 
Бұл  өлеңінде  сол  кездегі  бүкіл  халықтың  басына  төнген  қасіреттің  қара  бұлты  айқын 
бейнеленген.  Автор  осы  өлеңінде  барынша  шыншыл,  мейлінше  батыл  түрде  Кеңес  үкіметінің 
тұрпайы саясатының тұрпайы табиғатын ашуда алдына жан салмайды. 
 

Хамзин М.Х., Тажина М.А. 
134 
Вестник Карагандинского университета 
Нені білдің, елді қырдың, 
Жеткізем деп мұратқа. 
Жеткізбедің, жерге тықтың, 
Апардың айда сыратқа [5; 42]. 
 
Қазақ  елінің  тарихындағы  қасіретті  жылдардың  ащы  шындығын, «Бас  кеспек  болса  да,  тіл 
кеспек жоқ» дегендей, ары қарай былайша сипаттайды. 
 
Колхоз ұйым, құрдың жиын, 
Мал құртуға əдейі. 
Бірік дедің, іріктедің 
Ылғи ғана кедейді. 
Өлді кедей, тамақ жемей, 
Социализм осы ма? 
«Досым» дедің, «қосыл» дедің 
Бердің өлім досыңа
 
[5; 42].
 
Елдің  басындағы  ауыр  халді  суреттеуде  Қасым  ақын  осылайша  айқын  жырлап,  жасырмай, 
жасқанбай өз көзқарасын ашық білдірді. Өлеңдегі ащы шындық, өткір мысқыл көкірегі ояу кез келген 
қазақтың  жанын  тырнап  өтері  даусыз.  Осы  өлеңі  үшін  түрмеге  қамалған  уақытында  жазған 
«Қарқаралы  түрмесінде»  атты  өлеңі  сүйген  жары  мен  балаларына  арналған.  Ақын  анасымен, 
отбасымен поэзия арқылы тілдеседі, мұңдасады. Өзінің күйінішін, жүрек түбіндегі терең ойын өлең 
арқылы төгеді. 
 
Дариға, көздің жасын кім көреді, 
Елжіреп, бойым балқып, кетті халім. 
Жасымда, он төртімде қосылып ем, 
Мен күйдім, сен қандайсың, ғашық жарым. 
 
Болмаса, əлде сабыр қылайын ба? 
Мен-дағы қанды жаспен жуайын ба? 
Өмірдің берген уын ішке жиып, 
Келгенше тағы біраз шыдайын ба?... [5; 42]. 
 
Ал «Таптың, тілім, таптың, тілім, Сөйлеймін деп екі сөз» деген өлең жолдары басқа пəле тілден 
келетінінің айғағы болып тұр. 
 
Қатып басым, ағып жасым, 
Жаудырады екі көз. 
Таптың, тілім, таптың, тілім, 
Сөйлеймін деп екі сөз [5; 45, 46]. 
Кез келген өнерді жасаушы өнерпазда туған жер тақырыбы басты орын алады. Бірде-бір қазақ 
ақыны атамекенін жырламай, оған өлең арнамай ғұмыр кешкен жоқ. Аталмыш ақынның келесі өлең 
жолдарында өзі сүйген туған жерін аңсау, сағыну былайша көрініс тапқан: 
 
Қайран елім, туған жерім, 
Сені көрер күн бар ма? 
Есік берік, басыңда ерік, 
Болмаған соң күй бар ма? [5; 45, 46]. 
 
Ақын «Қайран елім, туған жерім, Сені көрер күн бар ма»? деп өзі қойған сұрақтың өзі жауабын 
іздейді. Бірақ сол жүрек жарған сауалдары жауапсыз қалады. 
Ал, Түскен Сартбасұлы өз қаһармандарын абақтыға жапқан халықтың атқа мінерлеріне қайран 
қалып, бейшара халқын аяп, «Не болды заманың?» деп толғанады. 
Əділдікке  жақын,  ақиқатқа  араша,  аққа  жақ  болған  Түскен  Сартбасұлы  ақынға  да  сол  кездегі 
ауылдың  шолақ  белсенділері  ауызға  қақпақ,  тілге  түрткі  бола  алмаса  керек.  Сондықтан  да  шолақ 

Орталық Қазақстан өңіріндегі кейбір ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
135 
белсенділер  ақынның  соңына  шам  алып  түсті.  Орынды  жерде  тауып  айтып,  керекті  кезде  қауып 
айтып  жырлаған  ақын  жер-судан  айрылған  халықтың  ауыр  тұрмысын  суреттеп,  тоталитарлық 
режимнің  қатаң  қағидалы  жүйесімен  ұсынылған  отаршылдық  саясатына  қарсы  шығады.  Өжет  те 
өткірлікпен 
 
Сұм өмір, сұлу жалған, алдадың ба? 
Тəн арып, бойда тамыр қалмадың ба? 
Жалғаның жақсы көрген жау боп шығып, 
Еңбегім екі болып жанбады ба? 
Жан қиған жайшылықта жақын досым, 
Назарын налып жатсам салмады ма? [5; 37] 
дейді 
Осы  өлеңі  сол  заманғы  ақындарды  толғандыратын  дүниелердің  ортақ  екендігін  дəлелдеп 
тұрғандай.  Түскен  ақынның  өлеңінің  Қасым  Сырымбетұлының  өлеңдерімен  тек  тақырыптық 
жағынан  ғана  емес,  сондай-ақ  идеялық  үндестігін  байқаймыз,  яғни  өзін  толғандырған  сауалдарға 
жауап  іздейді.  Əрине,  ол  сауалдарға  дер  кезінде  жауап  табу  оңай  емес  еді.  Замана  келбетінен 
туындаған ауыр сауалдар танымдық сипаттарды алдыға тартады: 
 
Қисаймас қызарғанға қалам бар ма, 
Қайғысыз өтіп тұрған заман бар ма? 
Қыдырдың көлеңкесі көпке шықты, 
Табынан таймай тұрған табан бар ма? 
Жақсы сөз жаман болып көрінеді, 
Елдегі шауып жүрген надандарға. 
Əрекет аралады елдің малы, 
Таусылып, тəмам болды көптің бəрі. 
Құраның не қылса да еркі өзінде, 
Əркімнің қаңғып қалды алған жары. 
Той қылып, ат шаптырар өлік бар ма? 
Жинайтын өрлей шауып, көлік бар ма?....[6; 28]. 
 
Осылайша  Түскен  ақын  түрлі  сауалдарға  жауап  беруге  талпынады.  Сол  арқылы  оның 
поэзиясының  философиялық  терең  сипаттарын,  қорғасындай  салмақты  ойдың  ауырлығын  байкау 
қиын емес. 
Халқымыздың  өзіндік  əдет-ғұрпы,  дəстүр-салты,  ұлттық  мінез-бітістері,  əлеуметтік  сезімдері 
мен көңіл-күйлері, ерік-жігер қасиеттері, алуан ойлары мен талап-тілектері, бір сөзбен айтқанда, əр 
түрлі  топтардың  əлеуметтік  психологиясы,  қоғамдық  сана  мен  тіршілік  жағдайы,  ондағы  тəлім-
тəрбие,  таным-наным,  қоғамдық  өмірдің  сан  қилы  жақтары  мен  қым-қиғаш  қайшылықтары,  жеке 
адам  мен  қоғам  арасындағы  қатынастар  да  ақын-жазушы  шығармаларында  жеке-жеке  тақырып 
болмаса да, кездеседі. 
Сұрқия  саясаттың  қуғынын  көрген  Арқаның  ақиығы  Мəди  ақын  Қарқаралыны  жырға  қосып, 
одан «бұлт», өзінен «қайғы тарқамағандығын» тілге тиек етіп, халқына үлкен ой тастайды: 
 
Атыңнан айналайын, Қарқаралы, 
Сенен бұлт, менен қайғы тарқамады. 
Сайыңнан сайғақ құрлы сая таппай, 
Мен бір жан қуғын көрген Арқадағы [6; 446]. 
 
Танымдық  сипаты  күшті  шығарма.  Мəди  өз  басының  жалғыз  екендігін  ғана  емес,  беймезгіл 
заманға тап болғанын таным күші арқылы сипаттай алған. 
Ұлы  бабасы  Қаздауысты  Қазыбектен өнер дарып,  бойына  ақындық  қонған  Мəди  кіндік  кескен 
киелі  мекенін,  туған  жерін  қимай  «артыма  бір  қарамай  қалды-ау», — деп  ащы  өксікпен  күңіреніп, 
іштей қынжылады. 
 

Хамзин М.Х., Тажина М.А. 
136 
Вестник Карагандинского университета 
Қонғалы ауылымның Талды-ау деймін, 
Жағалай ел жайлауға барды-ау деймін. 
Кір жуып, кіндік кескен туған жерлер 
Артыма бір қарамай қалды-ау деймін [6; 446]. 
 
Сазгердің  сезім тебірентер  «Шіркін-ай» əні атының өзінде айтылғандай қандай ғажап! Тыңдап 
отырсаң, бұл əннен Мəдидің мұңы мен сағынышына қасіреті қоса қосылып, көз алдымыздағы қанаты 
сынған қыранның қайғылы кейпі елестері сөзсіз. Мұнан Мəдидің мұңымен бірге мезгілдің де мұңы 
анық  байқалады.  Ал  атақты  «Қаракесекті»  қалықтатқан  кезде  аспан  аясында  Мəди  ақынның  асау 
рухы  тұлпардай  тыпыршып  тұрары  сөзсіз. «Қарқаралы»  мен  «Үшқара»  туындылары  өзінің 
асқақтығымен əрі тереңдігімен қымбат. Қитұрқы қоғамға қарсы аталған жыр, айбынды əн. Ашынған 
ақын,  сазгердің  ғаламат  даусынан  оның  портреті,  азаматтық  болмысы,  тағдыры  түгел  көрініп 
тұрғандай. «Үшқара» əнінің сөздерінде де үлкен салмақ бар. 
 
Сүйендім абақтының шарбағына, 
Сыйындым атам Қазбек аруағына. 
Бір күнде қаршығадай қалықтадым, 
Бұл күнде мен аңшының қармағына [6; 447]. 
 
Түз тағысы — қаршығаның торға түскен қиын халін, қармаққа ілінген шортанның шерлі күйін аз 
сөзбен алдымызға жаяды. 
Кеңес  дəуірі  кезінде  халықтық  мұраларды  дамытуға  ерекше  үлес  қосқан  халық  ақындарының 
шығармашылықтары  жан-жақты  зерттеле  қойған  жоқ.  Оның  өзінің  себебі  болды.  Ақын  əр  уақытта 
халықтың  арман-тілегіне,  мүддесіне  назар  аударып  отырады.  Осы  тұрғыдан  келгенде  Орталық 
Қазақстандағы  бір  топ  өнерпаздарымыздың  туындылары  Коммунистік  партияның  идеясына  өзара 
қарама-қайшы келгендіктен, жариялануға тыйым салынды. Еліміз тəуелсіздік алғаннан бері, қазақы 
ұғыммен  айтқанда,  өшкеніміз  жанып,  өлгеніміз  тірілген  уақытта  ғұмыр  кешіп  жатқандықтан,  күні 
кешегі  тоталитарлық  тəртіп  тұсындағы  назардан  тыс  қалған,  қатаң  да  қасаң  идеологияның  негізгі 
принциптері  бойынша  есімдерін  атауға  тыйым  салынған  Орталық  Қазақстандағы  бір  топ  ақындар 
шығармашылығын  сол  тəуелсіздіктің  арқасында  жаңаша  пайымдап,  олардың  шығармаларының 
танымдық, идеялық ерекшеліктеріне талдау жасауға тырыстық. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Қабдолов З. Əдебиет теориясының негіздері. — Алматы: Мектеп, 1970. — 356-б. 
2.  Каренов Рашит (Əл-Карени.) Көмейінен жыр төгілген Ахметбек ақын. — Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2008. 
3.  Бұқар жырау Қалқаманұлы. Ай, Абылай, Абылай. — Алматы: Нұр-Астана, 2008. — 94-б. 
4.  Құнанбаев Абылай. Екі томдық шығармалар жинағы. — Алматы: Ел, 1993. — 120-б. 
5.  Атыңнан айналайын, Жаңаарқам. — Қарағанды: Болашақ, 1998. 
6.  Бес ғасыр жырлайды. — ІІ-т. / М.Мағауиннің ред. — Алматы: Ана тілі, 1991. 

Серия «Филология». № 2(62)/2011 
137 
САЛҒАСТЫРМАЛЫ  ТІЛ  БІЛІМІ  
СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ  ЯЗЫКОЗНАНИЕ 
УДК 81–115 
Сопоставительная мотивология: теория и методы 
Омашева Ж.М. 
Карагандинский государственный медицинский университет 
Мақала  салғастырмалы  уəжтанудың  теориялық  мəселелеріне  арналған.  Қазақстан  мен  ресейлік 
ғалымдардың  атау,  уəж  жəне  уəжденудің  теориялық  мəселелері  қарастырылған  зерттеулері 
талданады.  Сондай-ақ  лексикалық  бірліктерді  уəждік  тұрғыдан  талдаудың  теориялық  негіздерін 
анықтау  мақсатында  семасиологиялық  жəне  ономасиологиялық  тəсілдер  сөз  болады.  Лексиканы 
уəждемелі-салғастырмалы  талдаудың  қағидаттары  мен  амалдары,  салғастырмалы  уəждеменің 
міндеттері  жеке  қарастырылады;  салғастырмалы  уəжтану  теориясының  терминологиялық  ұғымдары 
ұсынылады. 
The article is devoted to the theoretical questions of comparative motivology. In this investigation of this 
problem the works of Russian and Kazakhs scientists had been analyzed, consisting the theoretical questions 
of nomination, motivation and motivational. So, semaciological and onomaciological approaches were con-
sidered, with the aim of defining of theoretical foundations of motivological analysis of lexical units: also, the 
principles and methods of motivological- comparative analysis of lexis were considered, and the tasks of 
comparative motivology were considered too. The terminological apparatus of the theory of comparative mo-
tivology was introduced. 
 
Становление  современных  сопоставительных  исследований  в  области  лексической  мотивации 
происходило  как  с  зарождением  теории  явления  мотивации  слов,  так  и  с  интенсивным  развитием 
сопоставительных исследований в мировой и казахстанской лингвистике на всех уровнях языка. 
О  сложности  исследуемого  явления  свидетельствует  факт  расхождения  в  понимании 
лексической  мотивированности  между  ономасиологами,  представляющими  мотивированность  как 
связь  между  словами  в  момент  их  наименования  (Н.Д.Арутюнова,  И.С.Торопцев,  А.А.Уфимцева 
и др.), семасиологами, для которых мотивированность — причинная связь между звуком и смыслом, 
звучанием  и  значением  слова  (Ю.Д.Апресян,  В.Г.Гак,  Ю.Н.Караулов  и  др.),  и  мотивологами, 
рассматривающими мотивированность как взаимообусловленность связи значения и звучания слова 
на  основе  соотносительности  его  с  языковой  и  неязыковой  действительностью  (О.И.Блинова, 
Н.Д.Голев,  В.Т.Наумов,  Н.Г.Нестерова  и  др.).  Новые  перспективы  в  изучении  явления  мотивации 
слов  открываются  при  сопоставительном  исследовании,  поскольку  сопоставление,  в  отличие  от 
одностороннего  описания,  позволяет  выявить  его  общие,  универсальные  черты  и  обнаружить 
индивидуальные для каждого языка характеристики. 
Появление  сопоставительного  аспекта  мотивологии  было  подготовлено  научными  трудами  по 
сопоставительной  лексикологии  И.В.Арнольд,  В.Г.Гак,  М.Д.Степановой,  А.Е.Супруна  и  других,  а 
также  рядом  сопоставительных  работ  семасиологического  и  ономасиологического  характера.  Так, 
законченная концепция сопоставительной семасиологии на материале русского и литовского языков 
изложена  А.М.Гудавичюсом (1985, 1989), считающим,  что  сопоставительное  изучение  семантики 
лексических  единиц  вскрывает  особенности  отражения  действительности  в  языке  и  способствует 
решению  таких  проблем,  как  соотношение  мышления  и  языка,  культуры  и  языка.  Развитию 
мотивационно-сопоставительной  концепции  способствовало  появление  научных  работ  по 
сопоставительной 
ономасиологии, 
представленной 
работами 
М.М.Гинатуллина (1973), 
рассматривающего  принципы,  способы  и  средства  номинации  в  русском  и  английском  языках  на 

Омашева Ж.М. 
138 
Вестник Карагандинского университета 
материале названий птиц, В.К.Павела (1983), сопоставившего наименования птиц, грибов, растений и 
цветообозначений в диалектах молдавского языка, С.Г.Шафикова (1993, 1996), проанализировавшего 
структурно-семантические параметры русской и английской номинации, и др. 
О.Е.Блинова называет сопоставительную мотивологию (СМ) дочерним научным направлением, 
которое  «наследует  всю  систему  исходных  научных  понятий  описательной  мотивологии: 
«мотивационное  значение, «мотивирующая  часть», «формантная  часть», «мотиват», «мотиватор», 
«мотивема» и многие другие» [1; 65]. 
Методологической и онтологической базой СМ является мотивология описательная, основанная 
в  начале 70-х  годов  прошлого  века.  В  начале 90-х  годов  были  определены  основные  научные 
понятия,  методы  и  принципы  мотивационно-сопоставительного  анализа,  аспекты  и  единицы 
сопоставления к разным формам и разным языкам. 
Первое систематизированное представление мотивологии как науки о явлении мотивации слов 
дано в докторской диссертации О.И.Блиновой «Проблемы диалектной лексикологии» (Томск, 1974), 
где  оно  рассмотрено  наряду  с  другими  лексическими  явлениями — явлением  формального 
варьирования слова и явлением синонимии. Основы теории мотивологии заложены в ее монографиии 
«Явление  мотивации  слов:  лексикологический  аспект» (Томск, 1984) как  результат  разработки 
важнейших 
аспектов: 
онтолого-методологического, 
функционального, 
динамического, 
сопоставительного,  лексикографического,  источниковедческого.  Названные  аспекты  получили 
дальнейшее  развитие  в  трудах  представителей  Томской  лингвистической  школы:  в  докторских  и 
кандидатских  диссертациях.  В  их  числе  работы  по  сопоставительной  мотивологии  А.С.Филатовой, 
И.Е.Козловой,  Н.А.Чижик,  Л.В.Дубиной  и  других.  В  орбиту  межъязыкового  сопоставления  были 
вовлечены различные языки: английский, французский, немецкий и др. В итоге исследования были 
определены  общность  и  специфика  явления  мотивации  слов  в  русском  и  сопоставляемых  с  ним 
языках в онтологическом, динамическом, лингвокультурологическом аспектах. 
Изучение  различных  аспектов  мотивологического  анализа  было  связано  с  поставленными 
целями  и  материалом  исследования.  Так, «сопоставительный  аспект,  представленный  двумя 
разновидностями, направлен как на выявление особенностей в каждом из рассматриваемых языков, 
так и на выявление общих и специфических черт в одном языке; функциональный определяет роль 
функциональных 
разновидностей 
языка 
на 
материале 
устной 
и 
письменной 
речи; 
этнолингвистический  аспект  изучает  способы  отражения  в  них  реальной  жизни  этноса,  его 
материальной  и  духовной  культуры,  тематической  группы  или  на  рассмотрение  «идиоэтнической» 
специфики  явления  мотивации  слов;  социолингвистический  аспект  проливает  свет  на  особенности 
отражения  явления  мотивированности  слов  в  зависимости  от  социального  статуса; 
психолингвистический  выступает  как  средство  экспликации  языкового  сознания,  языковой 
компетенции; лексикографический аспект направлен на создание мотивационных словарей» [2; 48]. 
Возникновение мотивологии как нового научного направления в Казахстане связано с научной 
деятельностью М.Копыленко. В работе «Мотивация как фактор развития языка» им обосновывается 
положение  о  разграничении  сферы  этимологии  и  мотивологии,  так  как  «этимология  вскрывает 
побудительный  фактор,  признак,  который  лег  в  основу  наименования,  т.е.  мотив,  закономерности 
мотивации, наличие или отсутствие мотивированности, группировка мотивов» [2; 21]. 
Теоретические  вопросы  номинации,  мотивации  и  мотивированности,  уточнение  процедур 
мотивационно-сопоставительного  анализа  получили  освещение  в  ряде  работ  казахстанских  ученых 
(Г.Уюкбаевой,  О.Токхожаевой,  А.Адиловой,  Л.К.Жаналиной,  Ж.С.Бейсеновой,  Ұ.Б.Əділбаевой, 
Г.А.Омарбековой, Ф.Исеновой и др.). 
В  диссертационном  исследовании  Г.И.Уюкбаевой  «Народные  наименовании  растений  (на 
материале  английского,  русского  и  казахского  языков») (1982) «ботаническая  лексика 
рассматривается  с  точки  зрения  словообразовательной  структуры  (способы  универбации), 
семантической  мотивированности,  закономерностей  смысловых  и  формальных  связей,  применение 
ономасиологического  подхода  позволило  выявить  своебразие  мотивации  в  каждом  из 
рассматриваемых  языков» [3; 23]. О.Токхожаева  в  кандидатской  диссертации  «Лексика  фауны  в 
казахском  языке» (1991) затрагивает  вопросы  мотивированности  зоонимической  лексики.  Путем 
мотивационного анализа исследователь выделила ряд мотивем, «дифференцируемых на релятивные, 
объединяющие  признаки  определенных  отношений  между  различными  вещами,  и  акцидентные, 
непосредственно  отражающие  изначальные  качества,  свойства  объекта  номинации» [4; 
6]. 
Методологические  основы  мотивологического  анализа  в  сопоставительном  аспекте  представлены  в 

Сопоставительная мотивология … 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
139 
работе  А.Д.Адиловой  «Принципы  мотивологического  исследования  и  его  аспекты  (на  материале 
наименований 
птиц)» (1996). Словообразовательная 
мотивация 
(СМ), 
как 
наиболее 
распространенный тип мотивированности языкового знака, рассматривается Л.К.Жаналиной (1998) в 
синхронии  и  диахронии  словообразования.  При  этом  отмечается,  что  СМ  может  как  совпадать  с 
производностью (онтологическая СМ), так и не совпадать (антропометрическая СМ), демонстрируя 
связь  синхронии  с диахронией.  Выявлению  сходств  и  различий  экспликации  мотивации  зоонозов  в 
национально-культурном контексте коммуникации и универсуме человеческой когниции посвящена 
работа  Ж.С.Бейсеновой  «Мотивация  эпизоотологических  терминов  в  русском  и  казахском  языках» 
(1999).  Б.Адильбаева  в  работе  «Қазақ  тіліндегі  өсімдік  атауларының  уəжділігі» (2002), не 
разграничивая  понятий  «уəж» (мотив)  и  уəжділік  (мотивированность)  в  названиях  растений 
казахского  языка,  определила  фонетические,  морфологические,  лексико-семантические  виды 
мотивированности.  Роль  фитонимов,  обладающих  мотивационными  признаками  в  отражении 
языковой  картины  мира  показано  Г.А.Омарбековой  в  работе  «Неміс  жəне  қазақ  тілдеріндегі 
фитонимдердің  құрылымдық  ономасиологиялық  зерттеу» (2004). Ф.К.Исеновой  в  диссертационном 
исследовании  «Зоонимы  русского  и  казахского  языков:  мотивационная  параметризация» (2005) 
обоснована  методика  комплексного  анализа  мотивационных  отношений  в  виде  мотивационной 
параметризации,  в  качестве  фрагмента  национальной  русской  и  казахской  языковой  картины  мира. 
А.Д.Жакуповой  в  диссертационном  исследовании  «Сопоставительная  мотивология:  сущность  и 
направления  (на  материале  славянских  языков)» (2009) изложены  теоретические  основы 
сопоставления  мотивированных  (полумотивированных,  немотивированных)  языковых  единиц, 
осуществлена  лексикографическая  параметризация  мотивированной  лексики  пяти  языков, 
предпринята  попытка  онтологии  и  методологии  сопоставительной  мотивологии.  Иными  словами, 
обозначенные  исследования  вносят  определенный  вклад  в  разработку  многих  вопросов 
сопоставительной мотивологии, отражая национальную языковую картину мира. 
Методологическую 
основу 
сопоставительной 
мотивологии 
составляют 
принципы 
мотивационно-сопоставительного  анализа  лексики,  основными  из  которых  являются  общенаучные 
принципы  (экспланаторность,  функционализм,  этноцентризм)  и  мотивологические  (системность, 
синхронность, антропоцентризм). К перечисленным принципам можно добавить и другие принципы, 
соблюдение которых рекомендует У.Ю.Юсупов: 
•  принцип сравнимости, предполагает сбалансированность степеней изученности сопоставляе-
мых языков, применением одних и тех же методов при исследовании языковых явлений в отдельно-
сти. При сравнении языков может оказаться, что в одном из сопоставляемых языков не существует 
аналогического элемента. В таких случаях сравниваются разноуровневые эквиваленты единицы, оп-
ределяемые с помощью перевода; 
•  принцип терминологической адекватности. Прежде чем приступить к сравнению языков, не-
обходимо определить термины таким образом, чтобы они адекватно обозначали сравниваемые явле-
ния в обоих языках, т.е. следует создать общие для сравниваемых языков дефиниции; 
•  принцип  достаточной  глубины  сравнения  предполагает  выявление  всех  существенных 
сходств и различий сравниваемых языковых явлений; 
•  принцип учета степени родства и типологической близости сопоставляемых языков налагает 
ограничение на выбор методов и приемов сравнения. Так, при сравнении близкородственных, а также 
типологически  сходных  неродственных  языков  возможность  применения  малосистемного  подхода 
расширяется, а при несходных — сужается; 
•  принцип учета положительного и отрицательного переноса лингвистических знаний предпо-
лагает умелое пользование лингвистическими знаниями о структуре одного языка при исследовании 
структуры другого; 
•  принцип учета функциональных стилей. Привлекаемые к анализу тексты в двух языках долж-
ны относиться к одному и тому же жанру; 
•  принцип  территориальной  неограниченности  означает,  что  соседство  и  отдаленность  терри-
торий не имеют значения [5; 28–30]. 
В  мотивологических  исследованиях  в  качестве  ведущих  приемов  описательного  метода 
признаны  следующие:  наблюдение,  лингвистический  и  психолингвистический  эксперимет, 
классификация,  интерпретация.  Прием  лингвистического  эксперимента  подразумевает  беседу  с 
носителем  языка,  инициирует  сбор  речевых  данных,  содержащих  лексический  материал.  Прием 
психолингвистического эксперимента ориентирован на сбор сведений о том, как воспринимает слова 

Омашева Ж.М. 
140 
Вестник Карагандинского университета 
носитель языка, что он о них думает, дает в руки исследователя не только тексты, но и метатексты, 
содержащие  знания  языка.  В  качестве  основного  метода  в  сопоставительной  мотивологии  признан 
мотивационно-сопоставительный  анализ,  предполагающий  определение  не  только  сходств  и  разли-
чий между ними, но и выявление специфики каждого из рассматриваемых языков. 
Сопоставлению  могут  подвергаться  отдельные  лексические  единицы  в  аспекте  их 
мотивированности,  внутренняя  форма  слова,  тип  мотивированности  лексических  единиц,  тип 
внутренней  формы  (прозрачная-непрозрачная,  метафорическая-неметафорическая,  вариантная-
невариантная, полная-неполная). 
Задачи сопоставительной мотивологии формулируются в зависимости от целей направлений: 
1)  проведение  психолингвистического  эксперимента  с  целью  сбора  показаний  носителями 
языка; 
2)  проведение  структурно-семантического  анализа  мотивированных  лексических  единиц  для 
выявления общности и специфики явления мотивации слов в сопоставляемых языках; 
3)  лингвокультурологическое  описание  языковых  единиц  с  целью  выявления  особенностей 
мировосприятия и мировидения носителей разных культур; 
4)  проведение  лексикографической  параметризации  мотивированной  лексики  сопоставляемых 
языков с учетом их словарной систематизации. 
Сопоставительное  изучение  языков  ставит  вопрос  об  эталоне  сравнения  tertium comparationis 
(исходная  база  сравнения).  В  зависимости  от  характера  сравниваемых  языковых  явлений  эталоном 
может  выступить  один  из  сопоставляемых  языков;  третий  язык,  под  углом  зрения  которого 
анализируются 
лексико-семантические 
системы 
сопоставляемых 
языков; 
объективная 
действительность,  когда  выявляются  общие  и  специфические  черты  языков,  отражающие 
определенные  фрагменты  объективной  действительности;  понятийная  (когнитивная)  система, 
выработанная  в  процессе  познания  объективной  действительности. «Родной  язык  выступает  в 
качестве  языка-эталона  тогда,  когда  признаки  явления  родного  языка  покрывают  признаки 
соответствующего  явления  изучаемого  языка,  в  обратном  случае  в  качестве  эталона  выступает 
изучаемый  язык.  Третий  язык  берется  тогда,  когда  признаки  сопоставляемых  явлений  частично 
перекрывают друг друга» [5; 16]. При двухстороннем анализе отсутствует разделение на исходный и 
сопоставляемый  язык,  и  языковые  факты  признаются  равноправными.  При  контрастивном  анализе 
происходит  разделение  на  исходный,  базовый  язык  (Я1)  и  сопоставляемый,  язык-цель,  или 
референтный язык (Я2). Э.Д.Сулейменова отмечает, что такой анализ осуществляется в направлении 
от  исходного  (родного,  первого)  языка  к  языку-цели  (иностранному,  второму,  изучаемому). 
Основанием для сравнения служит исходный язык, его категории, признаки, свойства. Определение 
же исходного языка и языка-цели зависит от контингента обучаемых и целей обучения. «Язык-цель 
при  одностороннем  подходе  описывает  средствами  исходного  языка,  который  одновременно 
выступает в двух функциях — как элемент сравнения с описываемыми языком и как средство, форма, 
план  выражения  результатов  (содержания)  этого  сравнения» [6; 57]. У.Юсупов  считает,  что  язык-
эталон  может  меняться  при  сравнении  одних  и  тех  же  элементов  в  зависимости  от  признака, 
выбираемого для сравнения: «Непостоянность языка-эталона при сопоставительном изучении языков 
объясняется тем, что, во-первых, никакой естественный язык не обладает всеми признаками других 
языков,  во-вторых,  языковые  явления  многоаспектны  и  для  сравнения  каждого  аспекта  нужен 
специальный эталон» [5; 16]. 
Определение  теоретических  основ  мотивологического  анализа  лексических  единиц  требует 
пояснения  в  отношении  разграничения  семасиологического  и  ономасиологического  подходов, 
уточнения  терминологического  аппарата.  Семасиологический  подход  определяется  характером 
выражаемых  языковыми  элементами  значений  (функций),  т.е.  направлен  от  «формы  к  значению». 
Ономасиологический подход к анализу языковых единиц способствует выявлению таких слов в двух 
языках, которые используются при обозначении одного и того же объекта, определению специфики 
каждого  из  сопоставляемых  языков.  К.Ж.Айдарбек  объясняет  это  различием  круга  решаемых 
вопросов: «Семасиология  бағыты  уəжділік  мəселесін  дайын  бір  тілдік  бірліктің  басқа  сөздермен 
ерекше  қарым-қатынас  типтері  ретінде  қарастырады.  Семасиология  сөздер  арасындағы  уəждемелі 
қатынас  типтерінің  мəселелерімен  айналысады.  Ал  уəжділік  пен  ономасиологияны  басқа  мəселелер 
байланыстырады. Ономасиология үшін бұл құбылыс ең басты уəжденім ретінде саналады. Уəжденім 
— тілдік емес бір мазмұнға уəжді тілдік форма жасау процесі. Уəжденім уəждеуіштілікке қарағанда 
қарама-қарсы бағытта жүзеге асырылады: алдымен, тілдік емес мазмұнның бір белгісі басқа белгілер 

Сопоставительная мотивология … 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
141 
арасынан  бөлініп  шығады  да  болашақ  атаудың  уəждеуіш  белгісі  ретінде  тілдік  лексика- 
семантикалық қабатында құралдар арқылы қалыптасады» [7; 34]. В теории контрастивных исследо-
ваний обсуждается вопрос, какое из этих двух направлений — семасиологическое или ономасиоло-
гическое — является  наиболее  «ценным», «истинно  сопоставительным».  Подобный  вопрос  лишен 
научного смысла, так как язык строится на соотношении форм и содержания значений. И сопостави-
тельные  исследования  одинаково  важно  проводить  и  в  том  и  в другом  направлении.  Л.К.Жаналина 
считает, 
что 
«контрастивный 
анализ 
представляет 
собой 
двухэтапную 
семасиолого-
ономасиологическую процедуру сравнения двух языков, где ономасиологический анализ переходит в 
область  чисто  научного  описания  и  прослеживает  не  движение  от  объективного  мира  к  языку,  а 
определение  того,  какие  формы  предоставляет  второй  язык  для  значений,  выявленных  путем 
изучения знаков первого языка» [8; 105]. 
Следует  отметить,  что  большинство  исследователей  указывают  на  то,  что  невозможно 
разграничение подходов, которые находятся в отношениях дополнительности. В своем исследовании 
мы  опираемся  на  семасиолого-ономасиологический  подход,  предполагающий  системный  анализ 
лексики,  направленный  на  выявление  специфики  концептуализации  и  вербализации  названий 
лекарственных травянистых растений (НЛТР). 
Терминологический  аппарат  теории  сопоставительной  мотивологии  представлен  следующей 
понятийной системой. 
Мотивация  есть  относящийся  к  прошлому  акт  отражения  признака  предмета  в  его  названии 
средствами языка. Содержание понятия мотивация включает в себя: 1) мотивацию наименования и 
изучение закономерностей объективного мира (онтологическое свойство мотивации); 2) мотивацию 
наименования  и  внутренней  формы  слова  (семантический  аспект); 3) мотивацию  и  ее  системные 
отношения в лексике; 4) мотивацию и процесс коммуникации (функциональный аспект). 
Мотивема — термин  для  обозначения  класса  гомогенных  мотивов.  Мотив  названия — 
кокретное воплощение мотивемы. Например, в НЛТР обоих языков общими мотивемами выступают: 
«место  произрастания», «особенности  произрастания», «сходство  растения  или  его  частей  с 
различными предметами, животными, птицами и др. растениями. Однако мотив в конкретном НЛТР 
не всегда может совпадать в сопоставляемых языках: «сасықшөп» (вонючая трава) — пустырник и 
«пустырник» (растущий на пустыре). 
В  определении  мотивированности  в  современном  языкознании  существуют  различные 
толкования. Д.Н.Шмелев считает, что «деривационная связанность может быть интерпретирована как 
мотивированность» [9; 130]. О.И.Блинова  под  термином  мотивированность  понимает  «структурно-
семантическое  свойство  слова,  позволяющее  осознать  рациональность  связи  значения  и  звуковой 
оболочки  слова  на  основе  его  лексической  и  структурной  соотнесенности» [10; 15]. Вслед  за 
М.М.Гинатуллиным  считаем,  что  «мотивация  есть  обязательная  ступень  предноминативного 
процесса.  Мотивация  раскрывается  в  диахронии,  а  мотивированность  как  состояние 
рассматривается  в  синхронии» [11; 10]. Таким  образом,  термин  «мотивированность»  означает, 
с одной  стороны,  отношения  между  означаемым  и  означающим  в  языковом  знаке  (внутренняя 
мотивированность), с другой — отношения между знаками (деривационная мотивированность), что 
объясняет использование знака в качестве наименования чего-либо. 
В  зависимости  от  средства  мотивировки  выделяются  следующие  типы  мотивированности: 
фонетический,  морфологический  и  семантический.  К.Ж.Айдарбек  под  фонетическим  типом 
мотивированности  понимает  наличие  связи  между  звучанием  слова  и  его  лексическим  значением, 
причем  в  звуках  содержат  элементы  символизма.  О.И.Блинова  в  словах  с  морфологическим  типом 
мотивированности различает лексическую мотивированность– «результат мотивации данного слова 
однокорневой  лексической  единицей  и  структурную  мотивированность — результат  мотивации 
данного  слова  одноструктурной  лексической  единицей» [10; 32,33]. Лексическая  мотивированность 
проявляет  себя  в  отношении  с  лексическими  мотиваторами  и  реализует  в  слове  признак 
обозначаемого.  В  образовании  слов  с  семантическим  типом  мотивированности  участвуют  два  вида 
языковой номинации: метафора и метонимия, например: өгейшешек (мать-и-мачеха) — қар кетісімен 
шығатын көп жылдық өсімдік и өгейшешек — «бір мекемеден, жұмыс орнынан заңсыз жалақы алушы 
адам». Лопух — лекарственное травянистое растение и лопух — «простофиля». 
В  содержание  нашего  исследования  включено  понятие  внутренняя  форма  слова. «Внутренняя 
форма  слова  (ФВС) — морфо-семантическая  структура  слова,  позволяющая  объяснить  связь  его 

Омашева Ж.М. 
142 
Вестник Карагандинского университета 
звучания и значения» [10; 26]. Внутренняя форма характеризуется единством мотивационной формы 
(звуковая оболочка) и мотивационным значением (содержание). 
Таким образом, сопоставительная мотивология оформилась в новое направление в современной 
лингвистике,  целью  которой  является  выявление  общности  и  специфики  явления  мотивации  слов 
одного языка или в разных языках. Объект СМ — мотивация слов в сопоставляемых языках, предмет 
—  общность  и  специфика  явления  мотивации  слов  в  сопоставляемых  языках  в  разных  аспектах: 
онтолого-методологическом, описательно-сопоставительном, лексикографическом, функциональном, 
лингвокультурологическом. 
 
 
Список литературы 
1.  Блинова О.И. Сопоставительная мотивология: Итоги и перспективы // Вестн. ТГПУ. Сер. Гуманит. науки (филология). 
— 2006. — Вып. 5 (56). — С. 65–68. 
2.  Исенова  Ф.К.  Зоонимы  русского  и  казахского  языков:  мотивационная  параметризация:  Дис. ... канд.  филол.  наук. — 
Караганда, 2005. — 157 с. 
3.  Уюкбаева Г.И.  Народные  наименования  растений  (на  материале  английского,  русского  и  казахского  языков):  Дис. ... 
канд. филол. наук. — Алматы, 1983. — 140 с. 
4.  Токхожаева О. Лексика фауны в казахском языке. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. — Алматы, 1991. — 17 с. 
5.  Юсупов У.Н. Проблемы сопоставительной лингвистики: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. — М., 1983. — 37 с. 
6.  Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: Основы контрольной лингвистики. — Алматы, 1996. — 208 с. 
7.  Айдарбек К.Ж. Уəждену терминдерін жүйелеу жайында // ҰҒА-ның хабарлары. Тіл, əдебиет сер. — Алматы, 2002. — 
№ 3. — 34 б. 
8.  Жаналина Л.Н. Сопоставительное словообразование русского и казахского языков: Учеб. пособие. — Алматы, 1998. — 
154 с. 
9.  Шмелев Д.Н. Способы номинации в современном языке. — М.: Наука, 1982. — 296 с. 
10.  Блинова О.И. Явление мотивации слов: Лексикологический аспект: Учеб. пособие. — Томск: Изд-во Томского ун-та, 
1984. — 191 с. 
11.  Гинатуллин М.М. К исследованию мотивации лексических единиц (на материале наименований птиц): Автореф. дис. ... 
канд. филол. наук. — Алма-Ата, 1973. — С. 9–11. 

Серия «Филология». № 2(62)/2011 
143 

жүктеу/скачать 2,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: