3 – дәріс. Тақырыбы: Неке және отбасы. Жоспары

1. 
   Отбасының өмірлік кезеңдері.
   
2. 
   Ажырасу эпидемиясы. 
   

Отбасын жүйелілік тәсілдемемен қарастыру – қазіргі отбасы психологиясында анағұрлым маңызды. Жүйелілік тәсілдеме парадигмалары негізінде отбасы қоршаған ортамен тұрақты алмасатын, ашық өз бетімен құрылатын әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылады.

Отбасының қызмет етуі бір-бірін толықтырып отырушы екі негізгі заңға бағынады. Олар гомеостаз заңы (тұрақтылықты сақтауға бағытталған) және даму заңы.

Даму заңы – отбасының кез келген жүйе тәрізді генезис, даму және ликвидация (жойылу) терминдерімен тарихи аспектіде сипатталатындығын білдіреді. Сондықтан, отбасының өмірлік циклі мен белгілі бір кезеңдердің және олардың пайда болғаннан бастап, өмір сүруін тоқтататын өзгерістер жайында сөз қозғауға болады.

Отбасының «даму циклі» терминін 1948 ж. Э. Дювалль және Р. Хиллалғаш қолданған.Отбасының даму динамикасын қарастыру Э. Эриксонның отбасының дамуының әрбір кезеңінде тұлғаның шешетін міндеттерінің спецификасы туралы идеясына негізделді. Отбасының өмірлік циклінің әрбір кезеңіне дамудың спецификалық міндеттері сай келеді.

Отбасының дамуының өмірлік циклі елеулі оқиғалармен (туу, өлу) анықталады және отбасының барлық мүшелерінің жас өзгерістері негізінде жүзеге асады. Отбасының әрбір мүшесінің жеке басына қатысты жас-психологиялық өзгерістер тұлға өмірін түбегейлі өзгертеді: тұлға қажеттіліктері мен мотивтері жүйесі, оның мінез-құлық және іс-әрекет тәсілдері, отбасы мүшелерінің әлеуметтік мәртебесі өзгереді, сонымен қатар біртұтас отбасының қарым-қатынас стилі мен қызмет ету сипаты да өзгереді.

Отбасының өмірлік циклінің бар кезеңдеріне шолу жасау – оның барлығының отбасы құрамындағы балалар орнының өзгеру өлшеміне және ерлі-зайыптылардың тәрбиелік қызметтерді жүзеге асыруына негізделетіндігі жайлы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.

Э.К. Васильева отбасының өмірлік циклінің бес кезеңін бөледі, оның әрқайсысында дамудың спецификалық міндеттері шешіледі. Бірінші кезең – отбасының құрылуы – бірінші бала өмірге келгенге дейін.

Екінші – балаларды өмірге әкелу және балаларды тәрбиелеу – бір баланың еңбек іс-әрекетін бастауымен аяқталады.

Үшінші кезең – отбасының бір баланың еңбек іс-әрекетін бастағаннан, ата-ана қамқорлығында бір баланың қалмауына дейін, яғни отбасының тәрбиелік қызметті аяқтауымен байланысты.

Төртінші кезең ересек балалар ата-аналарымен бірге тұрады және оның біреуінің жеке отбасы болады.

Бесінші кезең ерлі-зайыптылар өздері ғана тұрады немесе балалары бар жеке отбасымен бірге тұрады.

Ғалым Р.Нойбер текеу болып тұрудың кезеңдерін бөледі: балаларды өмірге әкелгеннен кейін оларды тәрбиелеу; жоғары сынып жасындағы балаларды тәрбиелеу; балалардың ата-аналарынан бөлінуі және немерелерді тәрбиелеу.

В. Баркайдың бөліп көрсеткен жас кезеңдерінен біз жоғарыда аталғанға ұқсас кезеңдерді көреміз: балаларсыз отбасы; ерте сәби жастағы баласы бар отбасы;балалары балабақшаға баратын отбасы; мектеп жасындағы балалары бар отбасы; өз бетімен өмір сүре алатын балалары бар отбасы; балалары қалдырып кеткен отбасы.

Хиллдің бөліп көрсеткен жас кезеңдерінде монада кезеңі некеге түсу, бала туу, жеткіншектік жасқа дейін баламен тұру кезеңін алмастырады, «баланың ұядан ұшуы» кезеңі, ерлі-зайыптылардың біреуінің өмірден өтуі және монада кезеңінің қайта басталуы. Отбасының тәрбиелік қызметінің аздаған маңызы М.Эриксонның бөліп көрсеткен жас кезеңдерінде көрініс табады, онда отбасының өмірлік циклі күту (көңілін табу) кезеңін, некелік мінез-құлықты, баланың туылуын және онымен өзара әрекеттесуді, кемелденген некені, балалардың ата-аналардан алыстауын, зейнеткерлікті және кәрілікті құрайды.

Б.Картер мен М. Макголдрик ұсынған жас кезеңдеріне негізделген отбасының өмірлік циклін қарастырамыз. Аталмыш жас кезеңдерінің өлшемдері отбасының келесі сипаттамалары болып табылады:

1) өмірлік мақсаттар;

2) осы мақсатқа жету үшін іске асырылатын міндеттер;

3) құрамы;

4) отбасылық жүйенің жаңа өмірлік беталысына сай бір кезеңнен басқа кезеңге өту. Айтылып отырған соңғы өлшем өзгеше болып табылады, отбасының нормативті дағдарысын көрсетеді, себебі жаңа кезеңге өту ең алдымен барлық отбасылық жүйенің қайта құрылуын талап етеді.

Өмірлік циклдің әрбір кезеңінде отбасының дамуында екі көрініс болады:

1) ерлі-зайыптылардың алға қойған міндеттерін табысты шешуді көздейтін үй ішінің амандығы көрінісі;

2) аталған міндеттерді шеше алмаудан туындап, отбасының деструктивті дамуынан көрінетін нашар көрінісі.

Отбасының өмірлік циклі алты кезеңдерден тұрады: некеге дейінгі кезең, некеге түсу және жаңа отбасы жұбын құру, кішкентай баласы бар отбасы, жеткіншек жастағы баласы бар отбасы, балалардың ересектік статусын алу кезеңі және олардың отбасынан жыраққа кетуі («ұядан ұшуы), балалардың бөлініп шықаннан кейінгі өмір кезеңі.

Отбасының өмірлік циклінің кезеңдерін жай ғана бөліп көрсету – қазіргі отбасының маңызды қызметі ата-ана болуды және балалар тәрбиелеуді дәлелдейді. Ерлі-зайыптылық өтілім отбасының өмірлік циклінің кезеңін анықтамайды. Отбасының дамудың сапалы жаңа кезеңіне өтуі бала туу және оларды тәрбиелеу міндеттерін шешуімен анықталады.