Қазақ тіл білімінде Қ.Шаяхметов
-ша, -ше қосымшасын да екі
функциялы деп
анықтап,
зат есімнің жекеше түрдегі атау тұлғалы қалпына қосылып, сөзжасаушылық қызмет
атқарады деи ді. Соның нәтижесінде үстеу категориясына жататын жаңа сөздер жасаи ды.
Мысалы:
ескі бише, ақынша, қазақша т.б. Ғалым
-ша, -шеқосымшасының форма
тудырушылық қызметін он түрлі жағдаи да көрсетеді. Олар: етістіктің есімше негіздеріне
жалғанып (келгенше, барғанша); болымсыз түрдегі көсемше формалы етістік негізіне
қосылып (көрсетпеи інше, бермеи інше); -
у тұлғалы қимыл есімдеріне қосылып
(көрсетуінше, аи туынша); көпше формадағы зат есім негіздеріне қосылып (шеберлерше,
қыздарынша); модальдық сөздерге қосылып (мүмкіндігінше, керегінше, қажетінше); сын
есім негіздеріне қосылып (үлкендерше, басқаларша); үстеу сөздерге қосылып (бүгінше,
қазірше, биылша); сан есімдерге жалғанып (тоғызынша), жалқы есімдерге қосылып
(Оразбаи ларша, Жібектің Төлегенінше); есімдіктерге қосылып (сендерше, қалаи ша,
барша) форма тудырушы қызмет атқарады [32].
-
сыз,-сіз
Қазақ тіл білімінде Қ.Шаяхметов
-сыз, -сіз қосымшасы жекеше түрдегі, атау тұлғалы зат
есім түбірлеріне қосылып қатыстық сын есім тудырады, бұл оның ең басты,
негізгі
функциясы деп
, бұл тұлғаның форма тудурушы қызметін он бір түрлі жағдаи да
көрсетеді. Олар: зат есімдердің көптік, тәуелдік жалғаулы негіздеріне қосылып
(министрінсіз, штабтарсыз); мезгіл, уақыт, шама, өлшем мәнді есімдер тіркесіне қосылып
(бір-екі аи сыз, он жылсыз); сан есімдерге қосылып (біреуінсіз); модаль сөздерге қосылып
(керексіз, қажетсіз); негізгі үстеулерге қосылып (бүгінсіз); заттанған синтаксистік
формаларға қосылып (Ои бауырымсыз); жалқы есімдерге қосылып (Абаи сыз);
есімдіктерге қосылып (менсіз); у тұлғалы қимыл есімдеріне қосылып (тартусыз); есімше
негіздеріне қосылып (келушілерсіз) форма тудырушы қызмет атқарады [32].
Қазақ тілінде -сыз, -сіз қосымшасына антонимдік мағынаны білдіретін
-лы, -
лі қосымшасы бар. Қазақ тілі оқулықтарында бұл тұлға сын есім тудырушы жұрнақ
ретінде қаралады.
-Сыз, -сіз қосымшасы жалғанған сөзіне жоқтық мағына үстесе,
-лы, -
лі қосымшасы бұған керісінше, барлық, осы мағынамен баи ланысты иелік, молдық,
көптік, тәуелдік мағына береді.
Достарыңызбен бөлісу: