[3, 10 б.], деи келе, қосымшаларды сөз тудырушы және форма тудырушы қосымшаларға жіктеп көрсетеді. Ғалымның пікірінше
жүктеу/скачать 195,1 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -лы, - лі
| Ша, -ше қ
осымшасы туралы. Қазақ тілінде -ша, -шеқосымшасы үстеу тудырушы өнімді жұрнақ ретінде танылады. Осы сөз табының сөз тудырушы жұрнақтарының негізгісі болып саналады. Ы.Е.Маманов бұл тұлғаны таза сөзжасамдық жұрнақ бола алмаи тынын, оның о баста форма тудырушы қосымша болғандығын тілдік фактілер арқылы дәлелдеп көрсетеді. Ы.Маманов -ша, -ше қосымшасының тілдік табиғатын кеңірек ашуға тырысқан. Ғалымның пікірінше, түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің материалдары -сыз, -сіз, - дай, -дей, -ша, ше қосымшалары зат есімнің функциялық формаларын тудыратын грамматикалық көрсеткіш екендігін аңғартады. Бұлардың басқа қосымшалардан ерекшелігі – барлық зат есім түбірлеріне, туынды түбір сөздерге ұи тқы бола алмаи тын жалқы есімдерге, жіктеу, сілтеу есімдіктеріне, көптік, тәуелдік, және есімше формаларына (есімшеге -сыз, -сіз формасы жалғанбаи ды) түгелдеи жалғанып, жалғанған сөздеріне болымсыздық, жоқтық, салыстыру, ұқсату мағыналарын үстеи ді», – деп жазады. Қазақ тіл білімінде Қ.Шаяхметов -ша, -ше қосымшасын да екі функциялы деп анықтап, зат есімнің жекеше түрдегі атау тұлғалы қалпына қосылып, сөзжасаушылық қызмет атқарады деи ді. Соның нәтижесінде үстеу категориясына жататын жаңа сөздер жасаи ды. Мысалы: ескі бише, ақынша, қазақша т.б. Ғалым -ша, -шеқосымшасының форма тудырушылық қызметін он түрлі жағдаи да көрсетеді. Олар: етістіктің есімше негіздеріне жалғанып (келгенше, барғанша); болымсыз түрдегі көсемше формалы етістік негізіне қосылып (көрсетпеи інше, бермеи інше); -у тұлғалы қимыл есімдеріне қосылып (көрсетуінше, аи туынша); көпше формадағы зат есім негіздеріне қосылып (шеберлерше, қыздарынша); модальдық сөздерге қосылып (мүмкіндігінше, керегінше, қажетінше); сын есім негіздеріне қосылып (үлкендерше, басқаларша); үстеу сөздерге қосылып (бүгінше, қазірше, биылша); сан есімдерге жалғанып (тоғызынша), жалқы есімдерге қосылып (Оразбаи ларша, Жібектің Төлегенінше); есімдіктерге қосылып (сендерше, қалаи ша, барша) форма тудырушы қызмет атқарады [32]. -сыз,-сіз Қазақ тіл білімінде Қ.Шаяхметов -сыз, -сіз қосымшасы жекеше түрдегі, атау тұлғалы зат есім түбірлеріне қосылып қатыстық сын есім тудырады, бұл оның ең басты, негізгі функциясы деп , бұл тұлғаның форма тудурушы қызметін он бір түрлі жағдаи да көрсетеді. Олар: зат есімдердің көптік, тәуелдік жалғаулы негіздеріне қосылып (министрінсіз, штабтарсыз); мезгіл, уақыт, шама, өлшем мәнді есімдер тіркесіне қосылып (бір-екі аи сыз, он жылсыз); сан есімдерге қосылып (біреуінсіз); модаль сөздерге қосылып (керексіз, қажетсіз); негізгі үстеулерге қосылып (бүгінсіз); заттанған синтаксистік формаларға қосылып (Ои бауырымсыз); жалқы есімдерге қосылып (Абаи сыз); есімдіктерге қосылып (менсіз); у тұлғалы қимыл есімдеріне қосылып (тартусыз); есімше негіздеріне қосылып (келушілерсіз) форма тудырушы қызмет атқарады [32]. Қазақ тілінде -сыз, -сіз қосымшасына антонимдік мағынаны білдіретін -лы, - лі қосымшасы бар. Қазақ тілі оқулықтарында бұл тұлға сын есім тудырушы жұрнақ ретінде қаралады. -Сыз, -сіз қосымшасы жалғанған сөзіне жоқтық мағына үстесе, -лы, - лі қосымшасы бұған керісінше, барлық, осы мағынамен баи ланысты иелік, молдық, көптік, тәуелдік мағына береді. жүктеу/скачать 195,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|