3 І. Психиканыѕ пайда болуы, дамуы жјне негізгі ерекшеліктері
Жануарлар психикасыныѕ тїрлері
жүктеу/скачать 88,57 Kb.
|
Курсовой
| 2.3.Жануарлар психикасыныѕ тїрлері
Жїйке жїйесініѕ эволюциясыныѕ келесі кезеѕі жоєары омыртќасыздарда, јсіресе, жјндіктерде неєўрлым кїрделі болатын ганглиозды жїйке жїйесініѕ пайда болуына јкеледі. Ганглиозды жїйке жїйесініѕ пайда болуы сияќты, соныѕ кґмегімен мінез-ќўлыќты ќалыптастыру да тіршілік эволюциясындаєы маѕызды кґтерілісті білдіреді. Неєўрлым ќарапайым омыртќасыздардан (ќўрттардан), ґткен кезеѕдегімен салыстырєанда, жїйке жїйесініѕ мїлдем жана принцип бойынша ўйымдасќанын байќауєа болады. Бастыѕ алдыѕєы шетінде химиялыќ жјне тактильді рецепторлар мен барлыќ талшыќтар жинаќталєан жїйке орталыєы болады. Бўл аппараттар химиялыќ, термикалыќ, жарыќ ґзгерістерін, сондай-аќ сыртќы ортадаєы ылєалдылыќ ґзгерістерін ќабылдайды. Бўл сигналдар бас ганглиесында ґѕделеді жјне ќозєаушы серпілістер тїрінде пайда болатын мінез-ќўлыќ "баєдарламалары", јрбіреуі дененіѕ жеке бір сегментіне сай келетін, жїйке ганглиеларыныѕ тізбегі бойымен таралады. Диффузиялы жїйке жїйесініѕ ќўрылысыныѕ принципінен ґзгеше, жаѕа принцип - жїйке жїйесініѕ орталыќтануы пайда болады. Ќўрттыѕ бас жаєы жетекші рґлге ие болады, ал сегментарлыќ ганглиелар автономдыєын саќтайды. Ќўртты екіге бґлген кезде мўны оѕай байќауєа болады: алдыѕєы жартысы ќалыптасќан ќозєалысын саќтай отырып, топыраќќа кґміле бастайды, ал артќы жаєы кескінсіз ирелендей бастайды. Ќўрттардыѕ жаєдайындаєы жїйке жїйесініѕ кїрделенуі олардаєы неєўрлым жетілген ќалыптасудыѕ тїрлерін, жаѕа ґздері игерген мінез-ќўлыќ тїрлерін байќауєа мїмкіндік береді. Мўны белгілі американдык психолог Иеркс кґрсетті. Ол ќўрттарды сол жаќ ўшына электр тоєы берілген Тјріздес тїтікшеге (ќарапайым лабиринт) салады. Экспериментті бірнеше рет ќайталаєан соѕ жауын ќўрты электр соќќысынан ќашуєа жјне оѕєа ќозєалуєа "бейім" болады. Егер осы тґжірибені ўзаќ їзілістен кейін ќайталаса, "їйрену" екі есе жылдам болады. Осыдан ганглиозды жїйке жїйесіндегі мінез-ќўлыќтыѕ жаѕа тїрлерініѕ ќалыптасуына мїмкіндік беріп ќана ќоймай, ќалыптасќан бейімділіктерді саќтайды, басќаша айтќанда, жауын ќўртында естіѕ белгілі бір тїрі болады. Мінез-ќўлыќтыѕ кейінгі эволюциясы сыртќы ортадан арнайы аќпаратты ќабылдауєа мїмкіндік беретін кїрделі рецепция аппараттарыныѕ пайда болуымен жјне ортаныѕ тўраќты кїрделі жаєдайларына жануарлардыѕ бейімделуіне кґмектесетін кїрделі баєдарламалардыѕ дамуымен байланысты болады. Бўл јсіресе, жјндіктерден кґрінеді. Яєни, жјндіктердіѕ кїрделі фоторецепторы, кейде мыѕдаєан жеке ўяшыќтардан тўратын, фасетті кґз сипатында болады. Ал омыртќалылардыѕ фоторецепторы заттыѕ бейнесін ќабылдауєа жјне бейнелегіш аппараттыѕ - хрусталиктіѕ кґмегімен бейненіѕ тўныќтыєын ґзгертуге мїмкіндік беретін, бізге белгілі, біртўтас кґз пішінінде болады. Жјндіктерде кїрделі фоторецептормен ќатар, арнайы тактильді - химиялыќ рецепторлар , дјм сезгіш рецепторлар, вибрациялыќ рецепторлар болады. Бўл рецепторлыќ аппараттардыѕ ќозулары жїйке талшыќтарыныѕ бойымен таралады жјне осы серпілістерді туа біткен мінез-ќўлыќ баєдарламаларыныѕ кїрделі жїйесіне аударатын алдыѕєы ганглиега келеді. Жјндіктердіѕ мінез-ќўлыќ баєдарламаларыныѕ ќызыќтылыєы соншалыќты, тіпті арнайы ќарастыруды талап етеді. Кїрделі баєдарламалардыѕ туа бітуі мен тўќым ќуалауы жјне инстинктивтік мінез-ќўлыќ тїрінде таралуы, олардын ерекшелігі болып саналады. Бўл баєдарламаларды миллиондаєан ўрпаќтар ќалыптастырады жјне дене ќўрылысыныѕ ерекшеліктері сияќты олар да тўќым ќуалайды. Жјндіктердіѕ туа біткен баєдарламаларыныѕ мысалдары ґте кґп. Олардыѕ кейде кїрделі болуы соншалыќты, тіпті кейбір зерттеушілер оларды саналы мінез-ќўлыќ мысалы ретінде ќарастырады. Мјселен, маса жўмыртќаларын су бетіне салады жјне де оларды тез кеуіп кететін кўрєаќ жерге ешќашан салмайды. Офекс арасы личинкалары ќорексіз ќалмас їшін жўмыртќаларын жўлдыз ќўрт денесіне салады. Сондай-аќ тор тоќушы ґрмекші жайлы, араныѕ ўяшыќ жасап, оларды балмен толтырып, бетін торлап тастауы жайлы айтуєа болады. Мўныѕ бјрі кґптеген авторларєа инстинктерді саналы мінез-ќўлыќќа жаќындатып айтуєа негіз берді. Бўл мінез-ќўлыќтыѕ жўмбаќ тїрін этологтардыѕ кейінгі зерттеулері єана ашты. Олар кїрделі іс-јрекеттіѕ артында ќарапайым механизмдер тўрєанын, ал инстинктивтік мінез-ќўлыќтыѕ баєдарламалары - бейімделгіш актілердіѕ туа біткен циклдерін іске ќосатын ќарапайым талаптанулар арќылы пайда болатынын кґрсетті. Осылайша, масаныѕ жўмыртќаларын су бетіне салуы судыѕ жылтырауына байланысты, сондыќтан суды жылтыраєан айнамен алмастырсаќ, маса жўмыртќаларын айнаныѕ бетіне сала бастайды. Ал ґрмекшініѕ торєа тїскен шыбынєа ўмтылуы шыбынныѕ ќозєалуына байланысты, егер торєа камертонды тастасаќ, ґрмекші оєан да ўмтылады. Сипатталєан механизмдер туа біткен мінез-ќўлыќ їрдістерін тїсінуде айтарлыќтай ќадам жасауєа жјне мінез-ќўлыќты карапайым сипаттаудан, оныѕ инстинктивтік тїрініѕ саналы тїрінен ќаншалыќты айырмашылыќта болатынын кґрсетуге мїмкіндік береді. Барлыќ айтылєан баќылаулар омыртќасыздарда болатын, туа біткен мінез-ќўлыќтыѕ кїрделі баєдарламалары, жануардыѕ тіршілік жаєдайын білдіретін ќарапайым сигналдар арќылы жїзеге асатынын аныќ кґрсетеді. Мјселен, бал арасыныѕ балы бар гїлдерді талєауы кезінде гїлдіѕ тїсі сияќты сипат тїрлеріне жауап ќайтарады. Ара јр тїрлі геометриялыќ пішіндегі суретгері бар ќант ерітіндісі ќўйылєан ыдысќа тїскенде, їшбўрыш, тґртбўрыш сияќты ќарапайым пішіндерді јреѕ ажыратады, ал бес, алтыбўрышты жўлдызша тјріздес пішіндерді тез тауып алады. Бўл зерттеулер араныѕ ќажетті пішінді таѕдап алуына себепші факторы болып — пішіндердіѕ геометриялыќ ќарапайымдылыєы емес, олардыѕ табиєи тітіркендіргіштерге - гїл пішіндеріне ўќсауы болатынын кґрсетті. Осы сияќты нјтижелерді араныѕ тїсті ажыратуына жасалєан эксперименттер де кґрсетті. Олар таза тїстерден гґрі, гїл тїсіне жаќын аралас тїстерді тез ажырататыны кґрінді. Мўныѕ бјрі мінез-ќўлыќтыѕ туа біткен баєдарламаларын іске ќосатын сипаттарды бґліп алудыѕ шешуші факторы болып тіршілік етудіѕ табиєи шарттары саналатынын білдірді. Зоологтар мен психологтар жасаєан зерттеулер туа біткен инстинктивтік мінез-кўлыќтын таєы бір маѕызды ерекшелігі болатынын кґруге мїмкіндік берді. Инстинктивтік мінез-ќўлыќтыѕ туа біткен баєдарламасы тек белгілі бір, тўраќты жаєдайларда єана маќсатты болады. Бўл жаєдайларды шамалы ґзгертсек, туа біткен баєдарламалар "саналы" мінезі мен маќсаттылыєын жоєалтады. Мўны тґмендегі мысалдардан кґруге болады. Араныѕ бір тўќымында маќсатты мінез-ќўлыќтыѕ ќалыптасќаны байќалды. Ол ґз олжасын салатын інге кірмес бўрын оны сыртќа ќоя тўрып, ін ішініѕ бос екеніне кґз жеткізген соѕ єана олжасын енгізіп, ўшып кетеді. Ара інге кіріп кеткен кезде сырттаєы олжаны бірнеше сантиметрге жылжытьп ќойса, іс айтарлыќтай ґзгереді. Бўл жаєдайда ара олжаныѕ орнында емес екеніѕ кґріп, оны ќайта орнына јкеледі де, ґзі жаѕа єана ќарап шыќќан інге кайта кіріп кетеді. Араныѕ бўл мінез-ќўлќы бірнеше рет ќайталана беруі мїмкін. Мўндай баќылаулар бал арасына да жасалады (ўяшыќтардыѕ тїбін кесіп тастау). Мўныѕ бјрі туа біткен мінез-ќўлыќтыѕ "инстинктивтік" баєдарламаларыныѕ механикалыќ, жанама екенін жјне ґзініѕ "саналылыєын" белгілі бір тўраќты жаєдайларда єана саќтайтынын керсетті. Жануарлар тўраќты ґзгеріп отыратын орта жаєдайларына ќалай бейімделеді? Олар салатын жўмыртќалар саны ґте кґп. Дїниеге келген дернјсілдердіѕ шамасы єана тірі ќалады жјне де тўќым тїрін саќтау їшін осы шаманыѕ ґзі жеткілікті. Сонымен инстинктивтік јрекеттердіѕ баєдарламалары тїрлі тітіркендіргіштердіѕ кґпшілігін ќарастыра алмайды, осылайша жануарлардыѕ ќабылдау мїмкіншіліктері шектеледі. Бўл жаєдайдаєы шындыќты ќабылдау жекелеген јсер етушілерге сезімталдыќты, ќарапайым сезінуді білдіреді. А.Н.Леонтьевтіѕ ўсынысы бойынша, психика дамуыныѕ бўл кезеѕін жануарлардыѕ бірќатар тїрін ќарастыратын ќарапайым сенсорлыќ психика кезеѕі деп атайды. Жануарлардыѕ жер бетіндегі тіршілікке ґтуімен тіршілік тїрлері де їлкен ґзгеріске ўшырайды: ќоректенуі ќиындайды, орта ќўбылмалы болады, ал тўраќты тїрде ґзгеріп тўратын ортаєа бейімделу ќиындай тїседі. Осымен бірге кґбею тїрі де ґзгереді. Јрбір дернјсіл ґзіне ўќсайтын 2-3, кейде 5-6 єана ґѕдіреді, жјне жекелеген дернјсілдердіѕ тірі ќалуы тўќым тїрін саќтаудыѕ шарты болады. Мўныѕ бјрі жаѕа, ґзгергіш дара мінез-кўлыќтыѕ ќалыптасуына биологиялыќ ќажеттілік тудырады. Мінез-ќўлыќтыѕ бўл тїрі тґменгі омыртќалылардыѕ бастапќы жаратылысында болып, эволюцияныѕ кейінгі сатыларында їлкен орынєа ие бола бастайды. Ќоршаєан ортаєа бейімделудіѕ ќиындауы, ортаныѕ ќўбылмалылыєына жеке бейімделу мїмкіншіліктерініѕ, бейімделудіѕ жеке ќўбылмалы тїрлерініѕ пайда болуы эволюция їрдісі барысында жаѕа жїйке аппараттарыныѕ ќалыптасуына јкеледі. Олар сырттан сигналдарды ќабылдап жјне туа біткен мінез-ќўлыќтыѕ жобаланєан баєдарламаларын іске ќосып ќана ќоймай, сонымен ќатар алынєан аќпараттарды талдап, мінез-ќўлыќтыѕ жаѕа ќўбылмалы дара тїрлерін тудыратын жаѕа байланыстарды жасайды. Мўндай аппарат ретінде, ќўрылысы ґткен эволюцияныѕ ўзаќ жолын білдіретін, бас миын айтады. Жануардыѕ бас миы бір-бірініѕ їстінде тўратын деѕгейлер немесе ќабаттар ќатарыныѕ тїрінде кўрылєан. Ми ґзегінде орналасќан тґменгі деѕгейлер аєзанын ішкі кїйін реттейді жјне олар жїйке тїйіндері (ганглиелар) тїрінде ќўрылєан. Тґменгі омыртќалыларда кґбірек болатын бейімделудіѕ еѕ ќарапайым туа біткен баєдарламаларын жїзеге асыруєа мїмкіндік беретін бўл деѕгейлер инстинктивтік јрекеттен аз єана ґзгеше болады. Мўндай ми ќўрылысыныѕ мысалы ретінде, инстинктивтік жјне аз ќўбылатын мінез-ќўлыќ тїрлерініѕ орындалуын ќамтамасыз ететін баќа миын айтуєа болады. Неєўрлым жоєары деѕгейде ўйымдасќан жануарларда ґзек аппаратыныѕ їстіне, ќабыќасты тїйіндері мен кґне ќабыршыќтан тўратын, кїрделі ќўрылымдар, ал жоєары омыртќалыларда - кґбірек дамитын жјне тґменірек денгейдегі ќўрылымдарды толыєымен ќалыпты басќара бастайтын, їлкен жарты шарлардыѕ жаѕа ќабыќ ќўрылымы орналасќан. Ќабыќасты ќўрылымдарыныѕ аппараттары ќўстар мен жорєалаушыларда басым бола бастап, кейінірек мінез-ќўлыќтыѕ туа біткен ќарапайым тїрлерімен байланыстаєы дара ќўбылмалыќтыѕ сипатына ие болатын жеке мінез-кўлыќтыѕ жўмсаќ тїрлерін ќамтамасыз ететін кґне ќабыршыќтыѕ аппараттары ќалыптасады. Олар, јзірше, жануарєа туа біткен жјне оныѕ экологиясыныѕ ерекшеліктерін білдіретін бейімділік јрекеттер тїрлерінде болады. Кейде жануарлар ґмірініѕ ќалпын кескіндейтін, ґте кїрделі туа біткен мінез-ќўлыќ баєдарламалары ќарапайым ынталандырулар салдарынан болу мїмкіндігін талдау кґрсетеді. Мысалы, жаѕа туылєан жануардыѕ кїрделі ему икемділігі, оныѕ биологиялыќ тіршілік етуін білдіретін јр тїрлі сигналдардыѕ салдарынан болады: кїшіктіѕ ему икемділігі жўмсаќ жїнніѕ ыќпалынан, ќозыда -шїйдесініѕ ќараюынан жјне т.б. Бўл мысалдар, бас мидыѕ жоєары бґлігініѕ аппараттары жїзеге асыратын табиєи мінез-ќўлыќтыѕ негізгі тїрлері, жануарлардыѕ тіршілік ету жаєдайларыныѕ јсерінен эволюция барысында ќалыптасќан, туа біткен мінез-ќўлыќ баєдарламаларымен тыєыз байланысын саќтайды. Жоєарыда сипатталєан аппараттарына, жоєары жарты шарлардыѕ жїйке жїйесініѕ жоєарыраќ деѕгейі, дене салмаєына байланысты салмаєы кґбірек орын ала бастайтын, бас миыныѕ жаѕа ќабыєыныѕ келесі аппараты бейімделеді:
Жануарлардыѕ жоєары жарты шарларыныѕ эволюциялыќ даму ґлшемі жануарлардыѕ негізгі мінез-ќўлыќтарыныѕ ќалпын реттеуде шешуші рґл атќара бастайды. Бас миы ќабыєыныѕ негізгі ќызметі, тек ќана сигналдарды ќабылдап ќана ќоймай, сонымен ќатар мінез-ќўлыќтыѕ ќалыптасќан кґрнекті баєдарламаларын да іске ќосуєа, сыртќы ортадан тїскен аќпараттарды талдауєа мїмкіндік береді жјне де оныѕ ґзгерісіне бейімдейді, осы ґзгерістерге сјйкес жаѕа байланыстарды ќамтып, жаѕа ќўбылмалы-дара мінез-ќўлыќты ќалыптастырады. Жоєары омыртќалылар эволюциясыныѕ соѕєы кезеѕдерінде ќуатты дамитын бас мидыѕ їлкен жарты шарларыныѕ ќабыєы экологиялыќ жаєдайлардыѕ тікелей јсер етуінен ќалыптасады. Сонымен бўл - аќпаратты талдау мен жинаќтаудыѕ ќўрделі тїрін ќамтамасыз ететін аппарат жјне дара-ќўбылмалы мінез-ќўлыќты ќалыптастыратын негізгі мїше. Бас миынын ќабыєы арќылы іске асырылатын дара - ќўбылмалы мінез-ќўлыќтыѕ механизмі инстинктивтік мінез-ќўлыќ механизмінен айтарлыќтай кїрделі. Нјтижесінде жануарлардыѕ орта жаєдайларына белсенді бейімделуіне ынталануларыныѕ бірі ќоршаєан ортадан бґлініп, жануардыѕ ќажетті маќсатќа жетуіне жјне тґніп тўрєан ќауіптен саќтануына себепші болатын - мінез-ќўлыќтыѕ жаѕа баєдарламалары мен жаѕа байланыстарыныѕ пайда болуына јкеледі. Жануардыѕ ќўбылмалы-дара мінез-ќўлыќ тїрлерін жаєдайлар жјне олардыѕ ќалыптасу кезеѕдерін сипаттау ќызыќтырады. Осындай мінез-ќўлыќ тїрлерініѕ пайда болуыныѕ шарттары мен кезеѕдерін кґптеген зерттеушілер тиянаќты зерттеген, біраќ олар жануар ќажетті маќсатына ќалай жетіп жјне мінез-ќўлыќтыѕ ќандай жолдармен пайда болатынына єана ерекше кґѕіл аударєан. Осы мјселелерді шешу їшін зерттеушілер "бейімділікті жасау" деп аталатын јдістемесін ќолданды. Жануар темір торєа салынып, тамаєы одан ќоршауланып (мјселен, ілгекпен жабылєан есік арќылы) ќойылады. Есікті ашу їшін жануар басќышты басуы немесе аяєымен ілгекті ќозєауы керек. Ал басќа бір јдістіѕ мјні мынада: жануар ўшына жем ќойылєан кїрделі лабиринтке жіберіледі. Зерттеуші жануардыѕ жалєан жолдардан ґтіп, маќсатка жеткізетін кажетті жолды тапќанын байќаєан. И.П.Павлов ќолданєан "классикалыќ шартты рефлекстер" јдісінен кїрделі бейімделулерді ќалыптастырушылар немесе "аспапты шартты рефлекстер" эксперименттерініѕ айырмашылыєы мынада: жануардыѕ олжалы немесе олжасыз болуы оныѕ белсенді јрекеттеріне, басќаша айтќанда, жасаєан ўмтылыстарыныѕ сипатына байланысты болады. Бір жаєынан, жануардыѕ мінез-ќўлќыныѕ жаѕа ќўбылмалы - дара тїрінін болуын зерттеу јдісі, жануардыѕ мінез-ќўлќыныѕ белгілі бір тїрлеріѕ зерттеу кезіндегі И.П.Павловтыѕ јдісінен тиімді болды. Екінші жаєынан, бўл јдіс ґзінін физиологиялыќ айєаєы бойынша тиімсіз еді. Осыєан байланысты жануар алдындаєы міндеттердін шешілуіне јкелетін мінез-ќўлыќтыѕ ќўбылмалы - дара тїрлерін тудыратын механизмді јр тїрлі зерттеушілер јр тїрлі тїсіндіреді. Мјселен, Э.Торндайк пен Д.Уотсон жануарды маќсатќа жеткізетін мінез-ќўлыќтыѕ жаѕа тїрлерін, жануарєа есікті ашып тамаќты алуєа мїмкіндік беретін кездейсоќ ќозєалыстан, ретсіз сынаќтар мен ќателіктер салдарынан пайда болады деп санады. Мўндай кездейсоќ ќозєалыстарды ќолдау жјне бірнеше рет ќайталау ўќсамайтын ќозєалыстарды ыєыстыруєа, ал сјттілерін бекітуге јкелді деп тўжырымдаєан. Басќа ўстанымдаєы авторлар тобы мјселелердіѕ шешілуініѕ сјтті тјсілдерін тудыратын ережелерді ќарастырды. Э.Толмен, К.Креч жјне басќалар, мјселені шешуєе тырысатын жануардыѕ ќозєалысы ауытќы, кездейсоќ сипатта болмайды жјне жануар маќсатќа жетуге тырысып, жаєдайды талдап, ќозєалыстыѕ ќажетті баєытын таѕдау кезінде, бейімделу јрекеті їрдісінде пайда болады деп санады. Осыныѕ салдарынан маќсатќа баєытталєан жануардыѕ ўмтылыстары азаяды жјне маќсатќа ќажетті ќозєалысты реакциялардыѕ пайда болуына јкеледі. Маќсатќа талпынушы жануардыѕ мінез-ќўлќыныѕ кїрделі баєдарламалары кейде кездейсок емес, жаѕа жаєдайларєа белсенді бейімделуі кезінде пайда болуын американдыќ зерттеушілердіѕ бірнеше баќылаулары айќын кґрсетеді. Бўл айєаќ кїрделі лабиринт ішіндегі жануардыѕ ќажетті жолды іздеуі кезіндегі јрекеттерін талдау барысында тіркелді. Зерттеу лабиринт ішіндегі жануардыѕ ўмтылыстары кездейсоќ болмай, маќсатќа жалпы баєытталатынын кґрсетті. Сондыќтан, лабиринтта бір рет жетістікке жеткен жануар, їлгіге кері баєытта орналасќан лабиринт тыєырыќтарына ќараєанда, керсетілген жол баєытындагы лабиринт тыєырыќтарына жиірек кіреді. Сонымен, лабиринттегі жануар ќозєалыстары кездейсоќ сипатта болмайды, яєни орта жаєдайына белсенді бейімделудіѕ нјтижесі болып табылады. "Латенттік їйрету" деп аталатын эксперименттер осыныѕ айєаєы болады. Американдыќ зерттеушілер эксперименттерінде лабиринтті етіп шыєу маќсатымен салынєан жануарлардаєы бейімделудіѕ жылдамдыєы, лабиринт бойымен жай єана жїруге жјне лабиринт жаєдайына бейімделуге мїмкіндік берілген, жануарлардыѕ бейімделу жылдамдыєымен салыстырылды. Бўл мынаны керсетті: бірінші топтаєыєа ќараєанда, екінші топтаєы жануарларда ќажетті бейімділілік тезірек ќалыптасты. Мўныѕ бјрі, арнайы тапсырмаларды орындау кезінде ќалыптасќан ќозєалыс баєдарламаларыныѕ, рефлекстердіѕ механикалык тізбегі емес, бейімделу јрекеті кезіндегі жануарда ќалыптасатын кїрделі динамикалыќ їлгілер болып табылатынын кґрсетеді. Омыртќалылардаєы бейімделу јрекетініѕ мўндай жаѕа тїрлерініѕ ќалыптасуына екі ерекшелік тјн. Біріншісініѕ маєынасы мынада: бейімделуді немесе ізденуді белсенді ќозєалыстардан бґлуге болмайды жјне мўндаєы ќажетті ќозєалысты табу, ќозєалыс баєдарламасын орындауєа себеп болмай, сынаќ ќозєалыстарыныѕ орындалуы кезінде ќальштасады; екіншісініѕ маєынасы: жануарлардыѕ бейімделу јрекеттері сияќты жоєары деѕгейде жасалєан мінез-ќўлыќтыѕ жаѕа тїрлері де жануар тіршілігініѕ ерекшелігімен тыєыз байланыста болатын мінез-ќўлыќтыѕ табиєи тїрлеріне тјуелді болады. Мјселен, шґп ќореќті жануарлардыѕ бейімделу јрекеті шектеулі енжар сипатта болады жјне јрекеттіѕ ќўбылмалы - дара жаѕа тїрлері баяу ќалыптасады. Керісінше, табиєи жаєдайдаєы жыртќыштардыѕ бейімделу јрекеттері белсенді ізденістер тїрінде болып, кўбылмалы жаєдайєа сјйкес келетін мінез-кўлыќтыѕ жаѕа тїрлері анаєўрлым тезірек калыптасады. Туа біткен мінез-кўлыќ баєдарламаларыныѕ ќўбылмалы-дара жаѕа јрекет тїрлерімен мўндай тыєыз байланыста болуы аталєан даму кезеѕіндегі жоєары омыртќалылардыѕ да мінез-ќўлќына тјн. Эволюция баспалдаєыныѕ шыѕындаєы омыртќалыларда "интеллектуалдыќ" мінез-кўлыќ деп атауєа болатын мінез-ќўлыќтыѕ жаѕа ќўбылмалы-дара тїрлері пайда болады. Сонєысыныѕ ерекшелік мјні мынада: тапсырмаларєа бейімделу, ќозєалыс сынаќтары болмай, мјселе шешімініѕ їлгісі ќалыптаса бастайтын олардыѕ ќосымша алєы шарттары болады. Бўл уаќыттаєы ќозєалыстар аталєан кїрделі јрекеттіѕ орындаушы бґлігі єана болады. Сонымен, эволюцияныѕ жоєары кезеѕдерінде ерекше кїрделі мінез-ќўлыќ тїрлері ќалыптаса бастайды. Олардыѕ кїрделі кўрылымына мыналар енеді: -мјселе шешімініѕ нўсќасын жасауєа јкелетін бейімделуге баєытталєан зерттеуші јрекет; -маќсатќа жетуге баєытталєан мінез-ќўлыќтыѕ ќўбылмалы баєдарламаларын ќалыптастыру; -орындалєан јрекеттерді бастапќы ниетпен ўштастыру. Жануарладыѕ мінез-ќўлќыныѕ бўл тїрін екі маѕызды ќўбылыс ерекшелейді: экстраполяциялыќ рефлекс жјне естін кїрделі тїрлерініѕ дамуы. Кейбір жануарлар мінез-ќўлќынан олардыѕ заттыѕ тікелей ќабылдануына баєынбай, оныѕ ќозєалыстарын ќадаєалап, кїткен объектініѕ орын ауысуына бейімделуі эксперимент жузінде аныќталєан. Экстраполяциялыќ рефлекс ќўбылмалы-дара мінез-ќўлыќтыѕ жоєарыраќ интеллектуалдыќ тїрлерін ќалыптастырудаєы маѕызды бастаулардыѕ бірі болып табылады. Интеллектуалды мінез-ќўлыќтыѕ ќалыптасуыныѕ маѕызды шартын тудыратын екінші бастау болып, ќабылдаудыѕ ґспелі кїрделілігі мен естін беріктігі саналады. Бўл айєаќты кейінге ќалдырылєан реакциялар эксперименттері аныќ кґрсеткен. Жануарды байлап, оныѕ кґзінше жјшікке жемді салады. Аз уаќыттан кейін жануарды босатады: егер оныѕ есінде із саќталса, онда ол жјшікке жїгіреді, егер саќталмаса, ешќандай јрекет жасамайды. Јр тїрлі жануарлардаєы бейнелі есте саќтаудыѕ ўзаќтыєын мысал їшін кґрсетейік: Атжалман - 10-20 сек.дейін Ит - 10 мин. дейін Маймыл - 16-48 сає.дейін. Жоєары жануарлардыѕ интеллектуалдыќ мінез-ќўлќын жїйелі тїрде зерттеулерін белгілі неміс психологы В.Келлер бастады. Мінез-ќўлыќтыѕ бўл тїрін зерттеу їшін, В.Келлер маймылдарєа маќсатќа тікелей жетуге мїмкіндік бермейтін, ќиын жаєдайлар жасады. Маймыл тамаєын алу їшін не айналмалы жолды пайдалануы, не бўл маќсатќа арнайы ќўралды ќолдануы керек болды. Мјселен, маймылды їлкен темір торєа кіргізіп, оныѕ жемін сыртќа, ќолы жетпейтін жерге ќояды. Оны ол тек тордын артќы ќабырєасындаєы есік арќылы єана ала алатын болады. Келлер жасаєан зерттеулер келесі кґріністі байќауєа мїмкіндік берді. Алдымен, маймыл тамаќты тікелей алєысы келіп, оєан ќарай созылады немесе секіреді. Содан соѕ маймыл бўл табыссыз ўмтылыстарды тоќтатып, ќозєалмай отырып, жаєдайды баќылай бастады. Мјселе шешімі тікелей болатын сынаќтар кезеѕінен бакылау ўмтылыстары жаєдайларыныѕ кезеѕіне ауысып, маймылдыѕ козєалысы алдын ала жасалєан "шешім жобасыныѕ" орындалуы єана болады. Жануарлардыѕ тапсырманы интеллектуалды тўрєыда шешуге ќалай келетінін тїсіндіру ґте ќиын жјне бўл їрдісті јр тїрлі зерттеушілер јр тїрлі сипаттайды. Кейбіреулері маймылдыѕ мінез-ќўлќыныѕ бўл тїрлерін адам интеллектісіне жаќындатуєа болады деп санап, оларды шыєармашылыќтыѕ ашылу ќўбылысы тїрінде ќарастырады. Австриялыќ психолог К.Вюлер, маймылдыѕ ќўралды ќолдануын алдыѕєы тјжірибелерден ґтуініѕ нјтижесі ретінде ќарастыру керек дейді. Ќазіргі кезеѕдегі зерттеушілердіѕ пікірі бойынша, интеллектуалдыќ мінез-ќўлыќтыѕ негізін жеке заттар арасындаєы кїрделі ќатынастардыѕ кґрінісі ќўрайды. Жануарлар заттар арасындаєы ќатынастарды ўєынып, осы жаєдайдыѕ нјтижесінен басым бола алады. Маймылдардыѕ мінез-ќўлќын баќылаєан И.П.Павлов олардыѕ интеллектуалдыќ мінез-ќўлќын "ќолмен ойлау" деп атады. Сонымен жоєары сїт ќоректілерге тјн интеллектуалдыќ мінез-ќўлыќ ґзініѕ ерекше жоєары дамуына адам тјріздес маймылдарда жатады. Ол тек ќана адамєа тјн, мїлдем басќа, жаѕа типтегі психиканыѕ дамуы тарихы - адам санасынын даму тарихы басталатын психиканыѕ жоєары даму шегін білдіреді. Біз байќаєандай, адам санасы тарихыныѕ алдын жануарлар психикасыныѕ кїрделі јрі ўзаќ даму їрдісі ќўрайды. Бўл жолдыѕ негізгі кезеѕдері мен оныѕ заѕдылыќтарын аныќ кґруге болады. Жануарлар психикасыныѕ дамуы олардыѕ биологиялыќ эволюция їрдісі кезінде болып, осы їрдістіѕ жалпы заѕдылыќтарына баєынады. Сонымен жануарлардыѕ кїрделірек ортаєа бейімделуі ќарапайым жїйке жїйесі мен арнайы сезім мїшелерініѕ бґлінуіне јкеледі. Осыныѕ негізінде ортаныѕ жекелеген ерекшеліктерін бейнелеу ќабілеттілігі - ќарапайым сенсорлык психика пайда болады. Жануарлардыѕ жер беті тіршілігіне ґтуі жјне бас миы ќабыєыныѕ дамуына байланысты болатын перцептивтік психика - жануарлардыѕ біртўтас заттарды бейнелеуі пайда болады. Мидыѕ, ќабылдау мен јрекет жасау мїшелерініѕ аса жетіле дамуына јкелетін тіршілік шарттарынын ќиындауы, жануарларєа заттардыѕ объективтік ќатынастарын заттар жаєдайлары тїрінде сезіне ќабылдауєа мїмкіндік береді. Сонымен психиканыѕ дамуы жануарлардыѕ ортаєа бейімделуініѕ ќажеттілігімен аныќталады жјне психикалык бейнелеу, осы бейімделу барысында оларда ќалыптасатын сјйкес мїшелердіѕ ќызметі болып саналады. Психиканыѕ бірнеше даму сатылары болады. Психиканыѕ ќарапайым тїрі - жїйке жїйесініѕ болмашы ќасиеті бар тіршілік иелері, мјселен, ќўрт таєы басќа жјндіктер дїниесінде кездеседі. Бўл жјндіктерге тек сыртќы ортаны шамалау, баєдарлау єана тјн. Олар тек биологиялыќ мјнді зат пен јсер етуші объектініѕ жеке ќасиеттері арасындаєы байланыстарды бейнелеуге ќабілетті. Психиканыѕ бўл сатысы сенсорлыќ (сезімдік) деп аталады. Мўнда тікелей јсер етуші, оныѕ їстіне, тїгелдей зат емес, оныѕ кейбір ќасиеті єана бейнеленеді. Мјселен, ґрмекші ермек пен тамаќтыѕ (ермекке тїскен шыбын) арасындаєы байланысты бейнелендіреді, баќа жейтін ќоректік затын тїсі мен формасына ќарап ажыратады, ара тамаєыныѕ тїсі мен иісіне, ал жылан болса, тек формасы емес, сонымен ќатар ґз жемтігініѕ денесініѕ ќызуына реакция жасайды жјне т.б. Тіршілік иесініѕ, јсіресе жїйке жїйесініѕ ќўрылысы неєўрлым кїрделеніп јр тїрлі мїшелердіѕ атќаратын ќызметі мейлінше ажыратыла, сондай-аќ аєзалар ќызметініѕ бірігуі белсенді бола тїскен сайын, психиканыѕ бейнелеу функциясы да кїрделене тїседі жјне оныѕ басќару јрекеті кемелдене береді. Бўл јсіресе жїйке жїйесініѕ жоєары бґлігініѕ ќалыптасуы кезінде аныќ байќалады. Осыдан психикалыќ іс-јрекеттіѕ перцептивтік деп аталатын екінші сатысы басталады. Барлыќ сїтќоректілердіѕ јрекеті осы екінші сатыдаєы ерекшеліктермен сииатталады, олардыѕ бјрініѕ де миы жаќсы дамыєан. Бўл саты їшін бір объектініѕ кей кездері тіпті кїрделі объектініѕ де јр тїрлі ќасиеттерін синтетикалыќ тўрєыдан бейнелей алу ќабілеті тјн. Осы жерде енді заттыќ бейнелей алу туралы айтуєа болады. Мјселен, ит ґз иесін дауысы, киімі, иісі таєы басќа кептеген белгілері арќылы тани алады. Алайда, арнайы жїргізілген зерттеулердіѕ кґрсеткеніндей, объектілерде ќайсы бір ќасиеттері жануар їшін ґте маѕызды болса, ал екінші біреулерініѕ маѕызы аз болуы мїмкін. Жануарлардыѕ бір белгілерді тїсіне ќоюы, оны дўрыс ажырата алуы, ал екінші бір белгілерді ажырата алмай, ќателесуі, ќайтерін білмей, тайќаќтауы - міне, осыдан. Жоєары сатыдаєы сїтќоректілерге ќарапайым тўрєыда ойлау ќасиеті тјн. Бўлардыѕ ішінен, јсіресе маймылдар, бјрінен бўрын антропоидтар немесе адам тјріздес маймылдарды айту керек. Олардыѕ миы мейлінше дамыєан, ґзініѕ ќўрылысы жаєынан адам миына ґте ўќсас, јрі басќа жануарларєа ќараєанда, олардыѕ психикалыќ іс-јрекеті анаєўрлым бай жјне кїрделі. Психиканыѕ бўл сатысын «интеллект» сатысы деп атайды. Маймылдар тек єана заттыѕ белгілі бір ќасиеттерін, не бїтіндей ґзін біріктіру арќылы бейнелеп коймайды, сонымен ќатар заттардыѕ арасындаєы байланысты да бейнелей алады. Зоопсихолог Ю.Войтонис атап кґрсеткендей, маймылдардыѕ осындай ќабілетке ие болуы - баєдар-зерттеу рефлексі кїшті дамыєанына байланысты болады. Ґйткені бўл рефлекстер олардыѕ ґзіндік ќажеттеріне айналып кеткен. Академик И.П.Павлов Роза дейтін антропоид маймылдыѕ јрекеттерін баќылай келіп, "ол аќыл-ой жаттыєуларынан кґрі асќазан рахатын бірінші кезекке ќояды" деп атап кґрсеткен еді. Байќампаздыќ маймылдарды заттар арасындаєы байланысты "ашу" деѕгейіне итермелейді. Ми жарты шарлары ќыртысыныѕ дамуы тўтас жаєдайларды жјне заттар арасындагы бір жаєдай тґѕірегінде болатын сан ќилы байланыстарды бейнелей алуєа мїмкіндік береді. Павловтыѕ атап кґрсеткеніндей, маймылдардыќ ойлау ќабілеті бар. Олардыѕ ой тїюі наќтылы, бірден іс жїзіне асады. Јрине, бўл маймылдар сґйлей алмайды, сондыќтан танып білген нјрсесін жадында саќтау, болмыстан бір ауыќ алшаќтап, абстракты тїрде ойлау арќылы ќайта ќалпына келтіру мїмкіндіктері жоќ. Сонымен, маймыл тамаќты жеу алдында шґлін ќандырып алу їшін бешкедегі суды пайдаланды делік. Алайда, егер бґшкені басќа жерге ауыстырып, ал таєамды соныѕ жанындаєы кґлшікке, таќтай їстіне тастасаѕ, маймыл таєамныѕ айналасындаєы суды ішпейді, жанындаєы тўрєан бґшкеге ўмтылады. Демек, оныѕ жалпы су туралы ўєым жоќ, тек єана бґшкедегі сўйыќтыѕ шґл ќандыратындыєы туралы єана маєлўмат бар. Маймылдар їйір-їйір болып жїріп ґмір сїреді. Јр їйірдіѕ басында шектеусіз билікке ие жјне ерекше артыќшылыќ жаєдайдаєы бастаушысы болады. Маймылдар арасында белгілі бір дјрежеде ынтымаќтастыќ ќатынастар болады: олар бір-бірінін жїніндегі ќоќысты тазалайды, ауа райынын ќолайсыз кездерінде бір-бірін жылытады, жауларына бірлесе ќарсы тўрады, ќауіп тґне ќалєандай болса бірге ќашып ќўтылады. Бастаушыныѕ іс-јрекеті ґзгелері їшін белгі ретінде ўєынылуымен бірге ќауіптен саќтандыратын немесе маймылдардыѕ ґзара кґніл-кїйін білдіретін дыбыстыќ белгілер де болады. Єалымдар соѕєы ондаєан жылдардан бері дельфиндер тіршілігіне баса назар аударып келеді, дельфиндерді психикалыќ-жїйкелік жаратылысы жаєынан жоєары дамыєан жануарлар ќатарына жатќызуєа болады екен. Неміс физиологы М.Тидеман дельфин миыныѕ даму дјрежесіне таѕданєандыєын айтќан болатын. Мўндай даму дјрежесі дельфинді адам мен орангутангтардан кейінгі їшінші орынга ќоюєа, сейтіп онын аќыл-ой ќабілетініѕ де сол деѕгейде екендігін топшылауєа мїмкіндік береді. Мјселен, адамныѕ миы орта есеппен 1,4 килограмм болса, дельфинніѕ миы - 1,7 килограмм, ал ми ќыртысындаєы иірімдер адамныѕ миындаєыдан екі есе кґп. Єалымдардыѕ баќылаулары мен арнайы тјжірибелері дельфиндерде шапшаѕ ќабылдау жјне "ойлау" ќабілетініѕ бар екендігін дјлелдеп отыр. Аєылшын зерттеушісі Д.Лиллидіѕ айтуына ќараєанда, ґте шапшаѕ есептейтін кибернетикалыќ ќондырєыныѕ кґмегінсіз дельфиндердіѕ психикалыќ іс-јрекетін зерттеу мїмкін емес. Швейцария профессоры А.Портман, адам мен жануарларды интеллектік сынау јдісімен зерттей келіп, мынадай деректерді жариялады: адам 215 балл алєан, дельфин - 190 балл , піл їшінші, ал маймыл тґртінші орынды иеленген. Дельфин тјртіптіѕ, даєдыныѕ кез келген тїріне ґте тез жјне оѕай їйренеді, баулуєа кґнбіс келеді. Олардыѕ ќатынасќа їйірлігі мен дыбыстык белгілерініѕ сан ќырлылыєы таѕ ќалдырады. Дельфиндер бір-біріне ўдайы кґмектеседі, мјселен, жаралыларын сїйемелдейді. Дельфиндердіѕ суєа батќан адамдарєа кґмекке келуініѕ талай-талай мысалдары кездесіп ќалып жўр. Сонымен, интеллектік мінез-ќўлыќ жоєары дјрежедегі дамыєан жануарларєа, яєни маймылдарєа, дельфиндерге, пілге тјн. Жануарлардыѕ интеллектік мінез-ќўлыќ јрекеті адам санасы ќалыптасуыныѕ алєы шарты болып табылады. Мїлдем басќа ерекшеліктермен сипатталатын дамудыѕ мїлдем басќа тїрін адам психикасы - адам санасы білдіреді. Егер жануарлар јлемі тарихында психика дамуынын заѕдылыќтарына баєынатын жалпы заѕдылыќтар болып биологиялык эволюция заѕдылыќтары саналса, адам психикасыныѕ дамуы тарихи ќоєамдыќ заѕдылыќтарєа баєына бастайды[6.44-58б]. Жануарлар мен адам психикасыныѕ ґзіндік ерекшеліктері жјне сипаттары тїрліше, олардыѕ арасында айрыќша айырмашылыќтар бар. Жануарлардыѕ тілі мен адамныѕ сґйлеу тілін салыстыруєа мїлде болмайды. Жануарлар жануарларєа белгі берумен єана шектелсе, ал адам аныќ сґйлеу тілі арќылы јр алуан хабарлар біліп, ќазіргі жаєдай мен болашаќ жґнінде басќа адамдармен ќарым-ќатынас жасайды. Сґйлеу нјтижесінде јлеуметтік тјжірибесін ґзгелерге жеткізеді, сґйтіп, пікір алысады. Даму тарихында аныќ тіл арќасында адамдардыѕ бейнелеу мїмкіндігі ќайта ќўрылып, жаѕа сыр-сипаттарєа ие болады. Адам ґз миында єасырлар бойы жинаќталєан ґмір тјжірибесін кїрделі мјселелерді шешуге пайдаланады, ґзі ешќашан кездестірмеген ќўбылыстар жайында тїсінік алады. Сол аныќ тілі арќылы јр тїрлі сезімдік јсерлері жґнінде ґзіне-ґзі есеп беретін деѕгейге кґтеріледі. Жануарлардыѕ ќатынас жасау тјсілдері мен адамныѕ сґйлеу тілініѕ арасындаєы ерекшелік — олардыѕ ойлау јрекетінді. Мўндай жайттан біз јрбір жеке психикалык процестіѕ басќа функциялармен тыєыз байланыста дамып отыратындыєын кереміз. Зерттеу тјжірибелеріне ќараєанда, жоєары сатыдаєы жануарларда јрекеттік ойлау кездеседі. Ойлаудыѕ ондай тїрі - маймылдыѕ баєдарлау мен айлалы јрекеттер жасап, маќсатына жету їшін тїрлі жаєдайларда «ќўрал» ќолдануынан кґрінеді. Жануарлар психикасы олардыѕ сыртќы јсерлерді тікелей ќабылдайтын жаєдайына тјуелді. Ал адамныѕ наќты жаєдайларєа бейімделуі ойлаудаєы дерексіздендіру јрекетіне сїйеніп, іс-јрекет нјтижесін алдын-ала болжай алады. Адам наќты жаєдайды бейнелеумен бірге одан шыєатын нјтижені де пайымдайды. Сондай-аќ, ол еѕбек ќўралдарын жасап, ќажетіне ќолданады. Ал жануарлар «ќўралды» тек наќты, кґрнекі јрекетке єана жўмсайды. Ґзге жаєдайларда жануарлар «ќўралды» ќажет болар-ау деп тани алмайды. Жануарлар їшін зат тек наќты жаєдайда єана белгілі бір мјнге ие болады. Олардыќ заттыќ-ќўралдыќ јрекетінде ўжымдыќ бірлесу сипаты болмайды. Еѕ јрі кеткенде бір маймыл екінші маймылдыѕ јрекетін баќылауы мїмкін: Біраќ олар ешќашан біріне-бірі кґмектесіп, бірлескен јрекет жасамайды. Адамныѕ жануарлардан басты ерекшелігінін бірі — еѕбек ќўралын ойлап, жоспарлап жасауы. Оны ќажет кезінде ќолданып, саќтайды. Екіншіден, ќўрал-саймандарды басќа адамдармен бірлесіп ќолданады. Адамныѕ психикалыќ јрекетіндегі саналылыќтыѕ їшінші ерекшелігі — олардыѕ ќоєамдыќ тјжірибені бір-біріне жеткізіп, мўра етіп ќалдыратындыєы. Адам да, жануарлар да жеке ґз тјжірибелерін жинаќтайды. Алайда, адам сол тјжірибелерін саналы тїрде меѕгереді. Јрбір адамныѕ мінез-ќўлќында ќоєамдыќ тјжірибеніѕ ізі сайрап жатады. Ќоєамдыќ тјжірибе адам психикасын дамытуєа кїшті ыќпал етеді. Нјресте жарыќ дїниеге келісімен, јрќилы јрекеттер жасап, ќўралдарды ќолданып, айналасындаєы адамдармен ќарым-ќатынаста болады. Сґйтіп, адамзат баласыныѕ психикалыќ функцияларынын жетілуіне јлеуметтік орта јсер етіп, ќажетті ќўралдарды меѕгеруінде сапалыќ ґзгерістерге ўшырайды. Адамєа єана тјн жоєары функциялар — ырыќты зейін, ырыќты ес, абстраќтылы ойлау дамиды. Адам сезімініѕ дамуы жјне абстрактылы ойлауы нјтижесінде болмысты бейнелеу тјсілдері ґзара ўќсас. Сондыќтан, адам айналасында болып жатќан жаєдайлардыѕ сырын білуге тереѕ їѕіледі. Ґзіне јсер ететін заттар мен ќўбылыстар арасындаєы байланыстарды бейнелеп, олардыѕ бір-біріне ќатынас себептерін таниды, јр ќилы эмоцияларєа јсерленеді. Мўндай сипаттар — адам психикасыныѕ ґзіндік тертінші ерекшелігі. Тек адам єана басынан кешірген окиєаларєа ќайєырып, ќуанады. Басќа адамныѕ басына тїскен жаєдайларєа жаѕашырлыќ білдіріп, оларєа жан дїниесімен тебіренеді. Табиєат јсемдігін ќабылдап, оєан шаттанады, жасампаздыќ істердіѕ нјтижесіне ќуаныш білдіріп, раќаттанады. Сґйтіп, саналы тіршіліктіѕ тїрлі сырларын танып, аќыл-ой сезімін байытады. Адам психикасыныѕ жануарлар психикасынан таєы бір ерекшелігі сол жануарлар дїниесінін дамуы биологиялыќ эволюция заѕына тјуелді болса, ал адамзат санасы ќоєамныѕ тарихи даму заѕдылыќтарына баєынады. Адамдардыѕ ґзара ќарым-ќатынасы мен ґмір тјжірибесі оныѕ кґѕіл-кїйін, ырыќты зейіні мен есте саќтауын, абстрактылы ойлау ќабілетін жетілдіріп, жеке басыныѕ кісілік ќасиеттерін ќалыптастырады. Адам психикасыныѕ ќоєамдыќ даму сипатын тїрлі себептермен жас кезінен жануарлар ортасында ґскен адам баласыныѕ жаєдайларынан толыќ аѕєаруєа болады. Барлыќ маугли балаларда жабайы аѕдарєа тјн тіршілік сипаты мен реакциялыќ јрекеттер болєан. Ал адамныѕ жас кезінен ќалыптасатын, јлеуметтік ортаєа бейімделген сапалары байќалмаєан. Егер маймылдыѕ балалары ґз їйірінен ажырап ќалатын болса, олар тек маймылєа тјн јрекеттерінен жаѕылмайды. Адам баласы адам болып ґсуі їшін жарыќ дїниеге келгеннен бастап адамдар арасында, јлеуметтік ортада ґмір сїруі ќажет. Адам психикасы — бїкіл материяныѕ эволюциялыќ даму нјтижесі. Психиканыѕ даму сатыларын талдау нјтижесінде біз сананыѕ пайда болуы биологиялыќ фактормен байланысты екенін тїсінеміз. Адамныѕ арєы тегі заттыќ јрекет ету негізінде ойлаєан. Сґйтіп, жоєары жїйке жїйесінде, јсіресе, бас миында кґптеген уаќытќа байланыстар жасауєа ќабілетті болєан. Алєашќы адамдар ќолєа ўќсас алдыѕєы аяќтарыныѕ кемегімен ќажетті ќўралдар жасап, оларды наќты жаєдайєа ќолдана да білген. Жануарлар эволюциясыныѕ мјнін тїсінуде сана адамныѕ ќоєамдыќ ќатынастарыныѕ жиынтыєы екенін айќын тїсіне аламыз. Адамдардыѕ алєашќы ќоєамдыќ ќатынастарыныѕ сипаты — їйірленіп тіршілік етіп, топтасып ґмір сїруі. Сґйтіп, олар ґз жауынан ќорєанєан, тамаќ табуда біріне-бірі кґмектескен. Еѕбекке ќажетті ќўрал жасап ќолданєан. Еѕбектену јрекетінде алдыѕєы екі аяєы јр алуан іс-ќимылдар жасауєа икемделіп, денесін тік ўстаєан. Мўндай даму адамнын бас миыныѕ жетілуіне зор ыќпал еткен. жүктеу/скачать 88,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|