ДОСАН ТӘЖІҰЛЫНЫҢ көтерілістегі ролі

Оған көтеріліс басшыларының бірі деп баға берсек, беріден қайтқанымыз, жетпей айтқанымыз. Ол көтерілістің бас батыры болды. Салыстырып айтқанда, осы қозғалыстың Исатайы дерлік тұлға. Оны бұл тұғырға халқы сайлаған, билер алқасы тағайындаған. Рукин жасағының қамалдан шыққанын естіген, ел ұрыста тұрыс болмайтынын түсінді де, шешінген соң, судан тайынбау керек,- деп шешті. Жасанған жаумен жаға ұстасып, ұрысудың болғалы тұрғанына көздері жетті. Әу баста Маңғыстау ойы мен Бозащыдан жалпы қарасы 1 мыңдай қол жиналды. Бәрінің тоғысқан жері — Алаторпа, Қошақ маңы. Осы жерде Хан төрткілдің басында кеңес өтеді. Мұның ішінде, сірә, екі дистанция басшылары жоқ. Бәйменбет Рукин жанында, Ғафур әліптің артын тосулы. Тізгінді Иса ұстайды. Билігіне батырлығы сай Есен Ерменбет "жорық туы көтерілді ғой. Менің қару алып, сапқа тұрғаным тиімді болар" деп, өзінің рулас ағайындарынан жиналған жасақтың басшылығын алады. Оның дәл қанша екені белгісіз. Азғантай ғана Қаратоқа аулынан 14 адам атқа қонуына қарағанда, көп болуы мүмкін. Тобыш жағынын жасағын Құл баласы Ерменбет басқарады. Бәйімбеттердің басшысы — Медет Қарамұрат. Жарылардың туын Орақ Байдалы баласы ұстайды. Бәубек Айназар мылтықты мергендерді, олар әр рудан, маңына топтайды. Алғи Жәлімбетұлы бастаған жүздік басшылар маңында, қалыпты әскери тілмен айтқанда резерв. Бас батыр Досан, жалпы басшылық Исада. Көтерілістің әуелден, ел аузында Иса, Досан бастаған көтеріліс деліну сыры осы. Патша әскері түзген құжаттарда Иса аты көп көрініс береді. Оның себебі Рукин әскерімен, артынан, қамал комендантымен ел атынан Исаның тілдесуі, талап хат жазуы. Екінші бір себебі үкімет әкімшілігі даладағы билер ықпалын танып, билік басқару жүйесін мойындап қойған.

Досан сол кезде Адай елінің бас батырларының бірі болды. Сүйінғара, Қармыс, Төлеп батырлар бақилық болған соң, салмағы барырағы Досан еді. Онымен шендесе алады дейтін Бабық Мыңбай Әжіғара баласы Жем бойынан босай алмай жүр. Төлеп балалары әке жолын қуған жоқ. Мәмбетнияздың ерлігі бір басына жетерлік болғанмен, билігі басым. Сүйінғара ұлы Көтібар, бауыры Бүркіталы мен Сатыбалдыдай бола алған жоқ. Сүгір, сірә, Досанның қасында. Осы жерде сөз кезегімен марқұм Естерек аға Жаманбайұлы түзген шежіре бойынша, Досан батырдың ата тегін түгендей кетелік.

Жары-Дәулеталы-Үсен-Төлебай болып өрбиді. Төлебай Шекті Көтібар, Арыстан батырлардың қарындасы Тілепқызы (Тілеуқызы деп те аталады) Алмаға үйленеді. Одан туған төрт баланың бірі — Жәлімбет. Жәлімбеттен — Әжі, Тәжі, Алғи, Жақсылық. Тәжіден — Досан, Қосақ, Шоланбай, бірінші әйелінен — Жаманбала, Жарас. Бұдан білгеніміз атадан бесеу, енеден үшеу Досан Көтібар, Арыстандарға жиен.

Дәулеталының қыс қыстауы — Бозащы болғанмен, жасынан бес қаруын асынып, тебінгісіне тер қатырған Төлебай балалары ел шетінде, жау жолының өтінде көбірек жүрген сыңайлы. Патша әкімдері түзген құжаттарда Досан атының Жем бойындағы әртүрлі қақтығыстарға қатысты атала беруі соның айғағы. Ол көбіне Шабайұлы Сүгір батырдың қасына көп еріп, үзеңгі серігі болыңқыраған дейді ел аузы дерегі.

Адай қашаннан Хиуа ханымен қырбай. Хандық пен екі арадағы Табындардың еркі — хан қолында. Хан оларға Әлке деген өкілін басшы етіп тағайындап, ол өз ортасында өзін-өзі хан деп, дабырайтып күпсіп, Хиуаға арқа сүйеп, Адайға доқ көрсетпек болып, бір алмағайып кезең туған.

Мейманасы тасыған Хиуа ханына қарсы Адай атқа қонады. Қолбасшылары — Сүгір мен Досан. Әлкеге қанша ашулы, оның ыңғайындағы ағайынға қанша жерден өкпелі болса да, жол бойындағы елге тимей Хорезм ойына тереңдей береді.

Көтеріліске белсенділікпен қатысып, ерлікпен соғысқан. Қиыр көтеріліс жеңілген соң, Хорезм ойына ендеп кетіп, аман қалады. Қиырдан Бермағанбет, Бекмағанбет. Осы екеуі 1930 жылдары ата мекендері — Маңғыстауға оралып, сонда туған баланың атын Бозащы қоюлы. Ол келісінде тұрақтап қала алмай, Тәжікстанға кеткен. Ұрпақтарының онан арғы тағдыры белгісіз.

Сүгір батырдың өлімі сұраусыз кеткен жоқ. Әлке ханды көне үргеніштің базарында қапысын тауып, Бердәулет пен Жоламан өлтірді. Әлкенің қазасын кімнен көрерін білмей жүргенде, айтыс үстінде Қашаған ақын қызды-қыздымен айтып қойып, арты қызыл шеке дау болды. Бірақ, Адай теңдік бермей кетті. Сірә, Әлкенің өз елінде де жетіп артылған әлегінен зәразап болған Табындар да дау артын онша құнттамаған болса керек.

Хиуа жеріне өткен көтерілісшілер басында құралын тастаған жоқ. Әуелден қалыптасқан түзем бойынша, топ- топқа бөлініп, негізгі ұйытқысын сақтап қалды. Сонда оның жалпы қарасы 10 мыңнан астам болды,- дейді орыс құжаты. Бұл дегеніңіз бүтін бір армия ғой. Ондай армия, тіпті, мемлекеттік жүйесі қалыптасқан, іргелі ел саналып отырған Хиуа хандығының өзінде жоқ. Ондай қолдың бес қаруы белінде, тобын жазбай жүруі қиын. Азық - түлік, киім, көлік керек. Хиуа ханында ол жоқ. Бар салмақ елдің өзіне түсулі. Бас көтерер ер азаматтары жорықта жүрген соң, елдің шаруа күйі де қожырап кетті. Тағы бір белгілі болып қалған нәрсе — елінің шетінде, осыншама әскер күшінің топтануынан Хиуа ханы да іш жиып қалды. Қазақтардың хан тағын әлденеше рет басып алып, билікке өз сұлтандарын әкеліп отырғызған мысалдары бұл ел тарихында жетіп артылады. Қазақтардың бұл жолы да сөйтіп, анау Ханғали Арысланов сияқты жырынды төрелерін таққа отырғызбасына кім кепілдік береді? Бұрын да хандыққа ішін бермей, күлтасын бүгіп жүрген Адайлар 10 мың қолмен лап берсе, Хиуаның ту талақайын шығармай ма? Осылай қауіптенген хан қазақ әскерінің толық жауынгерлік құрамында сақталуына мүдделілік танытпады. Бірақ онысын сыртына шығармады. Өйтуіне оның бір жағынан орыс шабуылынан қорқуы да себеп. Аяр хан уақытша әскер басшыларының ауыздарын ала тұруға бекіді. Ғафур Қалбинді Беглер-бек қылып тағайындады. Исаны қала іргесіне әкеліп қоныстандырды. Көшіп келген елдің біраз бөлігіне жер беріп шүленсіді. Сөйте отырып, барған елді түрікмен аламандарынан қорғаған жоқ. Олардан Адайлардың өздері қорғанды. Ханның Досанға берген мансабы Россия патшасының ықпалындағы қазақ ауылдарынан салық жинайтын бас зекетшілік еді. Қол бастаған ер енді Хиуа ханының итаршы зекетшісі болғысы келген жоқ. Сөйтіп алтын басын қор етпеді. Оның орнына, көшіп барған елді қорғап, жаңа мекенге орнығып, шаруа күйін түзеп әкетуі үшін күресті.

Хиуаның орыстар тарапынан күткен қаупі ақыры дұрысқа шықты. Орыс армиясы 1873 жылы Хиуаға бірнеше жақтан бастап, шабуылға шықты. Қазақтар тағы екі оттың ортасында қалды. Ел аузы дәл осы кезде Адайлар ханнан құпия түрде алқалы кеңес өткізді деген дерек қалдырған. Хиуаның жайы белгілі болды. Мұздай құрсанып, зеңбірегінің оқпаны үңірейген орыс армиясына ол қауқар көрсете алмайды. Хиуаның айтағына еріп, орыспен соғысу — көре тұра арандау. 15 мың аламанды — бүкіл елдің бетке ұстар қаймағын көзсіз қыру. Осыларды сарапқа салған басшылар қолды таратуға пәтуаласады. Патшаның мойынсұнып келген көтерісшілерге кешірімі бар деген хабарға құлақ түрген Иса ендігі көрешегін Маңғыстаудағы қалың елімен бірге көрмек болады.

Досан қасындағы 200-дей жансебілдерімен орысқа қарсы ұрысуға бекінеді. Сөйтіп, Хиуаны жан-жақтан құрсап, келе жатқан жаудың алдынан тосқауылға шығады.

Хиуа жеңіліп, хандық орыс бодандығына өткен соң, Үстірт үстіне қарай шегінеді. Қазақ даласының, Орта Азияның біраз жерінің бірден бір қожасына айналған орыстарға енді бұл төңіректе қарсы тұрар күш жоқ-ты. Бірден бір қарсылық кезі Досан мен оның серіктері. Сондықтан бұларды қалай да құртып тынуға бекінген жазалаушы жасақтар дала төсін кезіп кетті. Әуелі 1874 жылы мамырда Досанның туысы әрі қарулас серігі Алғи Жәлімбетовты тұтқынға алды. Артынан қапыда Досан аулын шауып, тағы бір серігі Жұманиязды өлтіріп, 2 еркек, 20 әйелді тұтқындап әкетті. Досан Жұманиязды жерлеп, қасындағы тобын тағы шағындайды. Ондағысы ендігі құқайды, не де болса өзі көрмек. Бірақ қанды көйлек жолдастарының біразы қимай қасында бола тұрғанды мақұл көреді. 1874 жылғы 23 шілде күні алдын кешке салып Қырымқұлұлы Қаражігіт аулына келеді. Қаражігіт бұл кезде жасы жеткен қарт. Шаруа ыңғайы — балалары Мұрат пен Нұралыда.

Ұзын құлағы адамынан көш ілгері оза жүретін далада хабар жатпайды, ол құпия болудан қалады. Жазықта кетіп бара жатқан айғыр топ адам, оның үстіне Досан тобының көзге түспеуі еш мүмкін емес. Және былайғы ел оларды Қаражігіт ақсақалдың қол қусырып, қонаққа шақырып отырғанынан құлағдар. Осы хабарды топтың ізіне түсіп келе жатқан есаул Аничкин жасағына Табын Нұрша деген жансыз барып хабарлайды. Өзі жол бастап жүреді және оның олай етердей Досанға қандай кегі кетті, бәлкім жазалаушылардың батыр басына тіккен бәйгісіне қызықты ма екен, тіпті ол үкіметтің ел арасындағы құзғын жансызы шығар, бұл жағы бізге беймағлұм. Осы жерде Досанды ұстап беріп, сатқындық жасады деп, елдің бір топ жақсысын орынсыз жалалайтын қаңқу бар. Иса, Досандармен інісі Мәмбетнияз тілектес, ниеттес дос, қолдас Қаражігітті ағайын-туыс бола тұрып, пайғамбар шағынан асқанда қалай қара басады?! Қарулас серігін көздеп көрсетердей Исаға не көрініпті. Ғафур Қалбин мен Құлыш Түменбаевты құдай атардай не болыпты? Қабақ Ерменбетов — тілмаш, Кетіктен қарға адым ұзап шығудан аман. Ол сол уақытта ояз Наврацкийдін қасында қамалда жүр. Қысқасы, бұл — қисынсыз өтірік! Елге абырой әпермейтін қауесет.

Аничкиннің жоғарыға берген мәлімдемесі бойынша, Досан әуелі, мылтық оғы тиіп, жараланған. Жарадар бола тұрып, қылышымен ұрысып берілмеген. Амалсыз киіз үйді көтеріп тастап, алуға мәжбүр болған. Сонда шекпені ішінен сауыт киіп, алғаш белгілі болады. (Ол сауыт туралы әңгіме кепінпен сөз болады). Досанды "алып батыр" деп естіген жазалаушылар, оның қалыпты адамдардағыдай бой-тұлғасын көргенде таң қалады. Ол бойы орта, бірақ кеудесі аяқ қаптай кең адам екен делінеді. Досанмен бірге серіктері Қарасай Мыңбаев, Тілеуберген Орақов, Әлімбай Сәтімбаев, Дихан Өтепов, Күмісбек Мүлкібаевтар да тұтқынға алынады. Артынша, Шолтан Досанов, Табан Досанов (батырдың балалары), Жарас Тәжиев, Жаманбала Тәжиев (інілері), Демесін Жиенбаев, Табынай Бегешов, Өтеген Итемгенов, Орақ Байдалиев, Дәулет Қалдыбаевтар да қолға түсіп, тұтқындалады. Аничкин — Орал қазақ әскерінің есаулы. Жаяу әскер, артиллериялығы майормен тегі — аға офицер. Сондықтан ол шағын жасаққа басшы болмайды. Қарамағында кемі 1 жүздік қазақтары болады. Соған қарап, Досан мен серіктерін ұстауға қалай мән берілгенін біле беріңіз! Істерін солай тындырған жазалаушы жасақ қыр жолымен Гурьевке тартып, тұтқындарды сондағы түрмеге тапсырады. Алғашқы тергеу сонда өтеді. Бірақ оқиғаның болған жері — Маңғыстау. Маңғыстау приставтығы дербес. Сол себепті 1875 жылы тұтқындар тобымен Кетікке әкелініп, қамал ішіндегі түрмеге жабылады. Тергеу осында жалғасты. Орақ Байдалиев есебін тауып, түрмеден қашып кетті. (Ол туралы әңгіме кейіннен қозғалады).

Кекті тергеушілер тұтқындарға, әсіресе, Досанға адам айтқысыз азан көрсетеді. Демократиялық делінетін кеңестің тергеу әлісін білеміз. ұрып-соғу, азаптаудың қазір де барлығы құпия емес, олармен салыстырғанда, патша үкіметінің тергеу, тәптішіне не сын? Дегенмен, сірә, түрме тамағына шығын болмасын дегені болу керек, сырттан ас су алдыртып тұрған. Сонда сырттан жұма сайын сәлем-сауқат жеткізгендер: Алғидың баласы Тоғызбай мен Досанның әуелде тұтқынға алынғанмен, ақталып, аяқ үстіне жіберілген баласы Шолтан екен делінеді. Сосын Бәйменбеттің әйелі Дәрі жиі-жиі келіп тұрған.

Жазалаудың не бір түрін бастан кешірген Досан ауруға шалдығады. 1876 жылғы 11.02. оның өлімі жайлы толтырылған анықтамада түрме лазаретінің дәрігері сырқаты сусақ дейді. Даланың бұла перзентінің тозақ азабына түскен соң, сусақ болуы күдік тудырмаса керек. Оның өз ажалынан емес, дарға асылып өлуіне мүдделі тергеу, жазалау орны лазаретке салғанда емдемеді немесе дәрігерлер қарамады, құжатты жалған толтырды деуге негіз жоқ. Шүкірлігі, Алласының солай жіберген өлімінің нәтижесінде, дарға асылып, не атылып, өлік сүйегі берілмей, жасырын көміліп тасталар еді (Дарға асылған 5 декабристі еске алыңыз).

Досан денесі де оңайлықпен иерілмесе керек. Түпқарағанда болыс болып тұрған Иса, ықпалды бай Нұрқабай, тілмаш Қабақ пен Қосымдар 90 бойдақ беріп, сатып алады да, Иса бастап, ата қауымына алып жүреді. Мәйітті Кетіктен Қаратөбеге әкеліп жерлеушілердің ішінде Сәттіғұл ақынның әкесі Жанғабыл бар.

Қандай себебінің болғаны белгісіз Досан батыр басы бері келгенше, елеусіз, көзге қораш, күйкі түрде жатты. Мен 1963 жылдың жазында барып көргенімде қабірі басында сырық шаншулы, қасындағы Абыл ақын басында да сырық, қадімше жазылған тастың алқындысы мен ұрпағы Дегбір орнатқан цемент құлпытас қана бар-тын. Бұл екі тұлғаның басының жаңғыруы бертінде 1993 жылы шебер Сайын Назарбеков бастаған "Парыз" ізгілік кәсіпорыны бастарына күмбез орнатты. Артынан екеуіне дүбірлі ас берілді.

Енді Досаннан қалған бір жәдігер - сауытына келелік. Ол сауыт бері келгенше батыр зиратының басында жатыпты. (Сүйінғара сауыты да солай жатқан екен). Соғыстан кейінгі жылдары Бекмұханов Сыран Бозащының Жиделісіндегі колхоз басқармасының төрағасы болды. Сырекең кезінде Ашхабад орта дәрежелі медицина учелищесінде оқыған, аудандық дәрежедегі іс басында болған сауатты, көзі қарақты адам. Досан аулына күйеулігі бар сол сауытты Жиделіге әкеледі. Әйелі Қанай Нұрболқызы (қазір Ақтауда тұрады) Алданышев Ұлғат пен Бисен Жаңбырбаевты қасына көмекке алып, 3 литр керосинмен татынан тазартып, үй төріне іліп қояды. 50-ші жылдар басында ел арасынан көне мұраларды жинап жүрген мұражай қызметшілері алып кетіп, Ақтөбе мұражайына апарып табыстайды. Бірер жері сетінеген (бәлкім ол Досан жараланғанда тиген оқ ізі болуы) жеңсіз көбе сауыт қазір сол мұражайда ілулі. Біз суретін алдырып көрсеткенімізде Қанай шешеміз дөп басып танып, Досан сауыты екендігін айғақтады. — Кеуде тұсы кең, бір адам зорға көтеретін ауыр еді, — деген естелігін қоса айтты. Біз ол сауыт суретін "Үш қиян" газетінде жариялап, хабарын бердік.

Ауызша дерек: батырдың сыртынан киетін тағы бір сауыты, шашақты дулығасы болды дейді. Олардың қайда қалғаны белгісіз. Ал найзасын Алаторпа болысы ЕсенжановТілеген, Қожанепес Есдәулетов дегеннен алып, ояз бастығына жібергені туралы жазба дерек сақталған архивте. Найзаның онан кейінгі тағдыры беймәлім.

Досанның қылышы 1856 жылы қараған босағада балуан Нияз Мүсірепұлының қолынан өлетін түрікмен Бөрі батырдікі дейді,- ақын Сейтқали Нұржан. Қылыш дерегі де белгісіз болып қалды.

Жоғарыдағы марқұм Есағаң - Естерек жинаған мәліметтер бойынша, Досан батыр кіндігінен тарайтын ұрпақтары 28 үйге жеткен екен. Бұл да болса, орны бар ердің оңалғаны ғой! Кешегі қилы замандарда Алғи батыр ізі де тоз-тоз болып кетеді. Мен 1989 жылы кездейсоқ Алғидың бір ұрпағымен жолықтым. Қандағашта тұрады екен. Қолдарында батыр бабаларының қылышы сақтаулы болып шықты. Өкінішке орай, байланысым әрі қарай жалғаспай үзіліп қалды. Қазір Маңғыстау кентінде "Алғимыз" дейтін бірнеше үй тұрады.

Батыр Досан Тәжіұлы жайлы ендігі әңгімені, көтеріліске қатысты оқиғаның ұзын ырғасында айтып отырамыз деген есеппен, ол жайлы арнаулы жазбаны осымен тәмамдай тұрамыз.

https://qamba.info/site/book/online/isa-tilenbaiuly/content/content_8.xhtml/