32. Көмекші етістік пен аналитикалық форманттар
Етістіктің болымсыздық категориясы, оның берілу жолдары
жүктеу/скачать 91,84 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 37.Етістіктің рай категориясы, райдың түрлері
| 36.Етістіктің болымсыздық категориясы, оның берілу жолдары.
Болымсыздық мағына және оның берілу жолдары туралы қысқаша мағлұмат түркі тілдерінің грамматикаларында етістік бөлімінде, сын есім мен есімдікте, модаль сөздерде, синтаксисте «бар», «жоқ» сөздерінің қолданылуына қатысты болымсыз сөйлемдерге байланысты берілген. Жеке категорияларды немесе жеке сөз табын зерттеушілер де болымсыздық мағынасының берілу жолдары туралы да мағлұмат беріп отырады. Түркі тілдерінің грамматикаларында бір авторлар етістіктің болымсыз түрі деп атаса, екінші бір авторлар болымсыз аспект деп атағанмен, олардың барлығы оның жасалу жолы ретінде -ма, -ме жұрнағын көрсетеді. Алғашқы кездерде (1970 жылдарға дейін) етістіктің болымсыз түрінің көрсеткішінің термині жөнінде де түркологияда пікір тұтастығы болған жоқ, зерттеушілердің көпшілігі бұл көрсеткішті «аффикс» деп таныса, В.А.Гордлевский «приставка» А.Н.Самайлович “полуприставка” , У.Алиев «суффикс» терминімен атаған. Түркологияда етістіктің болымсыз түрін кейбір түркологтар лексика-семантикалық категория ретінде қарастырса, А.Н.Кононов, К.М.Мусаев,аспект ретінде қарастырады. Осы мәселені арнайы зерттеген Т.Рустамов, С.Гуджиков , С.Джафаров, Б.Мамедов , М.Жүкенова, т.б. етістіктегі болымсыздық мағынаның берілу тәсілдерінің жиынтығын етістіктің болымсыздық категориясы деп таниды . Қазақ тіл білімінде етістіктің 1954 жылға дейінгі мектеп грамматикалары мен практикалық қазақ тілі оқулықтарында етістіктің болымсыздық түрі туралы қысқаша мағлұмат берілген. 1954 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында етістіктің болымды-болымсыз түрлерінің болуы оны басқа сөз таптарынан ерекшелендіретін бірден-бір белгісі ретінде аталып, синтетикалық және аналитикалық жолмен берілетіні көрсетіледі. Болымсыздық мағынаның сөйлемнің болымсыздық түрін жасаудағы рөлі туралы қазақ тілі грамматикасының синтаксис бөлімінде және сөйлемнің түрлері туралы жазылған арнайы еңбектерде айтылады. Профессор С.А.Аманжолов қазақ тіл білімінде бірінші рет сөйлемнің болымсыз түрін атайды. Балақаев, Т.Қордабаев авторлығымен шыққан «Қазіргі қазақ тілі» (синтаксис) еңбегінде хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдерге ортақ болатын сөйлемнің түрі болымды, болымсыз деп бөлініп, болымсыз сөйлемнің жасалу жолы, оның негізінен баяндауыш формасына қатысты екені көрсететіледі. Т.Әбдіғалиева «Қазақ тіліндегі болымсыздық мағына және оның берілу жолдары» атты мақаласында түркі тілдері мен қазақ тіліндегі болымсыздық мағынаның зерттелу жайына тоқталып, қазақ тіліндегі болымсыздық мағына және оның берілу жолдары туралы арнайы зерттеулер жасалмағанын, грамматика көлемінде берілген қысқаша мәліметтер болымсыздық мағынаның барлық сырын ашып бере алмайтындығын дәлелдейді. Осы мақаласында ғалым етістіктің болымсыздық түрі туралы Ы.Маманов еңбектерінде толығырақ мәлімет берілгендігін атап көрсетеді: «Ы.Е.Маманов -ма, -ме, -ба, -бе, -па -пе морфемасын етістіктердің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін айыратын қосымша деп таниды. «Емес», «жоқ» сөздерінің етістіктің белгілі бір формаларымен ғана тіркесетінін айтады. Бұл еңбекте автор бұрын көңіл бөлінбей келген күрделі етістіктегі болымсыздық көрсеткіштердің қолданылуына тоқталады. Мұнда ол -ма, -ме, ба, -бе, -па, -пе морфемасын етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін айыратын қосымша деп таниды. «Емес», «жоқ» сөздерінің етістіктің белгілі бір формаларымен ғана тіркесетінін айтады. Бұл еңбекте бұрын көңіл бөлінбей келген күрделі етістіктегі болымсыздық көрсеткіштердің қолданылуына тоқталады. Мұнда ол -ма, -ме жұрнағының күрделі етістіктің алдыңғы сыңарының құрамында келуі арқылы, екіншіден, көмекші етістікке болымсыздық қосымша (-ма, -ме) жалғану арқылы, үшіншіден, күрделі етістіктің құрамындағы екі сыңары да -ма, -ме қосымшасы арқылы жасалған формада қолданылатындығына тоқталады. Бірақ күрделі етістікке -ма, -ме жұрнағының жалғануындағы ерекшеліктің себебі, жайы айтылмаған» Ы.Е.Маманов зерттеулерінде күрделі етістіктерге болымсыздық форманың жалғануындағы ерекшелік көрсетілмегенмен, ғалымның бұл құбылысты танып, айтып өтуінің өзі маңызды жаңалық болып табылады. Жалпы етістікке қатысты еңбектерде бұл форма етістік негізіне, туынды етістіктерге, етістіктің етіс тұлғаларына, рай тұлғалы етістіктерге, кейінгі еңбектерде күрделі етістік тұлғаларына жалғанып, түрлі реңкте қолданылатыны атап өтіледі. Біз аталған форманың құранды етістік, күрделі етістік, аналитикалық етістіктерде қандай сипатта көрінетініне шолу жасағанымызда, олардың әртүрлі мағынада жұмсалатыны байқалалды. Мысалы, ағалық етпе, үлгі қылма, бас име, еңбек сіңірме сияқты құранды етістіктерде -ма, -ме қосымшасы тек соңғы етістік сыңарға ғана жалғанады да, іс-әрекеттің болуына мүлде тыйым салу мағынасын береді. Ал күрделі етістіктер мен аналитикалық етістіктерде беретін мағыналарын саралағанымызда, төмендегідей мағыналық реңктерде көрінетінін анықтадық: Аналитикалық етістіктер Мағыналары көріп алмады——-субъект көре тұра әдейі істемегендікті білдіреді; көрмей алды——-қарамай-ақ алу, яғни немқұрайлылық мәнін білдіреді; көрмей аламайды ——-алдымен көзі жетіп, байқап барып алу дегенді білдіреді. айта жүрмеді——іс-әрекеттің жол-жөнекей болса да орындалмағанын білдіреді; айтпай жүрді——іс-әрекет мүлде орныдалмады; айтпай жүрмеді——-іс-әрекеттің болуы. Келтірілген мысалдардан байқағанымыз, болымсыздық жұрнағы аналитикалық етістіктердің алғашқы да, соңғы да, екі сыңарына да бірдей жалғануға қабілетті. Күрделі, аналитикалық етістіктердің сыңарларына -ма, -ме болымсыздық формасы әртүрлі позицияда жалғануына қарай олар арқылы берілетін мағыналар да әртүрлі реңкке ие болады. Ы. Маманов зерттеулерінде күрделі етістіктердің алғашқы, соңғы сыңарларындағы болымсыздық жұрнағының беретін мағынасы айтылмағанмен, үшінші нұсқадағы күрделі етістікте екі сыңарға да жалғанған қосымша бірігіп, болымсыздық мағына беретіндігін айтқан. Дегенмен де, алдыңғы мысалдардан байқалғандай, кей жағдайда екі сыңар бірдей мағына берсе, кейде мағыналық жақтан екі бөлек әрекетті білдіреді. Ы.Маманов етістіктерді есім сөздерден айырудың басты бір тұлғалық ерекшелігі – оның болымсыздық формасы дей келе, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе морфемасы етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін айыратын қосымша деп көрсетеді. Ғалым етістіктің болымсыздық түрін білдіретін -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы және емес, жоқ сөздері барлық формаларда бірдей талғамсыз қолданыла бермейтінін ескертіп, өзіне қатысты мынадай етістік формаларында жұмсалатынын көрсетеді: 1. Етістіктің көсемше, шартты рай, бұйрық рай формаларының болымсыз түрі тек қана -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшалары арқылы жасалады, яғни оларға емес, жоқ сөздері қатыспайды (оқымапты, оқымай, оқымаса, оқымасын т.б.). Расында, «келе жоқ», «келе емес» немесе «барса емес», «барсын емес» деген сөз тіркестері тілімізде мүлде қолданылмайды. 2. Өткен шақ есімше (-ған, -ген, -қан, -кен) формасының болымсыз түрі -ма, -ме және емес, жоқ сөздерінің қатысы арқылы жасалады (бармаған, барған емес, барған жоқ т.б.). 3. Болжалды есімше (-ар, -ер, -р), дағдылы есімше (-атын, -етін, -йтін) және осы шақ есімше (-ушы, -уші) формаларының болымсыз түрі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы және емес шылауы арқылы жасалады (бағынар емес, келетін емес, келмекші еді). Бұл арада -ушы, -уші формасына біткен есімшеге емес, жоқ сөздері -ма, -ме… қосымшалары түбірде бар болса да, жоқ болса да тіркесуге қабілетсіз деп санаймыз. Өйткені «барушы емес – бармаушы емес», «сөйлеуші емес – сөйлемеуші емес» т.б. деп қолдану сауатсыздықтың белгісі болар еді. 4. Етістік формаларының ішінде ниет есімшенің (-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) болымсыз түрі тек қана емес шылауы арқылы жасалады (бармақ емес, келмекші емес, айтпақ емессің т.б.). Ғалымның бұл жердегі айтпағы – «бармақ», «бармақ жоқ», «күлмек», «күлмек жоқ» сияқты тіркестер айтылмайды. Дегенмен, «Кел демек бар, кет демек жоқ», «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» сияқты мақал-мәтелдерде «жоқ» сөзі -мақ, -мек… жұрнақты ниет есімшемен тіркеседі. Бірақ әрқайсысы жеке сөйлем мүшесінің қызметін атқарады (кел демек – бастауыш, бар – баяндауыш, кет демек – бастауыш, жоқ – баяндауыш). Ы.Маманов етістіктің болымсыз түрінің үш вариантының (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; емес; жоқ) арасында әрқайсысының өзіне тән семантикалық ерекшелігі барын аңғара білген. Мәселен, «Балықшылар бұл араға келген жоқ» немесе «Балықшылар бұл араға келген емес» деген екі сөйлемде де етістіктің болымсыз түрі «кел» етістігімен бірлікте айтылып тұр. Бірақ бірінші сөйлемде балықшылардың келмегендігі жөнінде жай хабарлау болса, екінші сөйлемде жай хабарлау емес, оның ешқашан келмегендігі баса көрсетіліп тұр. Керісінше, етістіктің -ма, -ме қосымшасы және жоқ сөзі арқылы жасалған болымсыз түрінің бір-біріне мағыналары өте жақын. Бұларды алмастырып айтқаннан бәлендей айырмашылық болмайды (Ол бүгін сабаққа келмеді немесе келген жоқ). Етістіктің болымсыз түрінің мағыналары мен қолданылу дәрежесінің бірдей еместігі мынадан көрінеді: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы етістіктің болымсыз түрін жасауда ниет есімшеден басқа (-мақ, -мек) барлық етістіктерге қатысты қолданылады. Емес шылауы барлық есімше формаларының болымсыз түрін жасауға қатысты қолданылады. Ал жоқ сөзі тек өткен шақ есімшенің болымсыз түрін жасауға қатысады (жазған жоқ, көрген жоқ). 37.Етістіктің рай категориясы, райдың түрлері жүктеу/скачать 91,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|