МОДЕЛЬ  ВЫПУСКНИКА  ВЫСШЕГО  ВОЕННОГО  УЧИЛИЩА

109 
бокое  и  всестороннее  знание  военной  истории,  методологии  военного  дела  и  частной  методологии 
военной подготовки. При этом представляется необходимым все учебные дисциплины подразделять 
на две категории: ведущие и общие. Ведущие дисциплины должны получить приоритет в подготовке 
офицеров, своеобразный режим наибольшего благоприятствования. 
Основное  содержание  военного  образования  должны  составлять  выводные  знания,  т.е.  часть 
общенаучных и специальных знаний, которые имеют непосредственное значение для развития сущ-
ностных сил личности офицера и выполнения им служебно-должностных обязанностей. Кроме того, 
оно  должно  быть  дифференцированным  и  обеспечивать  преемственность  и  последовательность  в 
подготовке офицерских кадров для внутренних войск, а также «стыковку» с общей системой высшего 
образования в стране. 
Подготовка офицерских кадров для внутренних войск МВД Республики Казахстан осуществля-
ется в Высшем военном училище внутренних войск МВД Республики Казахстан в г. Петропавловске. 
Выпускнику  училища  по  специальности 297100 — командная  тактическая  внутренних  войск  при-
сваивается  академическая  степень  «бакалавр»  с  квалификацией  в  соответствии  с  образовательной 
программой, установленной Советом высшего учебного заведения. 
Сфера профессиональной деятельности. Специалист с высшим образованием по теории и прак-
тике управления подразделениями и частями в тактическом звене предназначен для действительной 
военной службы в Вооруженных силах Республики Казахстан. В соответствии с полученной квали-
фикацией специалисты могут проходить службу в сферах государственной службы, военного образо-
вания в средних, средне-специальных и высших учебных заведениях. 
Объекты  профессиональной  деятельности.  Объектами  профессиональной  деятельности  выпу-
скников являются служебно-боевая деятельность в силовых структурах Республики Казахстан, воен-
нослужащие как субъект служебно-боевой деятельности, государственные и образовательные учреж-
дения. 
Предметы  профессиональной  деятельности.  Предметами  профессиональной  деятельности  ба-
калавра по специальности 297100 — командная тактическая внутренних войск являются: 
− организация служебно-боевой деятельности подразделений; 
− управление подразделениями в мирное и военное время; 
− инженерно-техническое обеспечение; 
− педагогика; 
− организация и ведение хозяйства. 
Виды профессиональной деятельности. Бакалавр по специальности 297100 — командная такти-
ческая внутренних войск может выполнять следующие виды профессиональной деятельности: 
− организационно-управленческий (командир взвода, офицер штаба, отдела, службы, сотрудник 
государственного учреждения и т.д.); 
− образовательный (преподаватель военных дисциплин в системе образования, подготовки и пе-
реподготовки кадров). 
Функции  профессиональной  деятельности.  Бакалавр  по  специальности 297100 — командная 
тактическая внутренних войск в соответствии с базовой и профильной подготовкой может выполнять 
на объектах профессиональной деятельности следующие функции: 
− организационно-управленческая; 
− образовательная. 
Типовые задачи профессиональной деятельности. Основные задачи: 
− осуществление  организаторской,  управленческой,  педагогической  деятельности,  всех  видов 
обеспечения служебно-боевой деятельности подразделения (части), эксплуатации, обслужива-
ния и ремонта техники и вооружения, воспитательной и социально-правовой работы; 
− сочетание  широкой  фундаментальной  и  практической  подготовки,  владение  в  совершенстве 
своей  профессией,  непрерывное  пополнение  своих  знаний,  умение  на  практике  применять 
принципы  организации  своей  деятельности,  владение  инструментариями  и  методами  работы 
специалиста в системе управления; 
− в  соответствии  с  требованиями  современного  развития  военного  дела  обладание  высоким 
уровнем профессиональной подготовки, демократическими и гуманистическими убеждениями, 
ориентированными на общечеловеческие ценности; 
− фундаментальные  военные  знания  и  практические  навыки  по  основам  теории  и  практики 
управления подразделением в мирное и военное время, а также при чрезвычайных ситуациях, 

110 
подготовка к образовательной (педагогической) деятельности, организации воспитательной и 
социально-правовой работы; 
− умение  приобретать  новые  знания,  используя  современные  образовательные  технологии,  на 
научной основе организация своей деятельности; 
− психологическая и методическая готовность к изменениям вида и характера своей профессио-
нальной деятельности. 
Направления профессиональной деятельности. Направления профессиональной деятельности, в 
зависимости от изученных образовательных программ, в рамках специальности включают: 
− организацию служебно-боевой деятельности подразделений; 
− управление и планирование; 
− образование; 
− учёт материальных средств. 
Содержание профессиональной деятельности. Организационно-управленческая: 
− организация служебно-боевой деятельности подразделений; 
− организация работы коллектива исполнителей, принятие управленческих решений в условиях 
различных мнений; 
− отработка планирующих, учётных и отчётных документов; 
− нахождение компромисса между различными требованиями (стоимости, качества, безопасно-
сти и сроков исполнения) как при долгосрочном, так и при краткосрочном планировании и оп-
ределении оптимальных решений. 
Образовательная: 
− организация и проведение занятий; 
− совершенствование форм и методов обучения; 
− разработка методик, инструкций по проведению учебных занятий; 
− умелое использование объектов учебно-материальной базы, вооружения, тренажёров, техниче-
ских средств обучения и ЭВТ для качественного обучения. 
Требования к ключевым компетенциям бакалавра по специальности 297100 — командная так-
тическая внутренних войск. Бакалавр по специальности 297100 — командная тактическая внутрен-
них войск должен: 
− иметь представление: о специфике и функциях деятельности командира батальона в различ-
ных сферах жизнедеятельности воинского коллектива; специалиста в системе управления; на-
учной и педагогической деятельности; об организационных основах мер ликвидации последст-
вий аварий, катастроф, стихийных бедствий и других чрезвычайных ситуаций; 
− знать:  нормативно-правовые  основы  служебно-боевой  деятельности;  законы  и  закономерно-
сти психологии военного управления; основы педагогики; правовые и этические нормы, регу-
лирующие  взаимоотношения  между  людьми;  основы  управления  подразделением  в  мирное 
время, а также при чрезвычайных ситуациях; организации взаимодействия и обеспечения жиз-
недеятельности в нестандартных ситуациях; 
− уметь: организовать, вести и контролировать выполнение служебно-боевых задач подразделе-
ния,  все  виды  обеспечения,  боевую  подготовку;  готовить  и  проводить  занятия;  приобретать 
новые знания, используя современные образовательные технологии; на научной основе орга-
низовать  свою  служебную  и  педагогическую  деятельность;  организовать быт  и  досуг  подчи-
нённых; 
− иметь  навыки:  командной,  управленческой  деятельности;  проведения  занятий;  системных 
знаний мировоззренческого характера; компьютерной методики сбора, хранения и обработки 
информации, используемой в профессиональной деятельности; 
− быть компетентными в вопросах: командной, воспитательной, педагогической, администра-
тивно-хозяйственной деятельности в соответствии с базовой и профильной подготовкой. 
Основные общенациональные цели образования и иерархия целей (цели по циклам дисциплин и по 
учебным дисциплинам). Высшее профессиональное образование приобретается на базе среднего или 
среднего специального образования в высших учебных заведениях, имеющих лицензию на осущест-
вление бакалаврской подготовки в соответствии с законодательством Республики Казахстан. 
Подготовка бакалавров должна осуществляться в соответствии с: 
− общеобязательным государственным стандартом; 
− учебно-программной документацией; 

111 
− другими документами, утверждаемыми в установленном порядке. 
Применение общеобязательного стандарта образования имеет следующие цели: 
− достижение  высокого  качества  обучения  за  счет  предъявления  обязательных  требований  к 
уровню  подготовки  обучающихся  и  создания  системы  контроля  за  эффективностью  работы 
высшего учебного заведения; 
− упорядочение прав и ответственности соответствующих субъектов образовательного процесса 
в вузе; 
− повышение  эффективности  и  информационности  системы  оценки  подготовки  бакалавров, 
улучшение качества учебно-методического обеспечения и методики аттестации вуза; 
− обеспечения эквивалентности бакалаврского образования в условиях разнообразия программ и 
типов  вузов,  конвертируемости  документов  о  высшем  образовании  для  беспрепятственного 
участия Республики Казахстан на международном рынке труда. 
Стандарт предусматривает возможность продолжения обучения в магистратуре. Для продолже-
ния  обучения  в  профильной  магистратуре  в  бакалавриате  предусматривается  изучение  следующих 
образовательных программ в рамках специальности по профилю: 
− военная педагогика; 
− военная психология; 
− управление подразделениями в мирное и военное время; 
− управление и средства связи; 
− психология военного управления; 
− инженерно-техническое обеспечение служебно-боевой деятельности; 
− основы экономической теории. 
Возможно изучение образовательных программ в рамках специальности и в других областях ав-
томобильной техники, образования. 
Требования к уровню образованности выпускников. Требования к общей образованности: подго-
товка специалиста новой формации, обладающего широкими фундаментальными знаниями, инициа-
тивного, обладающего способностью к адаптации при меняющихся требованиях рынка труда и тех-
нологий, умеющего работать в команде. 
Требования к социально-личностным компетенциям: подготовка специалиста новой формации, 
умеющего работать в команде, с высоким уровнем профессиональной культуры, в том числе и куль-
туры профессионального общения, имеющего гражданскую позицию, способного решать различные 
социально-личностные  проблемы;  имеющего  способности  к  самосовершенствованию  и  саморазви-
тию,  потребности  и  навыки  самостоятельного  творческого  овладения  новыми  знаниями  в  течение 
всей активной жизнедеятельности. 
Требования к экономическим и организационно-управленческим компетенциям. Подготовка спе-
циалиста,  знающего  сущность  и  значение  управления  в  условиях  рыночной  экономики,  принципы  и 
методы управления; имеющего понятие о себестоимости и системе ценообразования, принципах и ме-
тодах их определения при различных условиях производства и реализации услуг. 
Требования к профессиональной компетенции. Общими требованиями к уровню подготовки яв-
ляются профессиональная компетентность бакалавра, определяемая как совокупность теоретических 
и практических навыков, устанавливаемых профессиональной образовательной программой направ-
ления военная техника и технологии; способность осуществлять профессиональные функции в рам-
ках одного или более видов деятельности; понимание основных тенденций развития теории и прак-
тики в области управления. 
Требования к специальным компетенциям. Выпускники по специальности 297100 — командная 
тактическая внутренних войск должны: 
− иметь фундаментальные военные знания и практические навыки по основам теории и практи-
ки управления подразделением в мирное и военное время, быть подготовленными к образова-
тельной  (педагогической)  деятельности,  организации  воспитательной  и  социально-правовой 
работы; 
− в соответствии с требованиями современного развития военного дела должны иметь высокий 
уровень профессиональной подготовки, демократические и гуманистические убеждения, ори-
ентированные на общечеловеческие ценности; 

112 
− осуществлять  организаторскую,  управленческую,  педагогическую  деятельность,  все  виды 
обеспечения служебно-боевой деятельности подразделения (части), эксплуатацию, обслужива-
ние и ремонт техники и вооружения, воспитательную и социально-правовую работу; 
− сочетать  широкую  фундаментальную  и  практическую  подготовку,  в  совершенстве  владеть 
своей профессией, непрерывно пополнять свои знания, уметь на практике применять принци-
пы организации своей деятельности, владеть инструментариями и методами работы специали-
ста в системе управления; 
− уметь приобретать новые знания, используя современные образовательные технологии, на на-
учной основе организовать свою деятельность; 
− быть  психологически  и  методически  готовым  к  изменениям  вида  и  характера  своей  профес-
сиональной деятельности. 
Требования  к  готовности  смены  социальных,  экономических,  профессиональных  ролей,  геогра-
фической и социальной мобильности в условиях нарастающего динамизма перемен и неопределенно-
стей.  Выпускники  по  специальности 297100 — командная  тактическая  внутренних  войск  должны 
быть готовы к смене социальных, экономических, профессиональных ролей, географической и соци-
альной  мобильности,  приобретению  новых  знаний  в  условиях  нарастающего  динамизма  перемен  и 
неопределенностей современного рыночного общества. 
 
 
 
 
 
К.Ə.Тілегенова
1
, Б.Ə.Нүркеева
2
 
1
Еуразия гуманитарлық институты, Астана; 
2
Қарағанды мемлекеттік медицина академиясы 
ОРЫС  ТІЛДІ  АУДИТОРИЯЛАРДА  ҚАЗАҚ  ТІЛІН  ОҚЫТУДЫҢ  КЕЙБІР  ƏДІС-ТƏСІЛДЕРІ 
В  статье  рассматриваются  понятие  «текст»  и  некоторые  методы  обучения  казахскому 
языку. 
The concept «text» and some methods of training to the Kazakh language are considered in the 
article. 
 
Еліміз егемендік алғаннан бері туған тілімізді əрі қарай дамыту, өсіріп өркендету шаралары жүр-
гізіліп  келеді.  Тіл  туралы  заңның  қабылдануы,  тіл  күндерінің  белгіленуі,  мемлекеттік  мəртебе 
алуы — бəрі де осының айғағы. Қазіргі таңда қазақ тілінің қолданылу аясын кеңейтіп, оның мол мүм-
кіндіктерін қоғамдық қарым-қатынаста барынша кең пайдалану мəселесі — Қазақстан Республикасы 
халықтары  тілдеріне  қатысты  ең  өткір,  ең  көкейкесті  проблемалардың  бірі.  Оны  ойдағыдай  шешу 
шыдамдылықты, қыруар күш-жігерді, мақсаткерлік пен табандылықты қажет етеді. 
Табалдырығын жаңа аттап отырған ғасырымызда білімнің алатын орны айрықша. Білімі жоғары 
дамыған  елдер  ғана  халықтың  тəуелсіздігін  сақтап  қала  алмақ.  Ел  тұтқасын  жан-жақты  біліктенген 
жас ұрпақ ұстанған шақта өркениет те өзінен өрге домаламақ. Демек, егемендігін жаңа алған респуб-
ликамыздың болашағы білім қуған жастармен тығыз байланысты. 
Қазіргі жас ұрпақтың білімі мен тəрбие сапасы қандай дəрежеде болса, еліміздің ертеңі де сон-
дай деңгейде болмақ. Білім мекемесінен білікті білім мен өнегелі тəрбие алып шыққан бала ертең елі 
үшін адал қызмет етеді емес пе?! Білім қадірін халқымыз ерте түсінген. «Оқусыз білім жоқ, білімсіз 
күнің жоқ» деген халық даналығы ешқашан мəнін жоғалтпайды
1
. 
Əдістемелік тұрғыдан алып қарағанда, қазақ тілі пəні бойынша тіл ұстарту жұмыстарын жүргізу-
дегі  негізгі  мақсат — сабақта  оқушы  атқаратын  жұмыс  түрлерін  тиімді  ұйымдастыра  білу.  Осыған 
орай берілетін тапсырмалар мен сұрақтар белгілі бір дəрежеде оқушының теориялық білімі мен бе-
рілген тапсырманы орындау дағдысын дамыта түсуі қажет. Тіл ұстарту жұмысын жүргізудің тұрақты 
жүйеленген  əдістемесі  əлі  қалыптасқан  жоқ.  Қазақ  тілінің  лексика-грамматикалық  заңдылықтарын 
оқушы ереже түрінде ғана біліп қоймай, ауызекі сөйлеу түрінде білу дағдыларын меңгерту, жеткілікті 
сөздік қорын молайту, тауып сөйлеу, ойын анық жеткізе білу т.б. тіл ұстартудағы негізгі міндет бо-
лып саналады. 

113 
Қазақ тiлiне мемлекеттiк мəртебенiң берiлуi қазақ жəне орыс тiлi арасындағы өзара қатынас қыз-
метiн реттеуге жағдай туғызып, республикадағы тiлдiк жағдайдың жақсаруын ынтыландыруды, жа-
ғымды эволюциялық, əлеуметтiк лингвистикалық жағдайларын, қоғамдық мəндi аяларда қажеттi кө-
лемде қазақ тiлi қызметiн қолдануға септiгiн тигiзуде. 
Ана тiлiнiң қыры мен сыры, маңызы жан-жақты ашылады. Ана тiлiн жақсы меңгере алмай тұрып 
өзге пəндерді түсiну мүмкiн еместiгi атап айтылады. Ана тiлi халық болып жасағаннан бергi жан дү-
ниесiнiң айнасы, өсiп-өнер түрлене беретiн, мəңгi құламайтын бəйтерегi деп адамзат қоғамындағы қа-
тынас  құралы,  ой  мен  жүйесiнiң  кiлтi  ретiнде  бағаланады.  Шынында  да  тiл  өмiр  өзегi,  тiршiлiк  ар-
қауы болып табылады. Мұның ақиқатын бүгiнгi күн дəлелдеп отыр. Бiздiң елiмiзде, Ата Заңда көрсе-
тiлгендей, «мемлекеттiк тiл — қазақ тiлi». Демек, тiл — ұлттың ұлы байлығы. 
Егер түйiнiн шығаратын болсақ, бiздiң тiлiмiздiң төрт мың жылдан оралатын тарихы бар. Мөл-
шерлей  алатын  тарихы  бар  деп  есептеймiз.  Ал  даусыз  деректi  аяқтамасы  бар  тарихының  өзi 2000 
жылды молынан қамти алады. Сол үлкен процестердiң көпшiлiгi дəл сiздер мен бiздер жайлап отыр-
ған осы биiк таулардан, осы ұлы өзен қара Ертiстiң бойынан дамығаны белгiлi. 
Мысалға, құжаттарды тек қана қазақша немесе қазақ, орыс тiлiнде дайындау жүзеге асырылып 
келедi. Демек, барлық құжаттарды, iс қағаздарын тек қана қазақша жүргiзiп кетуге мүмкiндiк те жоқ 
емес. Бiрақ осындай жекелеген ұжымдарда iстi жолға қою арқылы бүкiл мемлекеттiк деңгейде мəсе-
ленi түбегейлi шешу мүмкiн емес екендiгiне көз жетуде. Бiрақ облыстарда, республикада қаржылық, 
экономикалық  құжаттарды,  есептердi  тек  қана  орыс  тiлiнде  дайындап  тапсыру  талап  етiледi.  Оның 
үстiне бiзден өндiрiстiк қарым-қатынастағы республиканың iрi-iрi кəсiпорындарының бəрiнде дерлiк 
осындай тəртiп қалыптасқан. Жəне бiр назар аударатын жайт, бүгiнде елiмiздегi iрi-iрi кəсiпорындар 
жекешелiндiрiлiп шетелдiктерге сатылып кеткен. Демек, оларға мемлекеттiк тiлдi дамыту жөнiнде та-
лап қоя алмау өз алдында, оларға бүкiл елiмiз кiрiптар болып қалып отырмыз. Бұл мəселенi шешiп, 
ары қарай саяси жəне əлеуметтiк жағдайды дамыту үкiмет басшыларының қолында. 
Қазақ тiлi — таңқаларлықтай бай, берекелi де, бейнелi тiл. Əр халықтың, əр елдiң өз тарихы, мə-
дениетi, ең бастысы, тiлi бар. Қазақ тiлi — тəуелсiз Қазақстанның мемлекеттiгiнiң кепiлi. Бұл екi рет 
қабылдаған «Тiл туралы» Заңымызда жəне Ата Заңымызда «қазақ тiлi — мемлекеттiк тiл» деп, тайға 
таңба басқандай, тапжылмайтын қағида ретiнде ұсынылды. Алайда сол тiлiмiздiң бүгiнгi ахуалы қа-
лай? Өкiнiшке орай, 12 жыл өтсе де, «Тiл тұралы» Заң, оған қоса Ата Заңымыздың 7-бабы осы күнге 
дейiн аяқасты болып келедi. Бұған дəлел — «Тiл туралы» Заң екi рет қабылданды, үш рет мемлекет-
тiк бағдарлама жасалды. 
Шəкiрттердiң  бойына  терең  бiлiммен  қатар  жоғары  адамгершiлiк  қасиеттердi  қалыптастыруда, 
эстетикалық талғамдарын арттыруда оқытушының атқарар ролi зор. Əр оқытушы басқа тiлдi аудито-
риядағы  студенттердiң  қызығуын  арттыру  мақсатында  сабақта  технологиялық  құрал-жабдықтарды, 
түрлi көрнекiлiктердi дайындап, дайын элементтерiн пайдалану арқылы сабақ мазмұнын күрделендi-
рiп отырады. Сонымен қатар оқытушы өз жұмысын iске асыруда мəселелiк тақырып таңдап, сол та-
қырыбын əр сабақта шешуге тырысады. 
Тiл — мəдениет айнасы. Тiл арқылы тек қана адам жəне оның қоршаған ортасы, өмiрiнiң əлеу-
меттiк жағдайы емес, сонымен қатар халықтың қоғамдық танымы, тiлi, ұлттық мiнезi, өмiр сүру тə-
сiлдерi,  дəстүрi, əдет-ғұрпы,  моральдiк  құндылықтар  жүйесi, дүниетанымы  көрiнедi.  Негiзгi  мəдени 
ауыртпалық тiлдiң лексикасына: сөзбен сөз тiркестерiне түседi. Солардан дүниенiң тiлдiк суреттемесi 
туындайды.  Қазақ  тiлiн  меңгеруде  тек  сол  тiлдiң  (грамматикалық,  фонетикалық  ережелерiн)  теори-
ясын бiлу жектiлiктi емес. Əр оқытушының мақсаты — студенттерге сол тiлден дана сөздер арқылы 
сол елдiң халқымен, салт-дəстүрiмен таныстыру. Басқа тiлiдегi мақал-мəтелдерiмен салыстыра оты-
рып,  айырмашылығы  мен  ұқсатықтарын  табу,  өздерiнiң  өмiрлiк  жағдайларында  қолдануға  үйрету. 
Бұл үшiн оқытушы студенттерге мəтiн берiп, соны мағынасына қарай мақалмен аяқтауы керек. Тест-
тiк əдiстi де қолдану өте қолайлы. Бұл жерде студент ерiксiз ана тiлi арқылы қазақ тiлiн өзi ұғынады. 
Белгiлi бiр тəсiл болмаса, оқыту мен тəрбиелеу үрдiсiнде қажеттi нəтижеге жету, студенттердiң 
танымдық iс-əрекетiн дамыту мүмкiн емес. Оқытушы мен студент белгiлi нəтижеге жету үшiн жүйелi 
жұмыс атқарса ғана оқыту жəне тəрбиелеу əдiсi өз нəтижесiн бередi. Оқытудың барлық жүйелерi бiр-
бiрiмен тығыз байланысты. Оқыту үрдiсiнде пайдаланған əдiс-тəсiлдерiн дамытуға тырысу керек. 
Жас  студенттiң  жаңаша  ойлауына,  дүниетанымның  қалыптасуына,  бiлiк  негiздерiн  меңгеруiне 
ықпал ететiн жаңаша бiлiм мазмұнын құру — жалпы бiлiм беру жүйесiндегi өзектi мəселелерiнiң бiрi. 
Ал қазақ тiлiн үйретудiң нəтижелiгi пəнiнiң оқытылуы сапасына тiкелей байланысты
2
. 
Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту тіл дамыту жұмыстарынсыз жүзеге аспайды. Қазақ тілі са-
бағында жұмыс түрлерінің барлығы тіл дамыту процесімен байланысты. Студенттердің сөйлемді дұ-

114 
рыс құрай білуі, ойын анық айтуы, қазақ тіліне тəн төл дыбыстарды дұрыс айтып, сөзді мəнерлеп оқи 
алатыны негізгі болып саналады. Тіл дамыту мəселесі — өте күрделі жəне ұзақ процесс. 
Басқа ұлт өкілдерінің тілін дамыту, ойлау қабілетін жан-жақты дамытып-кеңейту оқытуда басты 
нысана болуға тиісті. «Қазiргi таңда оқытудың тура əдiстерi мен құралдарының сабақтаса бiрiгуi жə-
не  олардың  етене  қолданылуы  сабақ  сапасын  арттырады»  деген  пiкiрлерге  бiз  де  қосыламыз  жəне 
сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы стратегияларының өмiршеңдiгiне толық көз жеткiземiз. Мыса-
лы, I курс топтарына «Елдi кiм басқарады» деп аталатын тақырыпта сабақ өткiзгенде: қазақ тiлiне де-
ген қызығуды ояту, мағынаны ажырату, рефлексия, Венн диаграммасы жəне эссе жазу стратегиялары 
қолданылады жəне ойлануға, iзденуге итермелейтiн, шешудi қажет етерлiктей танымдық, мəселелік 
сұрақтарға жауап құштарлығын арттыруға мүмкiншiлiк туғызылады. Студенттiң сана-сезiмiне қозғау 
сала отырып, жан-жақты бiлiмiн тексеру, сайлау өткiзу туралы терең мағлұмат бередi. Қазақ тiлiн мə-
тiн арқылы аудиторияда меңгеруге болады. 
Тiлдiң қызмет етуiн күрделендiретiн, сөз мағынасының өзгеруіне, жаңа мағына, жаңа сөз туды-
руға мəжбүр ететiн тiл мен мəтiн арасындағы адам əрекетiнiң психологиялық, əлеуметтiк факторлары 
бар. Сөз дыбыстың тiзбектен, оның мағына белгiсi, адамның сезiмiне əсер ететiн психикалық бейнесi 
мен заттардың сипатын шындық əрекеттiң белгiсi ретiнде бiлдiретiн ұғымнан тұрады. 
Пəннiң ғылыми мазмұны, танымдық-ақпараттық негiзi мəтiн түрiнде берiледi. Басқаша айтқанда, 
ғылыми категориясы педагогикалық категорияларға басты құрал мəтiн болып табылады. Мəтiн түзiлу 
үшiн төмендегiдей бөлiктер керек 1) адресант; 2) тiл; 3) тiлдесуге деген мұқтаждық — тiлдiк стимулдар. 
Орыс аудиториясында мəтінмен жұмыс істеу студенттердің тілін дамытуда ерекше орын алады. 
Мəтін студенттерге білім береді, олардың ойлау қабілетін, тілін дамытады, қазақша жүйелі сөйлеуге 
үйретеді. Қазақ тілін оқытуда мəтін үлгі ретінде беріледі немесе өз бетімен сөйлесім əрекетін жүзеге 
асырады. Мəтін — тіл мəдениетін үйретудің құралы. Өйткені мəтін тіл мəдениетіне қойылатын талап-
тарға сəйкес таңдалады. Сондықтан мəтін арқылы қазақша сөйлеу үлгісі де беріледі. Мəтіндер қазақ-
ша сөйлеумен қатар, лексиканың студенттің есінде қалуына мүмкіндік береді. 
Мəтін арқылы тілдік қатынастың барлық түрлері үйретіледі. Ол мəтінді оқыту əрекетімен бірге, 
мəтін бойынша əңгімелеу арқылы сөйлеу əрекетін сұрақ-жауап арқылы тілдесім əрекетін меңгертеді. 
Осыған байланысты барлық əрекеттің маңыздылығы көрсетіледі. Тілді үйренуде маңызы мен ерекше-
лігін белгілейтін ең басты көрсеткіш — сөйлесім əрекеттеріне арналған мəтіндер
3
. 
Мəтiндер атқаратын қызметi, мазмұны, көлемiне қарай негiзгi, қосымша жəне түсiндiрме болып 
үшке бөлінедi. Негiзгi мəтiндер iштей сипаттама, теориялық жəне түсiндiрме түрiнде кейiн нақты ма-
терияларға құрылады. Сипаттама мəтiндер ғылыми факторларды суреттеп, мындық өмiр құбылысын 
дəл  бередi.  Теориялық  мəтiндер  теориялық  пайымдаулар  мен  анықтамалар  ретiнде  келiп  үлкен  та-
нымдық  роль  атқарады.  Қосымша  мəтiндерге  оқушыларға  арналған  құлаққағыс  мəтiндер,  деректi-
хрестоматиялық  материалдар,  жаттығулар,  қорытындылар  мен  түйiндiлер  жатады.  Олар  оқушылар-
дың бiлiмдерiн тереңдетiп кеңейтуге, интеллектуалдық өрiсiн биiктетуге, шығармашылық ойлау қабi-
летiн  дамытуға  көмектеседi.  Қосымша  материал  неғұрлым  жақсы  дайындығы  бар  студенттiң  оқып-
үйренiп, талқылауына арналған бiршама күрделi мəтiндерден тұрады. 
Оқу орыс тілінде жүретін аудиторияларда қазақ тілін оқытудың басты мақсаты — тіл үйрету, яғ-
ни студенттерді белгілі бір дəрежеде қазақша сөйлеп, ойын жазбаша, ауызша жеткізе алатындай дəре-
жеге жеткізіп жəне естіген сөзін, айтылған ойды түсіне білуге үйрету. Орыс аудиториясында қазақ ті-
лі басқа тіл есебінде оқытылатыны белгілі. Сондықтан оқыту əдістері ана тілін оқытудан өзгеше бо-
лады. Оның басты ерекшелігі — оқыту екі пəннің бірлігінде жүзеге асырылады. Қазақ тілінің грамма-
тикасы, біріншіден, практикалық жолдармен меңгерілсе, екіншіден — əдеби текстерді оқыту, талдау 
арқылы үйретіледі. Оқытушы бағдарлама көлемінде жаңа сөйлемдерді, сөздің мағыналарын түсінді-
ріп, сурет бойынша жаттығулар жүргізу арқылы студенттердің сөз байлығын молайтып, оларды сөй-
лей жəне жаза білуге жаттықтырады. 
Сабақ — əр  оқытушының  педагогикалық  шығармасы,  олай  болса,  сабақтың  құрылысы  оның 
мақсатына, əр түрлі (тип) негізгі дидактикалық міндеттерге байланысты болуы керек. Студенттер ал-
ған білімдерін практика жүзінде меңгермей жатып, жаңа мағлұматтармен қазақша аудармасын есте-
рінде сақтап, жақсы түсінуге тырысады. Сол сияқты сөздікпен жұмыс істеуге дағдыланады. 
Мұндай  сөзжұмбақтар  оқытушының  шығармашылық  ойын  жəне  тиянақты  дайындығын  талап 
ететіні  сөзсіз.  Дайындаған  сөзжұмбақтарды  сабақтың  қай  тұсында,  қандай  түрін  (əріпті  сөзжұмбақ, 
тізбекті сөзжұмбақ, суретті сөзжұмбақ) тиімді пайдалана білу оқытушының шеберлігіне байланысты. 
Сонымен қатар əр сөзге фонетикалық талдау жасалса, мұндай сөздердің сауатты жазылуы да, айты-
луы да студенттердің есінде жақсы сақталды. 

115 
Сөзжұмбақта  пайдаланатын  сөздер  ең  алдымен  оларға  ауыз  екі  тілде  жиі  қолданылатын  жəне 
олардың оқып жатқан мамандықтарына қатысты сөздер берілуі қажет. Сөзжұмбақты қазақ тілі саба-
ғында тиімді пайдалану студенттердің қазақ тілін тез, қызығып үйренуіне кепілдік береді. Жаңа сөз 
студент есінде жақсы сақталу үшін ол сөздерді мүмкіндігінше сөйлеуде, жаттығуларда, тексте көбі-
рек қолданып, үнемі қайталатып отырған дұрыс. Күнделікті сабақтың 5–10 мин өтілген сөздерді еске 
түсіру, қайталау жəне оны бағалауға бөлініп отырса тіпті жақсы болатын еді. Жалпы өзге тілді оқыту 
əдістемесі үш əдіске сүйенетін, біз қазақ тілін оқытуда көбінесе аралас əдісті көбірек қолдануымыз 
тиімдірек сияқты. Өйткені онсыз да қазақша сөйлейтін орта болмаған жағдайда сабақты орыс тілі ар-
қылы аударма əдісімен жүргізсек, қазақ тілі сол тілдің көлеңкесінде қалғандай болады. Сондықтан бі-
рінші күннен бастап студенттің қорын байытып, сөйлемдер құруға үйретумен бірге, оларды қазақша 
сөйлеуге жаттықтыру қажет. «Тақтаға шық», «шығуға болама?», «кір», «отыр», «тұр», «аш», «жап» 
сияқты сөздердің қазақша айтылуын, сонымен бірге оқытушы мен студенттің қарым-қатынасы тіпті 
сабақтан тыс уақыттарда да қазақша болуын қадағалау орынды болар еді. 
Студент тілін дамытудың ең бір тиімді, аса қажетті түрі — əртүрлі тақырып бойынша ситуаци-
ялық сөйлесу ойындары. Сабақта əртүрлі тақырыпта (бағдарлама бойынша) ситуациялық ойын қол-
дану студенттің пəнге қызығушылығын арттырады. Алғашқы бастан сəлемдесе біліп, хал-жағдай сұ-
рауды үйренуге арналған қысқаша диалогтан бастап, түрлі ситуация құрып отыру əр сабақтың мін-
детті  бөлігіне  айналса,  студент  сөйлеу  дағдысына  тезірек  бейімделетінін  тəжірибе  көрсетіп  отыр. 
Үнемі оқу, жазу, аударма жұмыстарының арасында бұл сияқты ойын үлгісіндегі сөйлесулерді қолда-
нып отыру сабақты коммуникативті процеске айналдырады. Мəселен, «Астанада», «Базарда», «Кітап-
ханада», «Көшеде», «Алматы қаласы», «Менің туған күнім» т.б. көптеген тақырыптар айналасында 
өткізілген ситуациялық сөйлесу ойындары қазақ тілі сабағында қазақша сөйлеу үшін қажеттілік ту-
дырғандай болады. Өйткені студент өзіне берілген сұрақты тез түсініп, нақтылы ситуация жағдайына 
бейімделуге тырысады. Сабақта осындай ситуациялық жағдайдағы диалог, сөйлесулер неғұрлым жиі 
болған сайын студент, қаз-қаз тұрған сəбидің бір-екі аттап жүргеніндей, психологиялық, тілдік бөгет-
ті еркін аттап, шамасы келгенше сөйлеп кетуге талпынады. Осы жағдайда үйренген студент бірнеше 
сабақтан кейін оқытушымен, құрбысымен əңгімелесуге тырысады. 
Рольдік ойындары сабақта қолдану үшін оқытушы алдын ала дайындық жасап, қажетті заттар-
мен қамтамасыз етеді. Ең алдымен қажетті лексика тақтаға, дəптерге жаздырылады. Екінші ойынға 
қажетті заттардың суреті немесе заттың өзі əзірленеді. Үшіншіден, студентке ойын мақсаты мен шар-
ты түсіндіріледі. Мəселен, «Алматы қаласы» тақырыбына студенттің біреуін шетелден келген қонақ, 
екіншісіне Алматы тұрғыны, үшіншісіне журналист немесе мұражай қызметкері рольдерін бөлуге бо-
лады. Əрқайсысының мойындарына, олардың кім екендігі жазылған қағаздан жасалған алқа ілінеді. 
Оларға тақтада жазылған өздеріне таныс сөздермен сөйлем құрап, өз орындарына дайындалуға 10–15 
мин уақыт мүмкіндік беріліп, енді біреуі қаладан алған əсері жайында айтып, өзін қызықтырған сұрақ 
төңірегінде  сауалдар  қояды.  Алматының  тарихы,  мəдениет  орындары,  ауа  райы,  тағы  басқа  толып 
жатқан сұрақ-жауап айналасында пікір алысады. 
Кейбір кездерде, тіпті əр сабақты «Сөйлеу минуты» атты сөйлесумен бастауға болады. Сөйлесу 
мақсаты — студенттерді үйде не істегенін ауызша диалог түрінде айтқызып, бірте-бірте өздігінен əң-
гімелесуге үйретеді. 
— Роман, сен кеше не істедің? 
— Онда тағы кім болды? 
— Бос уақытында не істедің? 
— Теледидарда қандай қызықты программалар болды? 
— Бүгін ауа райы қандай болады екен? 
Қазақ тілін орыс аудиториясында оқытуда сабақты түрлендіріп жүргізудің маңызы зор. Сондық-
тан сабақтың тағы бір түрінің тəсілін қолдану қажет. Əрбір ойын белгілі бір мақсатты, мүддені көзде-
гені жөн. 
Сондай-ақ «Астана қаласы» тақырыбын өткенде «Пресс-конференция» сабағын өткізуге болады. 
Тек бұл өте тиімді дайындықты қажет етеді. Оқытушы сабақтың мақсатын, жүргізу тəртібін түсінді-
ріп  болған  соң  өз  қалауы  бойынша  студенттерді  екі  топқа  бөлу  керек.  Бірінші  топқа  сұрақ  қоятын 
əртүрлі газет, журналдардың журналистері. Ал екінші топқа сұраққа жауап беретін мамандар. Олар: 
тарих ғылымының докторы, мүсіншілер, сəулетшілер, археологтар, мəдениет саласының қызметкер-
лері, жазушылар. 

116 
Осы  екі  топтың  ерекшелігіне  байланысты  сұрақ  қою  жауап  беру  этикетіне  мысалдар  келтіріп, 
оларды түсіндірген жөн. Мысалы: Журналистер: Сізге сұрақ қоюға рұқсат етіңіз. Оқырмандарды мы-
надай сұрақтар ойландырады, сол жөнінде түсінік бермес пе екенсіз? 
— Тарих  ғылымының  докторы  Абылай  мырзаға. Алматы  қаласының  тарихын  тереңірек айтып 
беріңізші. 
— Жарайды, өтінішіңізді түсіндім, айтып берейін... 
Мұндай сабақтар студенттердің алған білімдерін өмірдегі қажеттіліктеріне іс жүзінде қолдана бі-
луіне қалыптастырады. 
Өткен тақырыптарды қайталау барысында «Саяхат сабағын» өткізуге болады «Қаладағы атаулары, 
жаңарған көшелер» тақырыбына студенттер өз беттерімен дайындалып көп ізденеді. Олар атақты адам-
дардың, жазушылардың, билердің атын қолмалатуға болмайды деген принциппен сабақ өту керек. 
Бүгінгі күннің талабы — қазақ тілі пəнінің мазмұның, оқытудың əдіс-тəсілдерін одан əрі қарай 
жетілдіру, оқу процесін өмірмен байланыстыруды нығайту. Бұл міндет сабақ барысында тиімді əдіс-
тəсілдерді кеңінен қолдануды қажет етеді. Басқа тілді үйренуде жаңа сөздерді айтып, үйренуден, ма-
ғынасын түсініп, сол сөздің құрамын анықтап, сөйлем құрастырып жатыққан дұрыс. Тек жалаң сөз-
дерді жаттап, қайталай бергеннен сөздердің ұзақ есте қалып, тіл дамытуға тигізетін көмегі көп бол-
мас. Бұл жерде сөзжұмбақтар құрастырып, оларды сабақ барысында дұрыс пайдалана білу керек. 
Ауызша  жəне  жазбаша  мəтiндер  студенттердiң  тiкелей  тəжiрибелiк  жұмыс  iстеуiне  арналған. 
Бұл  жұмыстарды  орындау  студенттер  белгiлi  бiр  дағдырлар  мен  бiлiктiлiктерге  ие  болады. 
Барысында қосымша материал-мəтiндер өтiлген сабақты меңгеруге қызмет iстей отырып, танымдық, 
тəрбиелiк те үлкен роль атқаруға тиiс. Сондықтан ондай мəтiндерде мазмұн, тiл, стиль, əдеби сапасы 
жағынан  үлкен  талғаммен  таңдап  алуға  ерiк  бередi.  Мəтiндер  айқын,  неғұрлым  қысқа,  белгiлi  бiр 
ұғымды дəл тұжырымдайтын болуы тиiс. Мəтiннiң табиғатын тану үшiн оны бөлшектеп, шағын лин-
гвистикалық бiрлiктер деңгейiнде қарастыру əдiсi тиiмдi. Сөйлемдер арасындағы семантикалық бай-
ланыс мəтiннiң семантикалық жүйесiн қарайды. 
Ең бастысы, өзге ұлттарға қазақ тiлiн оқыту барысында кəсiптiк сөздердi жеке сөз түрiнде емес, 
сөз тiркесi, сөйлем түрiнде үйрету басты мақсат етiп қойылуы тиiс. Мəтiндер мен тiлдi үйренуге тал-
пынған əрбiр студент бiр сабақта 10–15 сөздi пəрмендi сөздiк қорына қоса алады. Студенттердiң сол 
кəсiп саласы бойынша лексикалық минимумдық сөздiк қорды үйретуге мына пайыздық ара салмақты 
ұмытпауы тиiс, түбiр сөздер мен еркiн өз тiркестерi — 50 %, терминдер — 30, фразеологизмдер — 
20 %
4
. 
Қазақ тiлiне мемлекеттiк мəртебенiң берiлуi қазақ жəне орыс тiлi арасындағы өзара қатынас қыз-
метiн  реттеуге  жағдай  туғызып,  республикадағы  тiлдiк  жағдайдың  жақсаруын  ынталандыруды,  жа-
ғымды эволюциялық, əлеуметтiк, лингвистикалық жағдайларын, қоғамдық мəндi аяларда қажеттi кө-
лемде қазақ тiлi қызметiн қолдануға септiгiн тигiзуде. 
Қазақ  тiлiн  оқытудың  тиiмдiлiгiн,  сапасын  арттыруда  «Оқу  мен  жазу»  арқылы  сыни  тұрғыдан 
ойлау бағдарламасының, оқытудың шығармашылық сипатын күшейтудiң маңызы ерекше. Əсiресе са-
бақтарда сын тұрғысынан ойлау стратегияларын қолдану қазақ тiлiн өмiр талабына сай оқып-бiлуіне 
мүмкiндiктер туғызуға көмектеседi. 
Сонымен, өз ойымызды қорыта келгенде, сабақта тiлдiк қарым-қатынас жасауға басымдылық бе-
рiлуi — тiлдiң  адам болмысы  мен  бiрлiгiне  жасаған жаңа  қадам.  Осы  бiрлiктi  оқу  үрдiсiнде  жүзеге 
асырудың ең ұтымды, ең тиiмдi жолы — тiл сабақтарында көркем мəтiндермен кешендi жұмыс жүр-
гiзу. «Тiлдiк қатынастың  дамуының  iргетасын қалайтын  басты  фактор — «студенттерге  тiлдiк  орта 
қалыптастыру». Басқа пəндер сияқты, қазір қазақ тілі сабағында да компьютерді пайдалануға толық 
мүмкіндік бар. Компьютерді пайдалану арқылы сабақтың көрнекілігін арттыруға, əрбір оқушыны же-
ке жұмыспен қамтамасыз етуге, олардың ақыл-ой дамуын жетілдіруге болады. Компьютерді пайдала-
ну кезіндегі ой əрекеттері мен операциялар жасау (логикалық ойдың нəтижесін білу) жұмыстары оқу-
шылар арқылы даму дəрежесін анықтайды. Сондықтан компьютер ақыл-ой күштерінің өлшем тара-
зысы да болады. Қазақ тілі пəнінде компьютерді пайдалану кезінде оқушыларға оның құрылысы, жұ-
мыс істеу тəсілдері туралы, машина тіліне лайықталған тапсырма жүйелері жайында білім беріледі. 
Қазақ тілі сабақтары диктант, сөздік жұмыстарын орындаумен қатар программалау тілдерінің дамуы-
ның арқасында адам мен машина арасында диалог құруға мүмкіндік алды. 
Қазіргі уақытта, əсіресе, жаттығу жұмыстарына арналған үйретуші программалар кең дамыған. 
Өйткені  компьютер  жаттығу  жұмысында  таптырмайтын  құрал,  онымен  оқушы  қашан  материалды 
меңгеріп болғанша жұмыс жасай алады, оның үстіне компьютер шаршаған мұғалім тəрізді дауыс кө-
теріп  ұрыспайды.  Компьютерді  пайдаланып  оқыту  процесінің  тиімділігін  арттырып,  оны  интенсив-

117 
тендіреді. Бір ескеретін жағдай, компьютерді бір сабақ үстінде 10–15 мин артық пайдалануға болмай-
тындығы.  Компьютерді  ұзақ  пайдалану,  бір  жағынан,  денсаулыққа  зиянды  болса,  екіншіден — 
компьютермен жұмыс істеуде жалықтырады. Ендеше, компьютерді қай сабаққа пайдалану жəне оны 
қалай пайдалану керек екенін əдіскер-мұғалім немесе үйретуші программа жасаушылар əр уақыт еске 
ұстауы тиіс
5
. 
Қазіргі кезде болып жатқан түрлі өзгерістер, білім беру саласындағы халықаралық қатынастар-
дың дамуы, баламалы оқу орындарының пайда болуы студенттер мен оқушылардың танымдық əре-
кеттерін  белсенді  түрде  арттыруға  үлкен  мүмкіндіктер  алып  келді.  Білім  беру  саласының  сапасын 
арттыруда инновациялық технологияларды жиі, тиімді қолданып отырудың маңызы ерекше. 
Кез келген аймақта ақыл-ойы дамыған, шығармашылық əрекетке бейімді, өзіне өзі сенімді ұрпақ 
тəрбиелейміз десек, қазақ тілі пəніне инновациялық технология элементтерін тиімді қолданайық. 
Тілді меңгеру жəне меңгерту оңай емес. Ең алдымен тілді тұтыну қажеттілігіне тіл үйренушінің 
ынтасы болуы шарт. Ықылас пен ынта, тілді үйренем деген құштарлық пен құлшыныс өзінен өзі кел-
мейді. Бұлар үйренушімен үйретушінің тілге деген көзқарасы, қарым-қатынасы негізінде туындайды. 
Осы жағдайларда іске асыру үшін əртүрлі əдіс-тəсілдер қолданылады. Олар — мəтінді мəнерлеп оқу, 
оны  аудару,  магнитофон  арқылы  тыңдау,  компьютер  арқылы  диктордың  сөзін  тыңдау,  ол  сөздерді 
қайталау, мəтіннің мазмұнын қазақша айтқызу, сұрақ-жауап құру, мəтінге байланысты əртүрлі ситуа-
циялық жағдайлар туғызып, сұхбат жасату. 
Сабақ  барысында,  мəтінмен  жұмыс  істеу  кезінде  жаңа  технологияларды  жан-жақты  қолданып, 
жаңаша оқытудың жолдарын іздестіріп, оқыту əдістемесін жетілдіре түсу қажет. Модульмен оқыту, 
компьютермен  оқыту,  дамыта  оқыту  студенттердің  қазақ  тіліне  деген  қызығушылығын  арттырады. 
Олар əртүрлі қызықты тапсырмалар арқылы өз ойларын дұрыс, толық жеткізе білуге дағдыланады. 
Корыта  келе,  орыс  аудиториясында  қазақ  тілі  сабағында  мəтінге  байланысты  жүйелі  түрде 
ұйымдастырылған тапсырма түрлері студенттердің ауызекі жəне жазба тілдерін ұстартуға пайдасын 
тигізеді деген ойдамыз. Қазіргі таңда қазақ тілінің қолданылу аясын кеңейтіп, оның мол мүмкіндікте-
рін қоғамдық қарым-қатынаста барынша кең пайдалану мəселесі — Қазақстан Республикасы халық-
тары тілдеріне қатысты ең өткір, ең көкейкесті проблемалардың бірі. Оны ойдағыдай шешу шыдам-
дылықты, қыруар күш-жігерді, мақсаткерлік пен табандылықты қажет етеді. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. — Алматы: Ана тілі, 1991. — 166–190-б. 
2.  Əбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. — Алматы: Білім, 1994. — 192-б. 
3.  Оралбаева Н., Жақсылықова Қ. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту əдістемесі. — Алматы: Ана тілі, 1996. 
4.  Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теория жəне əдістемесі. — Алматы, 2000. 
5.  Қазақстан мектебі. — 2004. — № 7. — 39-б. 
 
 
 
 
 

118 
E.A.Uteubayeva 
The Karaganda Law Institute of Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: