Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

58

предприятий  из  различных  секторов  экономики,  от   финансового  сектора  до  текстильной, 

деревообрабатывающей и  бумажной промышленности. 

В  Казахстане  «Народное  IPO»  планируется  провести  на  волне  экономического  роста.  По 

прогнозам  Международного  Валютного  Фонда  рост  ВВП  Казахстана  в  2011  году  составит  около  6%, 

что выше показателей Великобритании, Германии, Японии или России. 

Казахстанский  народ  еще  плохо  осведомлен  в  вопросах  инвестирования  ценных  бумаг  на 

фондовом  рынке.  Практика  показывает,  что  во  всем  мире  более  500  миллионов  людей  владеют 

акциями  компаний.  Конечно,  приобретение  акций  не  гарантирует  быструю  прибыль  или  прибыль 

вообще.  Хотя  следует  понимать,  что  любой  финансовый  рынок,  в  том  числе  фондовый  подвержен 

волатильности,  фактически  инвестор  рискует,  покупая  акции,  так  как  стоимость  акции  может  не 

только повыситься, но и понизиться по причинам сниженности стоимости акций при падении спроса 

на  товары,  производимых  предприятием,  неэффективного  управления  компанией,  нестабильностью 

политической  обстановки  в  стране,  стихийных  бедствий, техногенных катастроф и т.д.  Принимая  во 

внимание  эти  обстоятельства  в  плане  "Народного  IPO"  государство  намерено  предложить 

казахстанцам  акции  ведущих  и  стабильных  компаний,  достигших  положительных  финансовых 

результатов.  Благоприятная  обстановка  в  стране,  стабильность  политической  и  экономической 

системы  создаст  возможность  в  дальнейшем  повышении  стоимости  национальных  компаний, 

следовательно, обеспечит хороший доход для народных инвесторов. 

В реализации программы «Народного IPO» необходимо решение следующих задач: 

- внесение соответствующих изменений в законодательстве;  

- решение технических задач. В IPO могут участвовать 80 000 или даже 100 000 человек. Биржа 

технически готова осилить такое количество заявок, но их должны быть готовы осилить и все другие 

участники  процесса.  Например,  компании-эмитенты  акций  в  очень  короткие  сроки  должны  будут 

правильно  обработать  все  поданные  заявки,  удовлетворить  или  отклонить  их,  а  это  серьёзная 

техническая задача; 

- решение проблемы прозрачности компаний. В плане прозрачности имеется опыт компании, у 

которых ценные бумаги нашли спрос на рынке. К ним относятся  "Разведка Добыча "КазМунайГаз" (РД 

КМГ),  "Казахтелеком",  национальная  железнодорожная  компания  "Казахстан  темир  жолы"  (КТЖ), 

уранодобывающая нацкомпания "Казатомпром".  

При  переходе  к  программе  «Народного  IPO»  следует  обратить  внимание  компании  на 

преимущества  и  недостатки  инвестирования  акций,  учитывать  соответствующие  условия  при 

принятии инвестиционных решений и разъяснить, что фондовый рынок не дает гарантия прибыли и 

что любые инвестиции несут в себе долю риска.  Необходимость крупномасштабной информационной 

и  образовательной  программы,  объясняющей  казахстанцам  принципы  владения  акциями,  повысит 

уровень  финансовой  грамотности  населения.  Инвесторы,  приносящие  прибыль  своей  компании, 

должны  принимать  правильные  решения,  основываясь  на  понимании  рынка,  компании, 

макроэкономических показателей, возможностей и рисков, сопряженных с биржевой деятельностью.  

Подобное  программе  «Народное    IPO»  в  странах  создавались  аналогичные  программы  по 

продаже  населению  ценных  бумаг  крупными  государственными  компаниями.  Одной  из  таких  стран 

является Россия, хотя в ходе реализации продажи акций эти программы прошли не совсем гладко. 

В реализации программы «Народного IPO» в России и Казахстане имеются свои отличительные 

особенности,  которые  заключаются  в  грамотном  подходе  к  достижению  цели.  Целью  Казахстанской 

программы «Народного IPO» является участие всех казахстанцев в росте экономики страны. 

Эта  программа    направлена  на  достижение  поставленных  целей  с  тем,  чтобы  правильно 

осуществить  реализацию  акций  среди  населения.      Нельзя  стремиться  к  сбору  денежных  средств    с 

народа лишь для пополнения бюджета страны. В этом плане Сбербанк, ВТБ и Роснефть «Народного  

IPO»  продавали акции по завышенной цене, что привело к спаду экономики. 

Казахстанское  «Народное  IPO»      заинтересовано  в  том,  чтобы  население  страны  получило 

соответствующие  знания  о  финансовых  возможностях  «Народного  IPO»,  были  разъяснены  людям 

положительные и отрицательные тенденции данной программы.     

Дирекция      АО  «Самрук-Казына»  заинтересовано  в  том,  чтобы  большее  число  компаний, 

принявших  участие  в  программе  «Народного  IPO»,      провели  в  различных  регионах  массовые 

презентации  своих  организаций.  Как  сообщил 

управляющий  директор  АО  ФНБ  «Самрук-Казына» 

Питер  Хаус  в  феврале  2012  года  он  намерен  проводить  опросы  среди    казахстанцев  по  вопросам 

«Народного  IPO»,    где  полученные    результаты  опросов  будут  приняты  во  внимание  при  

планировании дальнейших действий по реализации программы «Народное IPO».  

Напомним, что компании-претенденты для выхода на первичное IPO условно разделены на три 

эшелона.  На  сегодняшний  день  из  400  дочерних  предприятий,  входящих  в  фонд  «Самрук-Казына» 

отобраны  10  компаний-претендентов  для  выхода  на  первичное  IPO.  Эмитенты,  вошедшие  в  первый 

эшелон, такие как   «КазТрансОйл», «KEGOC» и «Эйр Астана», расместили    свои акции уже в первом 

 

59 

полугодии  следующего  года.  В  2013    году  планируется  вывести  на  IPO  компании  второго  эшелона, 

куда  войдут  «КазТрансГаз»,  «Самрук-Энерго»  и  «Казмортрансфлот».  В  2014  году  «Казакстан  Темир 

Жолы» и «Казтемиртранс» планируют принять участие в покупке акций «Народного IPO». И наконец, 

на 2015 год запланировано размещение бумаг «КазМунайГаза» и «Казатомпрома». 

Все претенденты на «Народное IPO» произведут дополнительную эмиссию. При этом на КАСЕ, 

по  условиям  утвержденной  правительством  программы,  будут  размещены  от  5%  до  15%  ценных 

бумаг  от  общего  количества  голосующих  акций  каждой  компании.  Организаторы  ожидают,  что  в 

торгах примут участие не менее 160 тысяч физических лиц и все пенсионные фонды республики. По 

представлениям  участников  «Народное IPO»  придаст  импульс  дальнейшему  развитию  рынка  ценных 

бумаг  в  стране,  что  позволит  диверсифицировать  и  обогатить  сбережения  жителей  страны, 

организовать  среди  казахстанцев  культуру  инвестирования  в  ценные  бумаги,  а  также  поднять 

прозрачность и эффективность крупнейших отечественных компаний. 

Как  известно, именно  развитие  фондового  рынка  во  многом  предопределило  формирование 

среднего класса в США. Обладающие ценными бумагами американцы вынуждены следить за рынком, 

усваивать биржевые сводки и обладать  знаниями по вопросам финансирования. 

В  отечественной  газете  «Мегаполис»  была  информация  о  том,  что  во    Франции  после 

нескольких волн национализации и приватизации увеличилось число акционеров. Обладателем акций 

стал каждый шестой житель страны старше 18 лет. В Испании продажа государственных предприятий 

осуществляется  уже 20  лет.  Приватизация национальной  телефонной  компании  «Телефоника»  была 

завершена  в  1996  году.  Целиком  приватизирована  крупнейшая  государственная  монополия  – 

национальная  энергетическая  компания  «ЭНДЕСА».  Но  государство  обладает  в  этих  компаниях  так 

называемой  «золотой  акцией»,  дающей  право  блокировать  любое  нежелательное  решение 

акционеров. 

Для многих стран опыт работы фондового рынка в Китае   может послужить верным толчком в 

развитии  рынка  ценных  бумаг.  Правительство  КНР  заблаговременно  спрогнозировав  последствия 

обвала  на  фондовых  площадках,  развернуло  массовую  образовательную  компанию,  в  ходе  которой 

населению  разъясняли  положительные  и  отрицательные  стороны  процесса  вложения  средств  в 

ценные  бумаги.  В  кризисный  период  образовательная  компания  предотвратила  множество 

банкротств. 

Негативный  опыт  «Народного  IPO»  Сбербанка,  ВТБ  и  Роснефти  в  России  служит  уроком  для 

многих  государств.  Так,  не  была  организована  образовательная  деятельность  с  населением  в  ходе 

создания фондового рынка. Люди не были информированы о тех переменах, происходящих в рынке 

ценных  бумаг,  рисках,  на  которые    они  идут  в  «Народном  IPO».  В    2008  году  цены  на  бумаги 

крупнейших  госкомпаний,  значившиеся  надежными,  резко  упали.  В  случае  возврата  денег  назад 

вкладчики не получили положительного ответа. 

В  Белорусской  Республике  впервые  создавалось  «Народное  IPO»,  которое  также  потерпело 

крах. Из 125 тысяч акций Борисовского завода медицинских препаратов было реализовано всего 223. 

Организаторы  поясняют  такой  результат  сокращёнными  сроками  IPO  и  нежеланием  государства 

расставаться  с  контрольным  пакетом.  На  продажу  было  выставлено  15  процентов  уставного  фонда 

предприятия. 

 

Список использованной литературы: 

1.  Бутырина Н. Народное IPO. – Деловой Казахстан, 20 июня 2008. 

2. Копеев М. О преимуществах «народных инвестиций». В будущем году в Казахстане начнется 

реализация программы «Народное IPO». –  г. Казахстанская правда, 3 декабря, 2011.  

3. Смирнов С. Деньги в обмен на надежду. – Международный деловой журнал KAZAKHSTAN, № 

4, 2011. 

4.  Источник: www.fingramota.kz 

5. www.kase.kz (http://www.kase.kz/files/publications/2011/11_06_28_RCBK.pdf) 

6. www.zakon.kz (http://www.zakon.kz/interviews/4450402-piter-khauz-narodnoe-ipo-ne-

garantija.html) 

7. www.tengrinews.com (http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/200037/) 

8. www.tengrinews.com (http://tengrinews.kz/money/202177/) 

9. www.nur.kz (http://news.nur.kz/201783.html) 

10.www.bnes.kz  (http://www.bnews.kz/ru/news/post/63159/) 

 

Түйіндеме 

Мақалада  Қазақстан  қор  биржасында  белсенділікті  арттыру  мақсатында  және  қазақстандық 

халықты бағалы қағаздарды сатуға қызықтыру үшін «Халықтық IPO» өткізу қарастырылған. 

 

 

60

Summary 

In  article  carrying  out  «National  IPO»  for  the  purpose  of  activity  increase  at  stock  exchange  of  

Kazakhstan and to involving of the Kazakhstan population in trade in securities is considered. 

 

 

 

Ж А Л ПЫ М ЕМЛ Е КЕ Т Т ІК СА Л ЫҚТА Р  М ӘНІ Ж ӘНЕ  М А З М ҰНЫ 

 

А .Е рғали, М. Х. Д улат и  ат ын да ғы Т араз м ем лекет т і к  ун и верси т ет і ,  Т араз қ.  

 

  Салықт ар  барлы қ  елде рде  о ла рды ң  қ о ға м дық  э ко н о м и калы қ  қ о зғалысы  м ен  

саяси   і с  ба ғыт ын а  қарам аст ан   ұ лт т ық  м ем лекет   әді ст ері н і ң  н егі згі   к ө зі   –  ұ лтт ық 

т абыст ы  қай т а  бө луді ң  баст ы  қарж ылық  и н ст рум ент і ,   м ем лекет т і ң  кі рі ст ерін   ж ән е 

бюдж ет т і н  әді ст ері н  қалыпт аст ыруды ң ш еш уш і  к ө зі  бо лып  т абылады. 

              Са лықт ар  де ген і м і з  –   м ем лекет т і к  бюдж ет ке  за ңды  ж ән е  ж еке  т ұ лғала рдан  

белгі лі  бі р м ө лш ерде т ү сет і н  м і н дет т і  т ө лемдер.  

             Са лықт ар  –  ш аруаш ылық  ж ү ргі зуш і   субъ ект і лерді ң  ,   ж еке  т ұ лғалардың  

м ем лекет   п ен   екі  арада ғы  м ем лекет т і к  бюдж ет   ар қылы  ж ү зеге  асырылат ын ,   қарж ы  

қат ын аст арын   си п ат т айт ын   э ко н о ми калы қ  кат его ри я.   Салы қт ардың  э ко н о м и калы қ 

м ән і   м ын ада:   салы қт ар  ш аруаш ылы қ  ж ү ргі зуш і   субъ ект і лер  м ен   х алы қ  т абысын ы ң 

қалып т асуын да ғы  қарж ылық  қат ын аст арды ң  бі р  бө лі гі н   бі лді реді .   Со н дай   –  ақ 

ш аруаш ылық  ж ү ргі зуш і  субъ ект і лер  м ен  х алы қ  т абысын ы ң  белгі лі   бі р  м ө лш ері н 

м ем лекет  ү лесі н е ж и н а қт ап ,  жи ын т ы қт аудың қарж ылық қат ын аст арын  к ө рсет еді  [1].   

 Нарықт ық  қат ын аст арға  к ө ш ум ен   бай лан ыст ы  бі зді ң  елі м і зді ң  э ко н о ми к асын да  

к ө п т еген   ж а ңа  м әселелер  м ен   қаж ет т і лі ктер  п ай да  бо лды. О лар   ж а ңа  м ам ан дар  м ен  

ж аңа  т ео ри ялы қ  ж ән е  т әж і ри белі к  ди сци п ли н аларды ң,   со н ың  і ші н де  салы қ  салу 

ж ү й есі н  н егі здеді .     

 Салықт ардың,   о лар ды  т ө леуш і лерді ң,   салықт арды  алу  әді ст ері н і ң,   салы қ  

ж еңі лді кт ері н і ң  жи ын т ығын ың  бо лат ын ды ғын ан   салы қ  ж ү й елері н і ң  әж еп т әуі р  к ү рделі  

ү лгі лері  бо луы м ү м кі н .  

Б арлық  ө ркен и ет т і   елдерде  салы қт ардың   б ү кі л  ж и ын т ы ғы  әр  т ү рлі   қағи дат т ар  

бо й ын ш а жі кт еледі . 

Салықт ар  м ем лекет т і ң  құ рылуым ен   бі рге  пай да  бо лады  ж ән е  м ем лекет т і ң  ө м і р 

сү рі п ,   дам уын ы ң  н егі зі   бо лып   т абылады. Мем лекет   құ рылым ын ы ң  ө згеруі , ө ркен деуі  

қаш ан   да  бо лса  о н ы ң  салық  ж ү й есі ні ң  қ ай т а  құ рылуым ен ,   ж а ңаруым ен   бі рге 

қалып т асады.  

Ә р  бі р  м ем лекет ке  ө зі н і ң  і ш кі   ж ән е  сырт қы  саясат ын   ж ү ргі зу  ү ш і н   белгі лі   бі р  

м ө лш ерде қарж ы к ө здері  қаж ет .  

Мемлекеттік  салық  салу  саясаты-  салық  саласындағы  шаралар  жүйесін  қоғамның  оның 

нақтылы  кезеңіндегі  әлеуметтік-  экономикалық  мақсаттар  мен  міндеттеріне  қарай  әзірленген 

экономикалық  саясатқа  сәйкес  жүргізеді.  Нарықтық  экономиканың  қалыптасу  кезеңінде  салық 

саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның 

тиімді  қызмет  етуіне мүмкіншілік  беретін  салық механизмін  іске асыру.  Салық жүйесі  -  өзінің  құрамы 

жағынан  бірнеше  компоненттерден  тұратын  күрделі  модель.  Салық  жүйесі  компоненттерінің  құрамы 

мынадай :  қаржы  қатынастары  және  осы  қатынасты  анықтайтын  салықтар;  салық  механизмі,  яғни 

салық  салу  әдістері  мен  жолдары;  нұсқаулар  мен әдістемелік  құжаттар;  салық  салуды  басқару  және 

салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, 

салық  салуды  ұйымдастыру,  салық  салудың  негізгі  принциптері  және  т.б-лар  салық  механизміне 

жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте 

зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір 

механизмінің  құрамында  бірнеше  тетіктер  және  элементтер  болады.  Салық  салу  механизмі  де  сол 

сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады. 

Салықтар  мемлекет  үшін  маңызды  функцияларды  орындауға  қажетті  мемлекеттің  ақшалай 

табысын  қалыптастырумен  байланысты  қаржы  қатынастарының  бір  бөлігі.  Өндірістік  қатынастардың 

бір  бөлігі  ретінде  салық  экономикалық  негізге  жатады.  Салық  объективті  қажеттілік  немесе  қоғам 

дамуының  негізіне  реттеледі.  Мемлекет  осы  объективті  қажеттілікке  сәйкес  салық  жүйесін 

қалыптастырады.  Елдің  қаржы  жүйесіне  қызмет  ету  механизмін  оның  құрылымын  жасақтайды. 

Әлеуметтік  және  экономикалық  салық  факторлары  салыққа  байланысты  өндірістік  қатынастардың 

жаңаруына  ықпал  етеді.  Яғни  нарықтық  жүйеге  көшу  мемлекеттің  салық  жүйесіне  және  бюджет 

саясатына  түпкілікрі қайта құруды жүргізуді талап етеді.  Еңбек нарығының  қалыптасуы оның  қызмет 

 

61 

етуі жұмыспен қамтуға байланысты мемлекеттік қорды құрмайынша мүмкін болмайды. Мұндай қорлар 

шаруашылық  жүргізуші  субъектілерден  алынған  міндетті  медициналық  сақтандыру  қоры  құрылады. 

Бұдан  экономикалық  базис  саяси  құрылымының  арасындағы  өзара  байланысты  көреміз. 

Салықтар  шаруашылық  жүргізуші  субъекті  мен  мемлекет  арасындағы  бюджет  арқылы  жүзеге 

асырылатын қаржы қатынастарын сипаттайды. Шаруашылық жүргізуші субъектіден халық табысының 

белгілі  бір  мөлшерін  мемлекет  үлесіне  жинақтайды.  Мемлекет  құрылысының  өзгеруі,  өркендеуі 

қашанда салық жүйесінің құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.  

Бұл курстық жұмыста негізінен уш бөлім қарастырылған. Бірінші бөлімде салықтар және салық 

салу механизмі, Лаффер қисығы және т.б. қарастырылады. 

Екінші бөлімде салықтардың негізгі түрлері баяндалып, оларды есептеу, төлеу, бюджетке түсу 

тәртібі, салық салудың тәжірибесі көрсетілген. 

Үшінші  бөлімде  ҚР-ның  салық  жүйесінің  мәні,  салық  төлеушілердің  міндеттері  мен 

жауапкершілігі, олардың құқықтары толық баяндалды. 

Бұл  курстық  жұмысымның  негізгі  мақсаты-  салықтар  туралы  түсінігімді,  салық  салу 

механизмдерінің  принциптері,  ҚР-ның  салық  жүйесі,  салық  кодекстеріндегі  негізгі  ережелер  туралы 

түсінігімді дамытып және осы мәселені толық баяндап зерттеу . 

Мем лекет   салы қт арды  э ко н о м и кан ы  дам ыт у, т ұ рақт ан дыру  барысын да  қуат т ы 

э ко н о ми калы қ т ет і к реті н де п ай далан ылады.  

Салықт ардың  м ән і н   т о лы қ  тү сі н у  ү ш ін , о лардың  э ко н о м и калы қ  м аңызын   т ү сі н у 

қаж ет .   Ал  салы қт ардың   э ко н о м и калы қ  м аңызы  о ларды ң  ат қарат ын   қызм ет і н е  т і келей  

қат ыст ы. 

Салық 

са лу 

ж ү й есі н  

ж екелей  

алған да, о н ы 

н ары қт ық 

қат ын аст арды ң  

ж аңалықт арын а  ж ат қызу ға  бо лм ай ды, бі рақ  ж аңалық  бо лып  т әуелсі з  ба қылаудың  

п ай да  бо луы  т абылады. О л  қо ғам дық  т ә ж і ри белі к  қаж етт і лі кті   ж ү зеге  асыруды -

п ай далан уш ылар 

қызығуш ылығын дағы  э ко н о м икалы қ 

субъ ект і лер  і сі  ж өн і н дегі  

қарж ылық ақп арат т арды ң н ақт ылығын  раст ауды  қам т ам асыз ет т і  [4].  

            Салықт ар 

м ем лекет п ен  

бі рге 

пай да 

бо лды 

ж ән е 

м ем лекет ті ң 

ө мі р 

сү рі п , дам уын ы ң н егі зі  бо лып  т абылады.       

            Заң ды  т ұ лғалар дан   алын ат ын   т абыс  салы ғы  сал ық  ж ү й есі н і ң  құ рам ын ың  бі р 

бө лі гі   бо лып   т абылады.   Б ұ л  салық  заң ды  т ұ лғалардың  т абы сын а  салын ат ын   т і келей 

салық.  

 

Салық  т ө леуш і лер  салы қ  ж ылын да  сал ы қ  салын ат ын   т абысы  бар  за ңды 

т ұ лғалар 

(м ем лекет т і к 

к әсі п о рын дар,  

ш аруаш ылы қ 

сері кт ест і кт ері ,  

өн ді рі ст і к 

ко о п ерат и вт ер,  ко м м ерци ялы қ ем ес ұ й ым дар).  

 

О н ың і ш ін де:  

 

 -  Қ азақст ан   Респ убли касы  Ұлт т ық  бан кі сі н ен   басқа  рези ден т   ж ән е  рези ден т 

ем ес заңды  т ұ лғалар;  

 

-к әсі п керлі к  қызм ет і н ен   алын ған   т абысы  бо й ын ш а  ко мм ерци ялы қ  ем ес  ж ән е 

бюдж ет т і к ұ й ым дар.  

 

Салық салу о бъ ект і сі  бо лып ,  салық  салын ат ын  т абыс сан алады.  

 

Салық  салын ат ын   т абыс  ж ылды қ  ж и ын т ық,   т абыс  п ен   белгі лен ген   ш егері ст ер  

арасын да ғы ай ырм а  рет і н де  ан ықт алады.  

 

Ж еке  т ұ лғалардан   алын ат ын   т абыс  салы ғы  ж алп ы  м ем лекет т і к  салы қт ар 

қат арын а ж ат ады. 

 

Ж еке  т ұ лғалардан   алын ат ын   т абыс  салы ғы   азам ат т арды ң  т абысын ан   алын ат ын 

т і келей   салы қ.   Салық  ж ылы  салы қ  салын ған   т абысы  бар  ж еке  т ұ лғалар  т абыс  

салығын  т ө леуш і лер бо лып  т абылады.  

 

Қ азақст ан   Респ убли касын ы ң  азам ат т ары,   ш ет   м ем лекет т і ң  азам ат т ары  ж әне 

азам ат т ығы ж о қ адам дар т абыс са лы ғын  т ө леуш і  ж еке т ұ лғаларға ж ат қызылады [2] .  

 

Рези ден т   –  Қ азақст ан да  салы қ  ж ылы  баст алат ын   н ем есе  салат ын   кез  келген 

т і збект і   12  ай лы қ  кезеңде  183  к ү н   н ем есе  о дан   да  к ө п   к ү н дер  бо й ын а  Қ азақст ан да 

ж ү рген   н е  ш ет ел                          Қ азақст ан   Респ убли касын ы ң  м ем лекет т і к  қызм ет і н де 

т ө леуш і  

ж еке 

т ұ лға. Ж еке 

т ұ лға 

ө зі н ің 

келген  

ж ылын ы ң 

а лдын да ғы 

ж ылы  

Қ азақст ан н ың  рези ден ті   бо лса  ған а  ө зі н ің  келген   к езі ңн і ң  алдын да ғы  кезең  ү ш ін 

рези ден т   рет і н де  қарала ды.   Ж еке  т ұ лға   ө зі н і ң  Қ азақст ан да  бо лған   ж ылы  а я қт алған  

ж ылдан   кей і н гі   ж ылы  рези ден т   бо лса  ған а  о л  Қ азақст ан да  бо лған   кезеңн ен   кей і н гі  

кезең ү ш і н  рези ден т  рет і н де  қаралады.    

 

Салық  т ө леуш і н і ң  бі р  ж ылғы  ж и ын т ық  т абысы  м ен   т абыст ы  а лу ға  ш ыққан  

ш ығын дарды ң  арасын да ғы  ай ырм а  рет і н де  есеп т елген   т абысы  т абыс  салы ғын   салу 

о бъ ект і сі  бо лып  т абылады.  

 

62

 

Салық  т ө леуш і   рези ден тт і ң  ж ылдық  ж и ын т ық  т абысы  рези ден ті н і ң  қ ан дай 

к ө здерден   алын ған ын а  қарам аст ан   Қ азақст ан   Респ уб ли касын да  ж ән е  Қ азақст ан 

Респ убли касын ан  сырт  ж е рде ал ған  т абыст арын ан   құ ралады [2].  

 

Салық  т ө леуш і   рези ден т т і ң  ж ылдық  ж иын т ық  т абысын а  он ы ң  Қ азақст ан 

Респ убли касын да  н ем есе  о дан   сырт   ж ерд е  алын ған ын а  қарам аст ан   Қ азақст ан да ғы 

к ө здерден  алын ған  т абыст ары кі ре ді .  

 

Кәсі п о рын дардан ,   м екем елерден ,   ұ й ым дардан   н ем есе  н егі згі   ж ұ м ыс  о рн ын ан 

басқа  ж ерде  к әсі п керлі к  қызм ет п ен   ай н алысуш ы  ж еке  т ұ лғалардан   а қш алай   н ем есе 

зат т ай   н ысан да  т абыс  алуш ы  ж еке  т ұ лғалардың  т абысы  ай лы қ  есеп т і к  кө рсет кі ш ті ң 

белгі лен ген  м ө лш ерде гі  со м асын а азай т ылм ай ды.  

 

Экономикалық  жағынан  салық  жүйесі  мемлекеттің,  аймақтардың  және  муниципалды 

құрылымдардың  қызметін  қаржылай  қамтамасыз  етуге  байланысты  әр  түрлі  мемлекеттер,  мемлекет 

пен  салық  төлеуші  арасындағы,  әр  түрлі  салық  төлеушілер  арасындағы,  сондай-ақ  оған  тікелей 

қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық 

қатынастардың жиынтығын құрайды.  

 

Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:  

 

-  салық  құрамы  дәл  анықталуы  қажет.  Ол  үшін  салық  заңдылығында  мемлекетте  алынатын 

салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;  

 

- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз болатындай етіп жасалуы тиіс;  

 

-  салық  жүйесінің  қарапайымдылығы.  Бұл  әсіресе,  салықтың  дұрыс  төленуі  үшін  бақылауды 

жүзеге асыруда маңызды;  

 

-  салық  жүйесі  салық  төлеушінің  өз  қаражатын  өндіріске  салуына  ықпал  етуі  керек.  

Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел 

экономикасын  қайта  құруға,  өндірістің  ұлғайып,  дамуына  және  саяси-әлеуметтік  шаралардың 

толығымен жүзеге асуына мүмкіндік туғызады.  

 

Қазақстанда 

салық 

жүйесінің 

қалыптасуы 

мен 

даму 

кезеңдері  

1991  жылға  дейін,  яғни  КСРО  ыдырағанға  дейін  елде  көбінесе  экономиканы  басқарудың  әміршіл-

әкімшіл  жүйесіне,  бағаларға  қатаң  мемлекеттік  реттеуге  сәйкес  келетін  салық  жүйесі  қызмет  етті. 

Бюджеттің  басты  кіріс  көздерінің  бірі  болған  айналым  салығы  тіркелген  бөлшек  сауда  және  көтерме 

сатып  алу  бағаларын  қолдануға  және  мемлекеттік  реттеп  отыруға  бағытталған  болатын.  Қазақстан 

егемендікке  ие  болғаннан  кейін  1991-1995  жылдары  қабылданған  бірқатар  заңдарға  сәйкес 

республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.  

 

1991  жылдың  25  желтоқсанынан  бастап  біздің  елімізде  тұңғыш  салық  жүйесі  қызмет  ете 

бастады.  Ол  «Қазақстан  Республикасындағы  салық  жүйесі  туралы»  заңға  негізделді.  Бұл  заң  салық 

жүйесін құрудың принциптерін, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін 

белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен бастап 13 

жалпы  мемлекеттік  салық,  18  жергілікті  салықтар  мен  алымдар,  11  жалпыға  міндетті  жергілікті 

салықтар мен алымдар енгізілді.  

 

Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер 

де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер 

болды.  Атап айтсақ,  біз  салық  жүйесін  құрғанда  елемізде жиынтықталған  ғылыми  және практикалық 

тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық 

жағынан дайын еместігі көрінді. Салық жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық 

салу  принциптері  сақталмады.  Сондықтан  бұл  салық  жүйесінің  нарықтық  қатынастардың  талабына 

толығымен  жауап  беруге  мүмкіндігі  болмады.  Ең  бастысы,  салық  жүйесінің  өндірісті  дамытуға  еш 

ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда 

емес, керісінше тұтыну болды. 

 

Т ұ рақт ы 

м екем ем ен  

бай лан ыст ы 

ем ес 

бей рези ден т  

ж еке 

т ұ лғала рдың  

Қ азақст ан да ғы  к ө здерден   алын ған   т абыст ардан   ж о ғарыда  к ө рсет і лген   ш егері ст ерге 

құқығы ж о қ [3].  

 

Д ем ек,   бұ л  салықт ың  ерекш елі гі   –  о н ың  салық  салын ат ын   о бъ ект і сі   сат удан 

(ө т кі зуден )  т ү скен   бү кі л  т ү сі м   –  ақш а  ем ес,   т ек  салы қ  салын ат ын   ай н алым   м ен   салы қ 

салын ат ын   и м п о ртт ы  қам т ит ын   қо сылған   құ н     бо лып   т абылат ын ды ғын да.   Қ Қ С  дү н и е 

ж ү зі н і ң  40 -т ан   аст ам   елдері н де,   со н ы ң  і ш і н де  Е уро п а  э кон о м икалы қ  о дағын ың  17  

елі н де  п ай далан ылады.   Б ұ л  са лықт ың   арт ықш ылығы  м ын ада:   о л  ж а ңа  құ н  

ж асалын ған   о рын   бо й ын ш а  салы қ  т ө леуш і лдерді ң  ү лкен   т о бын ан   алын ады;   екі н ш і ден , 

т ө леуш і лер  ү ші н   де  есеп т еуді ң  салыст ырм алы  қарап ай ым дылы ғым ен   ерекш елен еді  

ж ән е  ү ш ін ші ден ,   ба ғалардың  ө зг еруі н е,   тө леуш і н і ң  қ арж ылық  ах уалын а,   и нфляци я 

деңгей і н е  қарам аст ан   м ем лекет   бюдж ет і н і ң  кі рі ст ері н   қалып т аст ыруды ң  сен і м ді   ж ән е 

т ұ рақт ы  базасын   қам т ам асыз  ет еді .Қ Қ С  қазі ргі   кезде  Қ азақст ан   Респ убли касын ы ң 

 

63 

бюдж ет   кі рі ст ерін і ң  аса  м аңызды  к ө здері н і ң  бі рі  бо лып   сан алады.   2001  ж ылы 

м ем лекет т і к  бюдж ет   кі рі ст ерін і ң  ж алп ы  со масын да  б ұ л  т ө лем н і ң  ү лес  салм а ғы  21, 8  % 

құ рай ды [5].  

 

Мемлекет  құрылымының  өзгеруі,  өркендеуі  әрқашан  салық  жүйесінің  қайта  құрылуымен, 

жаңаруымен  қабаттаса  жүреді.  Ұй ым дық-құқықт ық  ж ағын ан  алған да  салы қт ар  –  бұ л 

заңм ен   алдын -ала  ан ықт алған ,   белгі лі   бі р  к ө лем де  ж ән е  белгі лен ген   м ерзі м де  қаж ет 

қо рын а т ү сет і н  мі н дет ті  т ө лем дер.    

            Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын 

ақша  қарым-  қатынастарымен  анықталады,  сондықтан  салықтар  экономикалық  категория  ретінде 

қаралуы  мүмкін.Салықтарда  мемлекеттің  экономикалық  мазмұны  нақты  түрде  көрінеді,  ал 

салықтардың  әлеуметтік-экономикалық  мәні  ,  олардың  түрлері  мен  рөлі  қоғамның  экономикалық 

құрылысымен  ,  мемлекеттің  табиғатымен  және  функцияларымен  айқындалады.  Белгілі  философ 

Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.  

жүктеу/скачать 11,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: