49. Түркілердің шығу тегі мәселесі. Мекендеген аумағы. Түрік қағанатының құрылуы, құрылымы және саяси тарихы
жүктеу/скачать 22,97 Kb.
|
|
49. Түркілердің шығу тегі мәселесі. Мекендеген аумағы. Түрік қағанатының құрылуы, құрылымы және саяси тарихы. 50. Ресей империясы саясаты жүйесіндегі Орталық Азия. 1839 жылғы Хиуа жорығы және оның нәтижелері. Сырдария шекара сызығының белгіленуі. 51. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Кеңес мемлекетінің сыртқы және ішкі саясатының негізгі бағыттары. Қазақстанның қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайы. Қазақстан аймақтарына халықтарды, өнеркәсіп кәсіпорындары мен мәдениет обьектілерін эвакуациялау. Қазақстандықтардың майдан іс-қимылдарына, партизандық қозғалысқа қатысуы. 52. Батыс Түрік қағанаты («он оқ») : құрылуы, аумағы, этникалық құрамы. Саяси тарихы. 49.Қытай деректерінде түркілерге қатысты алғашқы деректер 542-інші жылдан бастап кездеседі. Ғұндар империясы ыдыраған соң Орхон аймағында түркітекті теле тайпалар одағы ұйымдасты. Бесінші ғасырдың ортасында Ашына бастаған Алтайдағы түркілер осы телелердің 40 мың үйлік бірлестігін бағындырады. Билік басында ақсүйек ашына (ашина) руы тұрды. Бұл атау «киелі қасқыр» деген мағынаны берді. Қағандар мемлекеттің басты билеушісі болды. Түркілер Алтайдан Хуанхэ жағалауларына дейін жеткен кезде Бумын ордасына 545-інші жылы Қытай елшілігі келеді. Осы сәттен бастап түркілер сол замандағы ірі мемлекеттердің бірі ретінде танылып, тарих сахнасына шығады. Қытай елімен бейбіт қарым-қатынас орнатқаннан кейін жужандардың тепкісін көрген түркілер оларға қарсы бас көтере бастайды. 552-інші жылы жужандар әскерін талқандайды. Түркілер Солтүстік Моңғолия жерінде Түркі қағанатын құрады. Бумын түркі елінің қағаны болып жарияланады. Қаған мемлекетті басқарды, жоғарғы сот міндетін атқарды, әскерге басшылық етті. Мемлекетті басқаруда тайпаның ақсүйек қауымына сүйенді. Әскери және азаматтық қызметтерді басқаратын шенеуніктер аппараты – яғбу, шад тағы басқалар құрылды. Түркі мемлекетінде қарапайым халық бұдун аталды. Түркілердің шыққан тегі бір болғандықтан олардың жерге және соғыстан түскен олжаға құқықтары бірдей еді. Қауым ішіндегі бірлік таптық қарама-қайшылықтарды болдырмады. Түркі қағанатының негізін қалаушы Бумын қайтыс болғаннан кейін билікке келген Мұқан қаған жужандарды талқандауды аяқтайды. Мұқан қаған Орталық Азия мен Оңтүстік Сібір, Оңтүстік-батыс Маньчжуриядағы қидандар, қарақытайлар, Тува жері мен Енисей қырғыздарын бағындырды. Иштеми (Истеми) қаған қазіргі Қазақстан, Орта Азия аумағын бағындырып, Еділ мен Солтүстік Кавказға шықты. Қытай жылнамаларындағы деректер бойынша Мұқан қаған «Шегара (Ұлы қорған) сыртындағы барлық иеліктердің зәресін ұшырды». Алтыншы ғасырдың 60-ыншы жылдары Түркі қағанаты сол кездегі ірі мемлекеттер – Византия, Иран, Қытаймен өзара қарым-қатынас жасады. Түрік қағанаты нығайған кезінде (алтыншы ғасырдың жетпісінші жылдары) Маньчжуриядан Босфорға және Сібірден парсы еліне (Иран) дейінгі жерді алып жатты. Иштеми қаған тұсында түркілер әскери жағынан қуатты империяға айналды. Түркілердің батысқа жылжуы тек жаулап алушылық қана емес, түркі тайпаларының ірі көші-қонына ұласты. Жергілікті тайпалар түркілерден құралған мемлекетке қосылды немесе Шығыс Еуропаға қарай жылжыды. Алтыншы ғасырдың сексенінші жылдары соңында түркілер Парсы елімен одақтасты. Оңтүстік Кавказ бен Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін талқандады. Эфталиттер мұрасын бөлуге байланысты одақтастар арасында жанжал шығып, түркілердің өз әскерін алып кеткені үшін парсылар оларға үлкен көлемде алым төлеуге міндеттенді. Түркілер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Қытайдан Жерорта теңізі елдеріне баратын Ұлы Жібек жолының едәуір бөлігіне ие болды. Жібек матасы түркі қағандарына орасан зор кіріс әкелді. Жібек матасын сатып алушы негізінен Византия еді. 568-інші жылы түркі елшісі Маниах Византиға қағанаттың елшілігін басқарып барды. Император сарайы түркі елшілігін аса үлкен құрметпен қабылдады. Түркілер мен Византия арасында парсыларға қарсы әскери-сауда келісімі жасалды. Алтыншы ғасырдың соңы және жетінші ғасырдың басында қытайдың күшеюі билік басындағы түркі әулетінің ішінде өзара қырқыстың басталуымен және даладағы сұрапыл жұтпен тұспа-тұс келді. Мұның бәрі қағанатты дағдарысқа ұрындырды. Түркілерді әскери күшпен жеңе алмаған Қытай 603-інші жылы дипломатиялық жолмен қағанаттың ыдырауына қол жеткізді. Біртұтас мемлекет Түркі қағанаты 603-інші жылы Шығыс (Моңғолия) және Батыс (Орталық Азия мен Қазақстан) болып екіге бөлінді. Қағанат ыдырағанмен қуатты мемлекет болып қала берді. Түркі қағанаты 603-інші жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың территориясы анықтала бастады. Батыс Түрік қағанаты 603-інші жылы ежелгі үйсін мемлекетінің жерінде құрылды. Батыс қағандық оңтүстік-шығысында Іле, Шу өзендерінен бастап, солтүстік-батысында Еділ мен Кубань өзенінің төменгі ағысына дейін, ал солтүстік-шығысында Есіл мен Ертіс өзендерінің жоғарғы ағысы аралығын алып жатты. Ал оңтүстік-батысында Тарым, Әмудария өзендеріне дейінгі аймақты қол астына қаратты. Батыс қағанаттың орталығы Шу өзенінің бойындағы Суяб қаласы болды. Жазғы ордасы Мыңбұлақта орналасты. Қағанаттың негізгі этникалық-саяси ұйытқысы «он тайпа» он оқ бұдун тайпалары мекендеген Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. Сонымен қатар ол Түркі қағанатының Шығыс Түркістан мен Орта Азиядан басып алған отырықшы егіншілік алқаптарына да үстемдік етті. Шығыс Түркі қағанаты (Екінші Түркі қағанаты) 682-інші (кейбір деректер бойынша 683-інші) жылы Қытаймен күресте өздерінің тәуелсіздіктерін Моңғолия жерінде қалпына келтірді. Екінші Түркі қағанатын құрушыларды «түркі-қыпшақ» деп атады. Сол кездегі ескерткіштердегі жазуда «түркі-қыпшақ елу жыл ел биледі» дейді. Мемлекеттің орталығы Ханғай тауларында болды. Батыс шегарасы Алтай тауларымен шектесті. Батыс Түркі қағанатының Шығыс Түркі қағанатынан айырмашылығы екіншісінің халқы негізінен көшпелі, жартылай көшпелі болатын. Ал Батыс Түркі қағанатының көпшілік халқы отырықшы, егін егумен, қолөнер және саудамен айналысты. Сондықтан әлеуметтік құрылымы күрделі Шығыс Түркі қағанатымен салыстырғанда қоғамдық-экономикалық қатынастардың дамығандығымен ерекшеленеді. 50.18ғасырдағы орта азия елдері Қазақ хандығы,Хиуа хандығы,Бұқар хандығы және Қоқан хандығыХиуа-Астанасы бастапқы кезде Вазир мен Үргеніш қалалары болды. 16 ғасырдың 70-жылдары астана Хиуа қаласына көшірілді. Елбарыс хан билік еткен жылдары Хиуа хандығы ұлыстарға бөлініп, оларды ханның туыстары басқарды. Алғашқы кезде құрамына Хорезм, көшпелі түрікмендердің Маңғыстаудағы Дихистан мен Үзбой бойындағы аумақтары мен Хорасанн кірді.Орталық Азия үшін күресте Ұлыбританиямен бәсекелескен Ресей үкіметі 1839 — 40 жылы В.А. Перовскийдің басшылығымен Хиуа хандығына қарсы әскери шабуыл ұйымдастырды. Кіші жүзді билеген кейбір қазақ билеушілерінің көмегіне қарамастан Ресей империясының бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Бірақ Орталық Азияға біржолата орнығуды көздеген Ресей отаршылдары Хиуа хандығына үнемі әскери және экономикалық қысым жасап отырды. Ақыры 1873 жылы К.П. Кауфман бастаған Ресей әскерлері Хиуаны басып алды. 1873 жылы келісім бойынша Хиуа хандығы Әмударияның оң жағалауындағы жерлерден бас тартты, егемендігінен айрылып, Ресей протекторатына айналды. Хиуа хандығының тұрғын халқы өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қазақтар суармалы егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысты. Экспортқа мақта, кептірілген жеміс, мал терісі мен жүн шығарылды. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін көп ұзамай кеңес үкіметінің қысымымен 1920 жылы 2 ақпанда Хиуа хандығы құлап, оның орнына Хорезм Халық Кеңес Республикасы құрылды. 1924 25 жылы кеңес үкіметі орталық Азия республикаларының шекараларын межелеген кезде көпшілік бөлігі Өзбекстанның құрамына, қалған бөлігі Түрікменстанның құрамына енгізілді 51.Отандық және әлемдік тарих ғылымындағы ең күрделі тақырыптардың бірі – Ұлы Отан соғысы қарсаңында КСРО-ның қандай күйде болғанына баға беру. Қысқаша айтқанда, бұл мәселені бірнеше аспектіде қарастырған жөн: саяси, экономикалық тұрғыдан, фашистік Германияның агрессиясы басталғанға дейін елде қалыптасқан күрделі халықаралық жағдайды ескере отырып. Кеңес үкіметі саясатының еуропалық бағыты
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО Ұлы Отан соғысы қарсаңында милитаристік қауіптің күшеюіне байланысты КСРО Еуропа және Шығыс елдерімен өзара көмек және ортақ іс-әрекеттер туралы бірқатар келісімдерге қол қойды. Бірақ бұл келісімдер жеткіліксіз болды, сондықтан одан да маңызды шаралар қабылданды, атап айтқанда: Франция мен Ұлыбританияға фашистік Германияға қарсы одақ құру туралы ұсыныс жасалды. Ол үшін осы елдердің елшіліктері келіссөздер жүргізу үшін елімізге келді. Бұл біздің елімізге фашистердің шабуылынан 2 жыл бұрын болды. Германиямен қарым-қатынас Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО өте қиын жағдайға тап болды: әлеуетті одақтастар сталиндік үкіметке толық сенбеді, бұл өз кезегінде Мюнхен келісімінен кейін оларға жеңілдік жасауға негіз болмады. Чехословакияның бөлінуі. Өзара түсініспеушіліктер жиналған тараптардың бір мәмілеге келе алмауына әкелді. Күштердің бұл реттелуі гитлерлік үкіметке кеңестік тарапқа сол жылдың тамызында қол қойылған шабуыл жасамау туралы пакті жасауды ұсынуға мүмкіндік берді. Осыдан кейін француз және ағылшын делегациялары Мәскеуден кетті. Еуропаны Германия мен Кеңес Одағы арасында қайта бөлуді көздейтін шабуыл жасамау туралы пактіге құпия хаттама қосылды. Бұл құжат бойынша Балтық жағалауы елдері, Польша, Бессарабия Кеңес Одағының мүдделер саласы болып танылды. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы КСРО қысқаша Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы КСРО қысқаша Кеңес-фин соғысы Пактке қол қойылғаннан кейін КСРО Финляндиямен соғыс бастады, ол 5 айға созылды және қару-жарақ пен стратегиядағы күрделі техникалық проблемаларды көрсетті. Сталиндік басшылықтың мақсаты елдің батыс шекарасын 100 шақырымға жылжыту болды. Финляндияға Карелия Истмусын беру, Ханко түбегін Кеңес Одағына беруге, онда әскери-теңіз базаларын салу Ұсынылды. Финляндия билігі бұл ультиматумды қабылдамады, содан кейін кеңес әскерлері соғыс қимылдарын бастады. Үлкен қиындықпен Қызыл Армия Маннергейм сызығын айналып өтіп, Выборгты алды. Содан кейін Финляндия жауға жоғарыда аталған исмус пен түбекті ғана емес, сонымен бірге олардың солтүстігіндегі аумақты да беріп, жеңілдік жасады. Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы КСРО-ның мұндай сыртқы саясаты халықаралық айыптауды тудырды, нәтижесінде ол Ұлттар Лигасының мүшелігінен шығарылды. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы КСРО қорғаныс қабілетінің факторлары Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы КСРО қорғаныс қабілетінің факторлары Елдің саяси және мәдени жағдайы Кеңес басшылығының ішкі саясатының тағы бір маңызды бағыты коммунистік партияның монополиясын нығайту және оның қоғамның барлық салаларын сөзсіз және толық бақылауы болды. Ол үшін 1936 жылы желтоқсанда жаңа конституция қабылданып, онда елде социализм салтанат құрды, басқаша айтқанда, бұл жеке меншік пен қанаушы таптардың түпкілікті жойылуын білдіреді. Бұл оқиға ХХ ғасырдың 30-шы жылдарының екінші жартысына созылған ішкі партиялық күрес барысында Сталиннің жеңісіне дейін болды. Ұлы Отан соғысы қарсаңында КСРО, 9 сынып Ұлы Отан соғысы қарсаңында КСРО, 9 сынып Шындығында, дәл осы қарастырылып отырған кезеңде Кеңес Одағында тоталитарлық саяси жүйе қалыптасты. Көсемнің жеке басына табыну оның негізгі құрамдастарының бірі болды. Сонымен қатар, коммунистік партия қоғамның барлық салаларына толық бақылау орнатты. Дәл осы қатаң орталықтандыру елдің барлық ресурстарын жауға тойтарыс беруге тез жұмылдыруға мүмкіндік берді. Сол кездегі кеңес басшылығының барлық күш-жігері халықты күреске дайындауға бағытталды. Сондықтан әскери және спорттық дайындыққа көп көңіл бөлінді Бірақ мәдениет пен идеологияға көп көңіл бөлінді. Ұлы Отан соғысы қарсаңында КСРО-ға жауға қарсы ортақ күрес жүргізу үшін қоғамдық бірлік қажет болды. Дәл осы үшін көркем әдебиет туындылары, сол кезде шыққан фильмдер әзірленді. Осы кезде елде шетелдік басқыншыларға қарсы күресте еліміздің ерлік өткенін көрсетуге арналған әскери-патриоттық фильмдер түсірілді. Сондай-ақ, экрандарға совет халқының еңбек ерлігін, өндіріс пен экономикадағы жетістіктерін дәріптейтін фильмдер шығарылды. Осындай жағдай көркем әдебиетте де байқалды. Белгілі кеңес жазушылары совет адамдарын күреске жігерлендіретін монументалды сипаттағы шығармалар жазды. Тұтастай алғанда, партия өз мақсатына жетті: неміс шабуылы кезінде кеңес халқы Отанды қорғауға көтерілді. Қорғаныс қабілетін нығайту – ішкі саясаттың басты бағыты Ұлы Отан соғысы қарсаңында КСРО өте қиын жағдайда болды: 1941 жылдың сәуіріне дейін бүкіл Еуропаны қамтыған нақты халықаралық оқшаулану, сыртқы басып алу қаупі елді соғысқа дайындаудың шұғыл шараларын талап етті. Алдағы соғыс қимылдары. Міне, осы міндет партия басшылығының алдағы онжылдықтағы бағытын айқындап берді. Ұлы Отан соғысы қарсаңында КСРО экономикасы айтарлықтай жоғары даму деңгейінде болды. Өткен жылдары екі толық бесжылдықтың арқасында елімізде қуатты әскери-өнеркәсіп кешені құрылды. Индустрияландыру барысында машина зауыттары, трактор зауыттары, металлургиялық зауыттар, су электр станциялары салынды. Еліміз аз ғана уақыттың ішінде техникалық жағынан Батыс елдерінен артта қалған елді еңсерді. Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы КСРО қорғаныс қабілетінің факторлары бірнеше бағытты қамтыды. Ең алдымен қара және түсті металлургияның басым даму курсы жалғасып, қару-жарақ өндірісі жеделдетілген қарқынмен басталды. Бірнеше жылдың ішінде оның өндірісі 4 есеге артты. Жаңа танктер, жоғары жылдамдықты жойғыштар, шабуылдаушы ұшақтар жасалды, бірақ олардың жаппай өндірісі әлі жолға қойылған жоқ. Автоматтар мен пулеметтер жобаланған. Жалпыға бірдей әскерге шақыру туралы заң қабылданып, соғыс басталғанға дейін ел бірнеше миллион адамды қару-жарақ астына алады. Әлеуметтік саясат және репрессия КСРО қорғаныс қабілетінің факторлары өндірісті ұйымдастырудың тиімділігіне байланысты болды. Осы мақсатта партия бірқатар шешуші шараларды қабылдады: сегіз сағаттық жұмыс күні, жеті күндік жұмыс аптасы туралы қаулы қабылданды. Кәсіпорындардан рұқсатсыз кетуге тыйым салынды. Жұмысқа кешігіп келгені үшін қатаң жаза қолданылды – қамауға алу, ал өндірістік неке үшін адамды мәжбүрлі еңбекпен қорқыту. Сонымен бірге қуғын-сүргін Қызыл Армияның жағдайына өте зиянды әсер етті. Әсіресе офицерлер зардап шекті: олардың бес жүзден астам өкілдерінің 400-ге жуығы репрессияға ұшырады. Нәтижесінде, жоғары командалық құрамның тек 7 пайызының ғана жоғары білімі болды. Кеңестік барлау бір емес, бірнеше рет жаудың елімізге шабуылы туралы ескерту жасағаны туралы жаңалықтар бар. Алайда басшылық бұл басқыншылықтың тойтарыс беру үшін шешуші шаралар қолданбады. Дегенмен, тұтастай алғанда, Ұлы Отан соғысы қарсаңында КСРО-ның қорғаныс қабілеті біздің елімізге фашистік Германияның сұмдық шабуылына төтеп беріп қана қоймай, кейіннен шабуылға шығуға мүмкіндік бергенін атап өткен жөн. 52.. Батыс түрік қағандығы Алтай, Сібір жерінен бастап, Амудария өзенімен Еділ – Жайық өзендерінің төменгі ағысына дейінгі аралықты қамтыған. Орталығы – Сүяб қаласы болған. Ол қала қазіргі Қырғызстанның Тоқмоқ қаласының маңындағы көне қаланың орны Ақбешим болып саналады. Қағандық халқының этникалық құрамы жоғарыда атап көрсетілген “Он оқ бұдын” ру-тайпалары болған. Жазба деректерде қағандықтың саяси-әкімшілік жағынан тарихтың сахнасына көтерілген кезі Жегу қаған ( 610-618 жж.) мен Тон қағанның билік қүрған кездері деуге болады. Әсіресе, Тон Жабғу қағанның баласы Тарду шадтың Тохорстан мен Канису (Ауған жері) жерлеріне жүргізген жорықтарының нәтижелі аяқталуы қағандықтың оңтүстіктегі шекарасын Үндістанға дейін кеңейткен. Мұндай кең-байтақ жерді берік ұстап отыру үшін қаған Тон Жабғу саяси-басқару реформасын жүргізген. Кейбір өлкелерді өз қолында тапжылтпай ұстап отыру үшін саяси тәсілдер де қолданған. Мәселен, Самарқанд сияқты атақты қалаларды өз қарамағында ұстап отыру үшін, қаған оның билеушісіне өзінің қызын беріп, құда болған. Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы өлкелерде жергілікті ел басқарып отырғандарға өзінше атақ беріп, оларды өзінің орынбасарлары етіп тағайындаған. Батыс түрік қағандығындағы билік феодалдық сатылы түрде жүргізілген. Қағанның билігі шексіз мүрагерлік түрде болса, одан кейінгі билік қаған тағайындаған ұлықтың қолында болған. Үшінші билік қаған руының үстем тап өкілдерінің қолында болған. Оларға ябғу, шад, елтебер сияқты атақтар берілген. Батыс түрік қағандығының да өмірі үзақ болмады. Тон Жабғу қағанның жүргізген қатал үстемдігі соғыс кезінде әбден байып алған “он оқ бұдын” одағының әскер басшыларының тілектеріне қайшы бола бастайды. Олардың астыртын жасаған қастандық әрекеттерінің нәтижесінде қаған өлтірілген. Билік үшін дулу мен нишаби тайпаларының арасында талас басталды. Нишаби тайпаларының қолдауымен Ышбар Елтеріс Шир қаған болады. Елтеріс қағандықты қайта қалпына келтіру үшін өзін қолдаған тайпалар мен үстем тап өкілдерімен бірге отырып әрекеттер жасайды. Алайда өкімет үшін болған екі тайпаның арасындағы он алты жылға созылған (640-657 жж.) ұзақ соғыс қағандықты саяси жағынан мүлдем әлсіретеді. Қағандық Іле өзеніне дейінгі аралықта екі үлкен тайпаның қол астында екіге болініп кетеді. Сырдарияның батысына қарай Орта Азиялық елдер өздерінің тәуелсіздігін алады. Батыс түрік қағандығының мұндай іштей әлсіреп жатқанын білген Қытай Тан империясы оның жеріне басып кіреді. Түрік тайпалары, әсіресе, түргештердің саяси белсенділігінің арқасында өздерінің ұзақ жылдарға созылған азаттық соғыстарының нәтижесінде тәуелсіздігін сақтап қалады. Сөйтіп, VIII ғасырда Батыс Түрік қағандығы құлап, оның орнына Түргеш қағандығы пайда болады. жүктеу/скачать 22,97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|