60х84 1-8 Сарыбаев indd

122
qušluqقـُـشـلـُقْ
(122 б.)
жоқ
Уақыт мағы-
насында: 1) 
guşlug 2) irtä-
irtänsäk 3) şaşkä 
4) ertäläbdän 
tüşgäçä bolgän 
vakt 5) irtä-
irtänçäk 6) guşluk 
7) çaşka vakti 
(622 бет)
құлшылық (205 
бет). 
Құлшылық, 1. құл-
дық, тәуелділік; 
2. құдайға табынып, 
сиынушылық (539 
бет). 
Mekkegeمَـكـَّــكـَا (ба-
рыс септігі форма-
сында)
(122 б.)
Хижас өңірінің 
орталығы және 
Қағбаның орна-
ласқан қасиетті 
қаласы. Пай-
ғамбарымыздың 
туған жері және 
бүкіл мұсылман-
ның Қыбласы 
(848 бет). 
жоқ
Меккеге (205 
бет). 
Мекке, діни. Мұ-
хаммед пайғамбар 
туған, Меккее қа-
ласының атынан 
қалыптасқан атау 
(590 бет)
jekيك
(122 б.)
Yek формасында. 
парсы т. : 1. бір, 
синонимі: вахид; 
2. жалғыз, сино-
нимі: мүнфери; 
3. бірлік, сино-
нимі: мүттахит 
(1479 бет). 
жоқ
шайтан (188 
бет). 
Шайтан, 1. діни. 
ібіліс, албасты, 
жын-пері. 2. ауысп. 
оңбаған; құдай 
атқан, ауысп. 3. 
жын, ұстама (895 
бет) 
сanıجانـِى(тәуелдік 
жалғауының 3-ші 
жағы фомасында)
(122 б.)
парсы т. : 1. 
адам мен хайу-
андардың ағза-
сымен қосылып 
өмір сүруін 
қамтамасыз 
ететін және 
тұлғаны өмірге 
әкелетін элемент. 
Өлім арқылы 
ағзадан бөлініп 
шығады; 2. тір-
лік, өмір (160 
бет). 
атау септігі фор-
масында: 1)can 
2) yän 3)can 4) 
cän 5) can 6)cän 
7) can (93 бет). 
жаны, жан (185 
бет). 
Жан. 1. жан-жану-
арларға тіршілік 
беретін рух, өмір; 
2. адамның ішкі 
сарайы, ой-санасы. 
ауысп. қадірлеу, 
құрметтеу ретінде 
айтылатын сөз (263 
бет). 

123
sultanسُـلـْـطانْ
(122 б.)
араб т. : 1. 
хүкүмдар, па-
дишах; 2. пади-
шахтың анасы, 
қызы және қа-
рындастарының 
есімімен ілесе 
аталады; 3. Бек-
таши тарикатына 
қатысты шейх 
пен үлкендерінің 
лақап аты; 4. 
ілтипат, құрмет 
білдіру (1229 
бет). 
1) sultan; 2) 
soltan; 
3) sultan; 4) 
sultän; 5) sultan; 
6) soltan; 7) 
sultan (799 бет). 
сұлтан, патша 
(215 бет). 
Сұлтан, 1. шығыс 
елдеріндегі жер-
гілікті биле-
ушілердің лауазы-
мы, 2. ауысп., ең 
жақсы, ең тәуір (746 
бет). 
faramanفـَـرَمَنْ
(122 б.)
парсы т. : 
ferman
: 1. бұй-
рық, әмір; 2. 
ерекше рәсім-
деліп, мөр ба-
сылатын пади-
шахтың жазбаша 
түрдегі бұйрығы, 
жарлығы (371 
бет). 
жоқ
пәрмен, жар-
лық, бұйрық 
(226 бет). 
Пәрмен, 1. қарқын-
ды екпін, тегеурінді 
қуат, 2. күрделі бір 
істі орындату үшін 
берілетін әмір, бұй-
рық (672 бет). 
şekirdشـَـكـِـرْدْ
(122 б.)
парсы т. : şakird: 
білім-ғылым 
үйрену, білу 
мақсатымен мек-
теп-медресеге 
баратын оқушы; 
2. қандай да бір 
оқымысты-фи-
лософтың дәр-
сіне қатысушы, 
тыңдарман; 3. 
қандай да бір 
ұстаның жа-
нында жүретін 
көмекшісі, үй-
ренуші жас-ұста 
(1249 бет). 
жоқ
шәкірт, үйре-
нуші, оқушы 
(227 бет). 
Шәкірт, 1. оқушы, 
үйренуші, 2. ауысп. 
ұстаздың жолын 
ұстайтын, ісін алға 
апаратын адам (909 
бет). 

124
usluاُصْـلـُو
(127 б.) (арап тілін-
дегі ‘aslun – ғалым, 
білімпаз сөзінің 
қыпшақтанған фор-
масы: 128 б. 
uslu: жоқ. 
‘aslun – жоқ. 
араб т. : 
usul: 1. 
қандай да бір 
білім-ғылымды 
айтпай тұрып, 
сол ғылым тура-
лы анықтамасы 
мен тұжырымда-
масын беру; 
2. негізгі ере-
же-постулаттар; 
3. тәртіп, заң, 
қағида; 4. стиль, 
өлшем
жол; 5. биязы, 
жұмсақ амал-
тәсіл, әрекет; 
6. ресми заң-
дық-құқықтық 
нормалар (1410 
бет). 
жоқ
ғалым, білімпаз 
(224 бет). 
Ғалым, ақыл-ой 
иесі, ғұлама (182 
бет). 
aqšamاَخْـشَمْ
(парсы, 144 б.)
Күн бататын 
уақыт; 2. күн 
бату мен ұйқыға 
жату арасындағы 
уақыт, мезгіл; 3. 
өткен күнге сіл-
теме жасау (25 
бет) 
1) ahşam 2) 
akşam-kis-ingir 
3) akşam-inir-
keç, 4) äkşäm, 
5) akşam-kiç-
ingir, 6) ağşam, 
7) ahşam (12, 13 
б.). 
кешкі мезгіл, 
кешкі намаз 
уақыты (169 
бет). 
Ақшам, діни. 1. іңір 
болған кез, 2. күн 
батар кезде оқыла-
тын намаз (34 бет). 
jkindiاِكِـنـْـدِى
(парсы, 145 б.)
Түс пен кеш ара-
сындағы намаз 
уақыты. Ауыспа-
лы мағынасы: 
беймезгіл, кеші-
гу, кешігіп қалу 
(550 бет). 
1)ikindi; 2) 
ikindi; 3) tüştön 
kiyin; 4) tüşdän 
keyin; 5) ikindi; 
6) ikindi; 7) 
çüştin keyinki 
zaman (377 бет). 
екінді, кешке 
қарай, түс қайта 
(189 бет). 
Екінді. бесін мен 
ақшам арасындағы 
мезгіл, 2. екінді 
кезінде оқылатын 
намаз (220 бет). 

125
sürmeسُرْما
(142 бет)
1. сүру етіст.; 2. 
сүрілетін, құла-
тылатын зат; 3. 
көз айналасына 
және кірпікке 
жағатын қара 
бояу. Ең көп арап 
әйел мен еркек-
тері қолданады. 
4. Есіктің ішкі 
жағынан жабуға 
арналған құрал, 
күршек; 5. Стол, 
шкафтың тар-
тып ашылатын 
полкасы, тартпа; 
6. Іштің өтуі, 
тышқақ; 7. бот. : 
дәнді дақылдарда 
кездесетін құрт 
ауруы (1240 бет). 
жоқ
сүрме (215 бет). Сүрме; кірпік, қа-
сты бояйтын қына-
дан жасалған бояу 
(753 бет). 
gülaфكـُـلـَـفْ(142 
бет)
парсы т. : gülâb: 
роза гүлінің 
сөлі, гүлдің иісті 
сұйықтығы (444 
бет). 
жоқ
роза гүлінің 
сөлі, иіссу (180 
бет). 
гүлпар биол. күлте 
жапырақшалары 
көп гүлдің бір түрі 
(181 бет) 
asluاَصْـلـُو
(148 бет)
жоқ
жоқ
ақылды, асыл 
(170 бет). 
ақылды. сана сезімі 
жоғары, білімді, 
есті (35 бет). 
сomartجُـمَـرْتْ(148 
бет)
парсы т. : 
cömert: 1. қолы 
ашық; 2. ауыспа-
лы мағ. : құнар-
лы, сол өнім бе-
ретін (180 бет). 
1)comärd; 2) 
yomart; 3) cömart-
mart-bereşen; 4) 
şehyi; 5) yumart; 
6) cömärt-şahi-eli 
açık; 7) märt-şehi 
(107 бет). 
жомарт, мырза 
(185 бет). 
жомарт, 1. қолы 
ашық, береген, 
мырза, 2. ауысп. 
дарқан, бай, кең 
(307 бет). 
Таблицада көрінгеніндей талдау нысанына «Ескі қыпшақ тілінің лексика-грамма-
тикалық ерекшеліктері (Абу Хайиан еңбегі бойынша, ХІV ғ.)» дерегінен 17 арап-пар-
сы кірме сөз алынып, қазақ тіліндегі мағыналық көрсеткіші де осы кітаптың сөздік 
анықтамалығы графасына сәйкес берілді. Ал кейбір сөздердің Түркі Тілдерінің Са-
лыстырмалы Сөздігінде болмау себебі жалпытүркілік лексика яғни түркизмдерге 
қарай орайластыра түзілуінде. Осы сөздік бойынша сәйкесінше түркі тілдерінде 
берілген балама/анықтамалықтары негізінен, руханият сипатты арап-парсы атаулар 
болып табылады. Камус-и Түркидегі балама сөздер «Ескі қыпшақ тілінің лексика-г-
рамматикалық ерекшеліктері(Абу Хайиан еңбегі бойынша, ХІV ғ.)» сөздерді толық-
тырып, өз дәуіріне сай орындалған материал санатында қолданылды. 

126
Түркі Тілдерінің Салыстырмалы Сөздігі қолданған алфавит: 
1. 
A a 8. F f 15. K k 22. Ö ö 29. Ü ü
2. 
Ә ә 9. G g 16. Q q 23. P p 30. V v
3. 
B b 10. Ğ ğ 17. L l 24. R r 31. W w
4. 
C c 11. H h 18. M m 25. S s 32. X x
5. 
Ç ç 12. I ı 19. N n 26. Ş ş 33. Y y
6. 
D d 13. İ i 20. Ŋ ŋ 27. T t 34. Z z
7. 
E e 14. J j 21. O o 28. U u
Осы мысалдарға қосымша ретінде жоғарыда аталған Мұса Саланның 
зерттеулерінен үзінді көрсетпекшіміз: 
bazar – қазіргі мағынада: базар; бұл сөздің парсы тілінен енген сөз екендігін Абу 
Хайианның өзі ескерткен (
ҚТСС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі): 1. Өндіріс 
өнімдерін сату, сатып алу процесін жүзеге асыратын сауда-саттық орны; 2. Ауысп., 
у-шу, азан-қазан, қызық, думан; Базар жасады – азан-қазан қылды. Базары тарқады 
– қызығы кетті, жастығы бітті. 97 б.). 
cıra, cıraq, cıraġ – шырақ; Абу Хайиан үш ілеспелі (вариантты) сөздің парсы 
тіліне тән екендігін ескертіп, түркі тіліндегі айтылымынчырағ және чырақ деп 
белгілеген (
ҚТСС: шырағдан, шам (майшам). 2. көне. Бейіт басына барғанда өлген 
адамға арнап жағатын жарық. 3. ауысп. Жеңгесінің қайындарын еркелете айтатын 
сөзі. Шырағы қайта жанды: а) өшкен оты қайта түтеді; ә) көзі қайтадан көретін 
болды. Шырағы өшті (сөнді): түтіні өшті, үйі иесіз қалды. Шырақ алып түсті: 
соңына түсті, қудалады. 936 б. ). 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: