Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

«Тіл туралы жаца ілім» тұжырымдамасы
Компаративтік  тіл  білімін  ығыстырып,  оның  орнына  келген 
жаңа бағыт  кеңес тіл  білімі тарихында «Тіл туралы  жаңа  ілім»  не- 
месе «Яфет тіл ғылымы» деп аталады. Бұл бағыт өкілдері маркстік- 
лениндік идеяны  басшылыққа алды.  Мұны  қалыптастырушы  ибе- 
рий-кавказ  тілдерінің  маманы  -  Н.  Я.  Марр.  Ол  бастапқыда  бұл
тілдердщ  туыстық  төркінін,  олардың  сеуит  тілдерімен  оаиланы- 
сын  зерттеп,  өз  теориясын  «яфеттік  теория»  деп  атады.  «Яфет» 
деғен  терминді  басында  Н.  Марр  бүкіл  Закавказье,  Жерорта теңізі 
тілдерінің  бэріне  ортақ,  шартгы  атау  ретінде  қолданған,  артынан 
осы тілдерді  зерттеуден  туған ой-тұжырымдарын  «яфет теориясы» 
деп атаған. Кейін ол «Тіл туралы жаңа ілім» деғен атпен ауыстырыл- 
ды.  Н.  Я.  Марр қалыптастырған тіл туралы  ілімнің өзіндік жүйесі, 
концепциялары мыналар болды:
Марксизм  құлдық,  феодалдық,  капиталистік  қоғамдар  -  
таптық  қоғамдар,  бұл  қоғамдағы  адамдар  қанаушы,  қаналушы 
таптарға  бөлінеді  десе,  Н.  Марр  таптық  қоғамдағы  тіл  де  таптык 
болады,  қанаушы  таптың  да,  қаналушы  таптың да  өз  тілі  болады, 
жалпыхалықтық тіл деген жалған сөз дейді.
Марксизм  қоғамның  саяси,  құқықтық,  діни,  философиялық 
көзқарастары  -  қоғамдық  базистің  қондырмалары,  базис  жойыл- 
са,  олар  да  жойылып  отырады  десе,  Н.  Марр  осы  қағиданы  тіпге 
де  қолданып, тіл де  қоғамдық қондырма, тіл де қоғамдық базистің 
жойылуымен  жойылып  отырады,  бұл  қоғамдық  формациялардың 
әрқайсысының өзіндік тілдері болады деді.
Н. Марр адамдардьщ бір-бірімен қатынас жасау құралы — қол 
тілі, ым тілі болған дейді. Ал марксизм дыбыс тілі адам қоғамымен 
бірге  туып,  жасап  келеді,  тіл  —  адам  қатынасының  ең  маңызды 
құралы дейді.
Н. 
Марр  тіл  зерттеуде  4  түрлі  элементке  негізделген 
палеонтологиялық талдау  әдісін  қолдануды  ұсынды.  Бұл  эдіс  бой- 
ынша  дүние  жүзіндегі  тілдердің  шығу  төркіні  -   глотгогониялық 
процесі бар. Олардың барлығы о бастағы 
сал,  бер,  йон, рош
 деген 4 
элементген тарайды. Әрине, бұл бос болжам еді.
Марксизм  қоғам  өзінің  даму  тарихында  эр  түрлі  қоғамдық 
формациядан  (құлдық,  феодалдық т.б.) өтеді  десе,  Марр тілдің да-
110

муында  да  эртүрлі  сатылар  болады,  тіл  сатылық  жолмен  дамиды 
дей д і.
Түркітану гылымыныц зерттелуі
Түркітану  -   жалпы  Шығыстану  ғылымының  бір  саласы. 
Түркітану  -  өте  күрделі  гылым.  Онымен  тарихы,  философия,  эт- 
нография,  археология,  лингвистика,  әдебиеттану  сияқгы  көптеген
гылымдар айналысады.
Түркітану  ғылым  атауы  ретінде  «түрік»,  «түркі»  деген
сөздер  негізінде  пайда  болған.  «Түрік»,  «түркі»  атаулары  түркі 
халыктарының  көне  жазбаларында  өте  ертеден  бар,  ал  еуропалық 
жазбаларда біздің заманымыздың X ғасырынан белгілі.
«Түрік» сөзінің этимологиясы белгісіз. Ғ алымдардың айтуына 
карағанда, ол батыр, күшті деген мағынаны білдірген. «Түркі» ерте- 
де этникалық атау ретінде қолданылмаған, әрқайсысының өздеріне 
тэн  этникалық  атаулары  бар  тайпалардың  саяси  бірлестігінің  аты 
болған.  Ертедегі  әскери  шонжарлар  «түркі»  деп  аталған.  Келе-ке- 
ле  түркілер  басшьшығымен  біріктірілген  тайпалар  түріктер  деп 
аггалған да, «түрік» этникапық атауға айналған.
«Түрік» сөзін өзінің этникалық, үлттық атауы ретінде иемден- 
ген жэне күні бүгінге дейін сол  мағынада қолданатын Түрік респу- 
бликасында түратын «Осман түрікгері» деп аталатын бір ғана халық. 
Ал «түркі» деген сөз — «түрік» атауы сияқты бір ғана халыққа, үлтқа 
тэн  агау  емес,  ол  -  эрқайсысының  өздеріне  меншікті  үлттық атау- 
лары  бар  түркі  халықгарының  бэрін  қамтитын  атау.  «Түркі»  -  бір 
ғана  халыктың  атауы  мэнінде  қалыптасқан  «түрік»  атауымен  ша- 
тастырмау  үшін,  барлық  түркі  халқы  Осман  түріктерінен  тараған 
екен деген теріс үғым тумау үшін, түркітануда XX ғасырдан бастап 
қолданылып жүрген, әбден орныққан ғылыми  термин.
Ертеректе  түркі  халқын  гректер  -   скиф,  қытайлар  -   гунн, 
ирандар  — сақ деп  атаған.  «Түркі  тілдері»  деген  жалпы  атау,  оның 
қүрамына  түркі  тілдес  30-ға  тарта  үлттар  мен  этникалық  топтар 
енеді.  Солардың  бірі  — қазақтар.  Түркілер  — дамудың талай  киян- 
кескі өткелдерінен өткен көне халық, қазақтар да солай.«Арғы қазақ 
ер түрік»  деп  Мағжан  Жүмабаев  атйқандай,  қазақ  хапқының  арғы 
тегі,  түпкі  төркіні  — түркілер.  Түркілердің  бір  бөлігі,  бір  тармагы
#   Г
болғандықтан,  олар  өткен  тарихи  өткелдерден  қазақтар  да  өтті.
111

Осы себептен де қазақ халқының азаматгық, тілдік, рухани тарихы, 
белгілі  шамада  болса да, жалпы  түркілік тарихпен  сабақтасып  жа- 
тады. Сондықтан түркілер тарихынан, түркітану қағидаларынан ха- 
бардар болмайынша, туған  халқымыздың,  тіліміздің тарихын  жете 
білу мүмкін емес. Түркітануды білудің қажеттігі, міне, осында.
Түркітану  ғылымының  дүниеге  келіп,  толық  қалыптасу 
тарихы  ХҮІІІ  ғасырдан  басталады.  Ол  түркі  халықтарының 
тілін,  әдебиетін,  тарихын,  этнографиясьін  зерттейтін  ғылымдар 
қосындысы  ретінде  Ресейде  қалыптасқан.  ХҮІІІ-ХІХ  ғасырларда 
жасалған  түркітанымдық  зерттеулер  (П.  М.  Мелиоранский,  В.  В. 
Радлов,  А.  Н.  Самойлович,  т.б.)  XX  ғасырда  өз  жалғасын  тапты.
XX  ғасыр  XIX  ғасырдағы  түркітанулық зеттеудің жалғасы  ретінде 
бүрынғы  еңбектерді тереңдетті, жаңа зерттеушілерді дүниеге алып 
келді. Оның көшбасында қазақғалымы Ахмет Байтүрсынүлы түрды. 
Алайда  1917жылғы  Қазан  төңкерісінен  соң  түркі  халықгарының 
мәдениетіне,  тіліне,  әдебиетіне 
Ресей  өкіметі  зорлык  жасап, 
түркі  жүртының  тізгінін  қол  астында  үстап  түрғандығы  тарихтан 
белгілі.  Әрине,  озық  мәдениетті  орыс  ғалымдары үлтгық ғылымға 
жәрдем  берді, түркітанымның  қалыптасуына  ықпал  жасады.  Бірақ 
ғылымның  бар  саласын  дамытуға  жағдай  жасамады.  Тіл  жэне  тіл 
пэні, түркітану ғылымы сөзсіз дамыган, дегенмен жағдай жасалын- 
са  бүдан  да  дамыған  болатыны  анық  еді.  Кеңес  өкіметі  түсында 
түркітану  ғылымына  өзіндік  үлес  қосқан  орыс  ғалымдарының 
есімдері  қазір де  құрметпен  аталып жүр.  Мысалы,  қазақ тілшілері
Н. К. Дмитриевті, Е. С. Маловты, қырғыз тілшілері К. Юдахинді, И.
А.  Батмановты,  өзбек тілшілері  Е.Д.Поливановты,  А.  К.  Боровков- 
ты, түркімен тілшілері А. Н. Самойловичті ерекше атайды.
Қазан  төңкерісінен  кейін  түркі  тілдерін  зерттеу  Мэскеу 
мен  Санкт-Петерборда  кеңінен  етек  алды.  Республикаларда  ин- 
ституттар,  академиялар  ашылып,  үлкен  қалаларға  шоғырланды. 
Мәскеу  мен  Санкт-Петерборда шогырланған тілшілер жалпы  жэне 
теориялық  түркітанымға  қатысты  мэселелерді  зерттеді.  Мысалы,
С.  Е.  Малов  (1880-1957 жж.) Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін,
көне  үйғыр  жазба  тілдерін,  қазіргі  үйғыр,  көне  үйғыр  тілдерін 
зерттеді,  жазба  ескерткіштерді  аударып,  транскрипция  жасап  жа- 
риялады.  В.  А.  Богородицкий  (1879-1941  жж.)  түркі  тілдерінің
112

фонетикасын  салыстыра  зерттеді,  олардың  генеалогиялык  жакган 
классификациясын жасады.  Н.  К.  Дмитриев  (1898-1954 жж.) түркі 
тілдерінің тарихына байланысты түрік жэне башқұрт тілдерін жан- 
жакгы  зерттеді  жэне  жалпы  түркі  тілдерін  салыстырмалы-тарихи 
зерттеулерге басшылык жасап,  қүнды  пікірлер айтты.  Н.  А.  Баска- 
ков (1905-1993  жж.) - бүкіл түркі тілдері бойынша құнды  еңбектер 
жазған, қарақалпак, ноғай, ұйғыр, алтай, тува, т.б. тілдерді зерттеп, 
теориялық еңбек жазған, бірнеше тілдердің диалекгілік ерекшелігін
тексеріп, сөздігін жасаған көрнекгі ғалым.
Бұл  кезеңде  түркі  тілдерін  зерттеу  жұмыстары  Түркия  мен
түркі  тілдес  елдерде  де жүргізіліп,  түркітанымды  дамытты.  Орыс 
ғалымдарымен  қатар  жеке-жеке  ұлт  тілдерін  зерттеуде  өндіре 
еңбек еткен жэне еңбек етіп келе жатқан жергілікті ұлт ғалымдары 
да аз емес.  Қазақ тіл  білімі  бойынша біз  А.  Байтұрсынұлының,  Қ.
Жұбановтың, I.  Кеңесбаевтың, Н. Сауранбаевтың, М.  Балақаевтың,
С.  Аманжоловтың,  Ә.  Қайдардың,  Р.  Сыздықтың  т.б.  көптеген 
ғалымдардың еңбектерін ерекше атаймыз.  Бүгінде кең мағынадағы 
(тіл,  тарих,  этнография,  эдебиет  салалырн  түгел  қамтыған) 
түркітану  ғылымының  еліміздің  барлық  өлкелерін  мекендейтін 
40-тай  ірілі-ұсакпгы  түркі  халыктарының  мэдени,  рухани  өмірінде 
алатын  орны  орасан  зор.  ¥ л т  тілдерінің  қатынас  құралы  ретінде 
дами  түсуі,  зерттеле  беруі,  сайып  келгенде,  эрбір  халықтың  өзіне 
тэн ұлттық ерекшеліктерінің сақталып  қалуының бірден-бір кепілі
болып саналады.
Үсынылатын әдебиеттер:
1. 
Сусов  И.П.  История  языкознания.  Москва:  Восток -  Запад,
2006.
2. 
Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. Алматы, 2004.
3. 
Қордабаев  Т.,  Қалиев  Ғ.  Жалпы  тіл  білімі.  Алматы.  Дәуір,
2004.
Тақырып:
  ХХ-ХХІ  ҒАСЫРЛАР  ТОҒЫСЫНДАҒЫ  ТІЛ
БІЛІМІ
Қарасты рылагын 
мәселелер: 
Тіл 
біліміндегі 
антропоөзектік  парадигманың  қалыптасу  сипаты.  Этнолингви- 
стика.  Лингвомәдениеттаным.  Когнитивтік лингвистика.  Психо-
113

лингвистика.  Әлеуметтік  тіл  білімі.  Паралингвистика.  Гендерлік 
лингвистика. Прагмалингвистика.  Қолданбалы тіл білімі.
Тіл біліміндегі антропоөзектік парадигманыц калыптасу
сипаты
Тарихи  тіл  білімі  тәсілдері  тарихпен  өте  жақын  болады, 
өйткені  қоғамның,  әдебиеттің  тілсіз  дамуы  мүмкін  емес.  XIX 
ғасырда  психологнялық  тәсілдер  мен  иде^ілар  тіл  білімінде  өте 
көп  қолданылса,  XX  ғасырдан  бастап  лингвистиканың  жаңа  са- 
лалары  қалыптасты.  Қоғамда  жүріп  жатқан  әлеуметтік,  мәдени- 
философиялық,  танымдық,  психологиялық  үрдістердің  қарқынды 
дамуымен  ежелгі  заманнан  зерттеу  нысанына  айналған  адамның 
өзін-өзі  тануға  бағытталған  антропоөзектік  парадигмасында  зерт- 
теу  қолға  алына  бастады.  Яғни,  XXI  гасырдың  басты  парадигма- 
сы  ретінде  қалыптасқан  антропоөзектік  бағыты  тіл  білімі  ғылымы 
тарихындағы  дәстүрлі  салыстырмалы-тарихи  (ХІХ-ХХ  ғғ.)  жэне 
жүйелілік-қүрылымдық  парадигмалардың  (XX  ғ.)  заңды  жалғасы 
болып табылады. 
-і
Сонымен,  XX  ғасырдың  соңғы  ширегінде  тіл  білімінде 
қалыптасқан 
антропоөзектік  парадигма  аясында  пәндераралық 
ғылым  салаларының  қарқынды  дамуы  белең  ала  бастады.  Оның 
негізгі  өзегі  «адам  -   тіл  -  мәдениет»  үштағаны  болып  табылады. 
Ғ ылымдағы бүл антропологиялық тіл білімінің сан алуан бағыттары
В. Гумбольдттың концепциясынан тарайтыны белгілі.
ХХ-ХХІ  ғасырлар тоғысындағы  лингвистика ілімінде тілді - 
қарым-қатынас пен таным қүралы ретінде ғана емес, үлттық мәдени 
код ретінде қарастыру қарқынды дами түсті.  Бүғінгі лингвистикада 
тілді  «тек  қана  өз  ішіндегі»  қүрылымдарды  зерттейтін  ғылым  бо- 
лудан  қалып,  антропоөзектік  тіл  біліміне,  яғни,  адамды,  оның  ой- 
санасын,  рухани-тәжірибелік,  т.б.  әрекетгерін  тіл  арқылы  зергтеу- 
ге  бағыт  ашуда.  Тілді  антропоөзектік  бағытта  зерттеу,  біріншіден, 
тіл  мен  адамның  рухани  белсенділігі,  екіншіден,  тіл  жэне  ойлау, 
үшіншіден, тіл жэне адам физиологиясы, төртіншіден,  тіл жэне ин- 
дивид  психологиясы, бесіншіден, тіл жэне таным, алтыншыдан, тіл 
және  қоғам,  жетіншіден, тіл жэне  мәдениет,  сегізіншіден,  тіл  жэне 
этнос, т.б. сияқты мәселелерді алға қойды.
114

Антропоөзектік
  (грекше -  адам, латынша -  орталық) -  адам 
феномеиін ғаламның басқа феномендеріне қарсы қоя отырып, адам- 
ды  ғаламның  орталығы  ретінде  танытып,  дүниедегі  бүкіл  болып 
жаткан үдерістердің мақсагын адам факторымен байланыстыратын 
багыт.  Бүл  бағыт  бойынша  адам  әлемді  өзін-озі  тану,  өзін  сезіну 
аркылы,  өзінің  теориялық  жэне  практикалық  әрекеті,  қимылы 
аркылы  тани  алады.  Көптеген тілдік  бірліктер дүниені  «адам  при- 
змасы» арқылы көрудің, танудың дәлелі бола алады.
Сонымен, анторпоөзектік парадигма бірінші орынға адамды 
кояды.  ал  тіл  адамның  толык  болмысын  танытушы  басты  негіз 
болып  есептеледі.  Адам  интеллектісі  адамның  өзі  секілді  тілсіз 
ешқандай да  маңызды рөл  атқара алмайды.  Егер тіл ойлау үдерісін 
жарықка  шығарып,  жаңа ментальдык кеңістікті  жасауға мүмкіндік 
туғызбаса,  онда  адам  ең  басты  тұлға  ретінде  саналмайтын  да  еді. 
Тілдің  көмегі  арқылы  адам  өз  ойын  сыртқа  шығарады,  қажетті
дүниесін жасауға мүмкіндік алады.
Ғылымда  антропоөзектік  парадигма  негізінде  өрбіген
салапардың  қатары  мынапар:  этнолингвистика,  элеуметтік  тіл 
білімі, психолингвистика, лингвомәдениеттаным, когнитивтік линг- 
вистика,  контрастивті  лингвистика,  паралингвистика,  гендерлік 
лингвистика, прагмалингвистика, қолданбалы тіл білімі.
Этнолингвистика
Этнолингвистика
 (грекше  еіһпоз — халық, тайпа және латын- 
ша 1іп§иа - тіл) -  тілді этносқа қатысы түрғысынан, этномәдени жэне 
этнопсихологиялык  факторлармен  байланыстыра  қарастырагын 
тіл  білімінің  бағыты.  Яғни,  этностын  материалдық  жэне  рухани 
мәдениетін,  оның  ділін,  тарихи  жэне  қазіргі  қалпын  бейнелейтін 
тілдік  элементтер  этнолингвистиканың  негізгі  нысаны  болып  та- 
былады. Ол этнография ғылымының қүрамында дара бағыт ретінде
пайда болды.
Жалпы,  тіл  білімі  тарихында  тіл  мәселелерін  сол  тілде 
сөйлеуші  халыктың  мәдени  өмірімен,  салт-сана,  эдет-ғүрпымен 
байланыстыра зерттеушілік те болды.  Бүл жөніндегі алгашқы  пікір 
ХҮІІІ  ғасырдың  соңғы  жартысында  өмір  сүрген  неміс  жазушы- 
сы,  әдебиетші  Иоганн  Бердердің  (1744-1803)  поэзияға  байланы- 
сты  еңбекгерінде,  одан  кейінгі  кезде  В.  Гумбольдт  еңбектерінде
115

кездеседі.  Бірақ  тіл  мәселелерін  мэдениетпен,  халықтың  эдет-
зергтеу
еңоектер
белең
қапыптасқан
Америкада,  екіншісі -  Германияда.  Бұлардың екеуі  де  этнолингви-
аталады
Америка этнолингвистикасын  қалыштастырушылар -  Эдуард
Уорф
ал Б. Уорфт
оилау  жэне  дүние»  (1956)  деген  еңбектері  бар.  Б.  Уорф  тілді
асыра  бағалады  да,  ал
қтың)
шектен  тыс  төмендетіп  тастады.  Этнолингвистика  Б.  Уорфтың 
идеясы  негізінде  этнография  мен  әлеуметтану  гылымдарының
аралығынан  туындаған болып танылады. Ал, бүл  идея Э. Сепирдің 
тіл  фактілерін  этнос  мэдениеті  мен  жеке  тұлға  тұрғысынан
V »
Уорф
болғандықтан,  ғылымда  бұл
Германия  этнолингвистикалық  мектебін  қалыптастыруда 
көрнекті рөл атқарған — Лео  Вайсгербер. Оның «Неміс тілінің күші 
туралы» (1950) деген 4 томдық еңбегі бар.
Бұл  екі  мектептің  өзара  жақын,  ортақ  жагы  -   екеуінің  де 
тіл  мэселелерін  мэдениетпен,  халықтың  рухани  өмірімен  байла- 
ныстыра  карайтыны.  Екеуі  де  өз  зерттеулерінде  В.  Гумбольдттың 
дүниені  тану,  білу  проңесінде  тілдің  атқаратын  рөлі  жөніндегі 
ьтімін  оасшылықка  алады.  Дегенмен  екі  мектепті  туғызған  се- 
бептер,  олардың  қалыптасу  негіздері  екі  басқа:  Америка  мектебі 
үндістер  тайпаларының тілін,  мәдениетін,  этнографиясын,  ал  Гер- 
мания  мектебі  неміс  мэдениетінің ұлттық сипатын, белгілерін зергг- 
теУ негізінде туып қалыптасқан. Екіншіден, Америка мектебі негізгі 
проблема  етіп  тіл  мен  мәдениетті,  ал  Германия  мектебі  тіл  мен 
халықтың арақатысын  қарастырды.  Бұл екі  мектептің В.Гумбольдт 
мұраларына  қаггысы  да  эртүрлі  болды.  Германия  мектебі  оны 
әлдеқайда кең, жан-жакты пайдаланады, ал Америка мектебінде он- 
дай  өріс  жоқ.  Әр  мектептің  өзіндік  ерекшеліктері  нақтылы  тілдік 
фактілерді зерттеу ісінде айтылғандаолан гөпі  пе мопяя 
туррпі
116

Америка  этнолингвистері  тіл  білімі  мен  этнографияны 
ітропологияның жеке тараулары деп санайды. Олардың пікірінше, 
ггропология -  мэдениет мэселесімен де, тіл мәселесімен де айна-
салалы
#  I  
^   г   — »   *
В. 
Гумбольдт  концепциясы  мынадай:  «Өмірде  адам,  тіл,  ой- 
Вау  жэне  дүние  дегендер  болады.  Олар  өзара  тығыз  байланысты. 
I 
іл адам мен дүниенің арасында түрған аралық нэрсе. Ол -  адамды
I  .іртқы дүниемен  байланыстырушы.  Тіл  -  халық рухының сыртқы 
эрінісі, халык ойының, дүние тану дәрежесінің көрсеткіші. Халық 
лі —
 оның рухы, халык рухы — оның тілі. Бүл екеуі тепе-тең».
Этнолингвистикалык  мектеп  өкілдері  В.  Гумбольдпың  осы
I
I
 кірлерін басшылыққа ал ып, оны эрі қарай дамытгы, жетілдірді, мы- 
і 
ілдармен толықтырды. Мәселен, Америка этнолингвистикасының
кілі Э.  Сепир:  «Тіл I  элеуметтік шындықгы түсінудің қүралы.  Әр 
I  іл -  эртүрлі модельмен жасалынған. Сондықтан эр тіл айналадағы
адамдар
қүлық
зерттемей тұрып
үсіну
халықта
Л  
щ -  
я  
т  
*
 
т *
ану  тілге  байланысты.  Тіл  — дүниенің  кілті.  Адам  тіл  жасағанды 
ана таниды»  -  деп  есептейді.  Сонымен  катар  ол;  «Тіл  — дүниенің 
ейнесі. Сөз нақты затты емес, зат туралы үғымды білдіреді» дейді. 
Іғни,  Л.  Вайсгербер  тілдің  дүние  танудағы  әлеуметтік  сипатына, 
үшіне  ерекше  мән  беріп,  оны  «дүниені  қайта  жасаудың  қүралы» 
^еп түйіндейді. 
Сөйтіп, екі мектеп өкілдері де: «Адамдардың
>й-санасы,  дүниеге  көзқарасы,  өмірді  тануы,  мінез-қүлқы  -  бәрі 
іе  тілге  тәуелді.  Олардың  бәрін  тіл  басқарады.  Тіл  тарихты  да, 
іәдениетті  де  жасаушы,  қайта  туғызушы»,  -  деп,  тілдің  қоғам 
іамуындағы  атқаратын  рөлін  шектен  тыс  асыра  бағалайды.  Тілге
)ның жаратылысында жок міндеттерді теліді.
Тілдің  коғам  өмірінде  елеулі  рөл  атқаратыны,  оның  руха- 
ш  жағын  (халыктың  мәдениеті,  әдебиеті,  білімі,  ғылымы,  діні, 
энері,  салты,  ғүрпы)  зерттеуде  септігін  мол  тигізетіндігі  рас. 
Гондай-ақ,  тілдің  қоғамдық  ой-пікірді  қалыптастыруда  да  бейта-
#
эап  қалмайтындығы  айқын.  Бірақ солардың ешқайсысына да тіл  -

билеушілік,  басқарушылық,  бағыт сілтеушілік қызмет атқармайды. 
Ой-сананың  қалыптасуына,  оның  жарыққа  шығуына  тілдің 
көрсетер көмегі аз емес. Бірақ одан «ойлауды, сананы тіл тугызады, 
тіл  басқарады»  деген  қорытынды  шығаруға  болмайды.  Тілдің 
объективті өмірді танып, білудегі рөлі де дэл осындай.
Этнолингвистикалық  мектептердің  ерекше  көңіл  бөлген 
тағы  бір  мэселесі  -   тілдердің  грамматикалық құрылыстарындағы 
өзгешеліктер.  Бұл  мэселеде  де  этнолингвистер  В.  Гумбольдггың 
пікірін  басшьшыққа  алады.  Ол  дүние  жүзіндегі  халықтардың 
эртүрлі  тілде  сөйлеу  себебін  рухтан  іздеді.  В.  Гумбольдт:  «Тіл 
дегеніміз  -   сол  тілді  қолданушы  халыктың  рухы.  Әр  халықтың 
рухы  эр  басқа.  Соған  сәйкес  олардың 
тілдері  де  басқа- 
басқа  болады.  Тілдердің  өзгешеліктері  халықтардың  дүниеге 
көзқарастарының  өзгешеліктерінде»  деп  санады.  Осы  пікірлерге 
орай  этнолингвистикалық 
мекгептер 
тілдердің 
грамматика- 
сына  да  оларға  тэн  емес  қызмет  жүктеді.  Мәселен,  олар:  «Грам- 
матика  —  халықтың  ақыл-ой  парасатын, 
мінез-күлқын 
жасау- 
шы.  Тіл  қүрылымдарының  эртүрлі  болуы  -  халықтардың  ойлау 
формасының  эртүрлілігінің  белгісі»  деп  айтты.
Америка  лингвисі  Б.  Уорф  тілдердің  грамматикалық 
құрылымдарындағы 
өзгешеліктерді 
халықтардың 
ойлау 
формаларындағы, 
дүниеге 
көзқарастарындағы, 
дүние 
тану 
қабілеттеріндегі  өзгешеліктер,  -  деп  ашық айтты.  Оның пікірінше: 
«Тіл  дегеніміз  -   үғым,  түсінік,  мағына.  Ал  ой-сана  дүниені 
бейнелейді. Яғни, дүние тілден көрініс табады.  Бірақ элгі дүние эр 
тілде  эртүрлі  бейнеленеді.  Ол  сол  халықтың дүниеге  көзқарасына, 
тілдік ойлауына байланысты».  Б.  Уорф мүнда тілдік форманы  мой- 
ындамайды.
Б. Уорф Америкадағы хопи деп аталатын үндістертайпасының 
тілін ағылшын,  франңуз,  неміс тілдерімен  салыстыра зерттейді де, 
еуропалық тілдерде кездесетін кейбір үғымдар мен  грамматикалық 
категориялардың  хопи  тілінде  үшыраспайтындығына  қарап,  хопи 
тілінің «дүниеге көзқарасы»,  «тілдік ойлауы» еуропалық тілдерден 
төмен, нашар, икемсіз» - деген түжырым жасайды. Бүл — қате пікір. 
Рас,  америкалықтар үшін капитализм -  «еркіндік», ал  капитапист - 
«еркін адам»  деген үғымды  берсе, хопи тайпасының өкілдері  үшін
118

капитализм  -   «канаушылар  қоғамы»,  ал  капиталист  -   «қанаушы»
деген ұйамды береді.
Дамудың  жоғарғы  сатысында  тұрған  халықтар  мен  төменғі
сатыда  тұрған  халықтардың  өзін  қоршаған  дүниеғе  көзқарасы,
түсініғі  біркелкі  болмайтыны  табиғи  нәрсе.  Бірақ  бұл  белгілі  бір
халықтың жаратылысының артықшылығынан  немесе төмендіғінен
болатын  нәрсе  емес.  Олардың бэрі  де  эр  халықтың экономикалық
тұрмыс  жағдайларына,  жағрапиясына  байланысты  нэрселер.
Тілдердің  ғрамматикалық  құрылысындағы  өзғешеліктерге  де  дэл
осы тұрғыдан қараған дұрыс.
Белгілі  бір  тілдерде  бар  ұғым  екінші  бір  тілдерде  жоқ  бол- 
са, ол элгі ұғым кездесетін тілдердің грамматикалық құрылысының 
аргықшылығы,  құдіретгілігі  емес.  Мысалы,  қазақ  тілі  лексика- 
сында  киіз  үйге,  төрт  түлік  малға  байланысты  орыс  тілі  лексика- 
сында  кездеспейтін  толып  жагқан  атаулар  бар.  Сол  сияқгы,  түркі 
тілдерінде  еуропалық  тілдерде  кездеспейтін  тэуелдік  жалғау  ка- 
тегориясы  бар.  Бұлар  қазак,  түрік  халыктарының  орыс,  еуропа 
халыктарынан  артықшылығын  білдіреді  деуге  болмайды.  Немесе 
керісінше, орыс, еуропа тілдерінде бар род, вид категориялары түркі 
тілдерінде  кездеспейтіндігіне  қарап,  мұны  еуропалық  тілдердің 
жаратьшысының  құдіреттітігінен  дей  алмаймыз.  Сондықтан
этнолингвистердің бұл пікірлері өте қаге.
Алғаш  қалыптасқан  этнолингвистикалық  бұл  мектептердің
кемшілігі де болды. Олар:
1.  Этнолингвистердің  пікірінше,  қоғамның  рухани  жактары 
халық  психикасына  тәуелді.  Олардың  бэрін  халық  психикасы
белгілейді, - дейді.
2.  Этнолингвистердің  пікірінше,  тіл  қоғам  өмірінің  барлық
саласын басқарады, билейді, нұсқайды.  Қоғам мүшелерінің дүниеге 
көзқарасын, мінез-құлқын калыптастырады,  - дейді.
3.  Этнолингвистердің  пікірінше,  тілдердің  эртүрлі  болуы 
халықтардың ойлау дэрежесінің эртүрлілігінен.  Бұл — мүлдем  қате 
пікір. Бір ғана мысал, арыстандар — Африкалық савандарда, ақ аю -  
Солтүстік мұзды мұхитында ғанатіршілік етеді. Ендеше, кең далада 
өмір сүретін қазақтардың ол аңдар туралы пікірі, ойы арыстандары 
немесс  аюы  бар,  оны  күнде  көріп  жүрген  елдерден  өзгеше болары 
сөзсіз емес пе?!
119

Этнолингвистика дегеніміз не? Қазақтіл білімінде ғылымның 
бұл  саласы  бұрын-соңды  арнайы  соз  болган  емес.  Сондықтан  да 
бұл  біздер  үшін  эрі  жаңа,  әрі  тың  проблема  болып  саналады.  Ана 
тіліміздің үшан-теңіз байлығын,  ғасырлар бойы толассыз толығып, 
үрпақтан үрпаққа ауысып, мүра болып келе жатқан асыл қазынасын 
мүмкіндігінше  толық  меңгеріп,  ел  игілігіне  айналдыруды  мақсат 
ететін  ғылым  салаларының  бірі  -  осы  этнолингвистика  болса  ке- 
рек. Сонда, этнолингвистиканың мақсаты не, зерттеу объектісіндегі 
ортақгық  неге  байланысты?  Ғылым  дүниесі  қандай  қажеттікпен 
этнография  мен  лингвистиканың  ортасынан  жаңа  ғылым  саласын 
тудырып, оған «этнолингвистика» деп ат қойып, айдар тағып отыр? 
Этнолингвистика  терминіне  тілшілердің  беріп  отырган  жүпыны 
ғана  анықтамасы  мынау:  «Этнолингвистика  -  это  «раздел  макро- 
лингвистики,  изучающий  отношения  между  языком  и  народом  и 
взаимодействие  лингвистических  и  этнических  факторов  в  функ- 
ционировании  и  развитии  языка  [1.  529]. 
Этнографтардың  бүл 
жайындағы  түсінігі  де  біржақты  сияқты.  Олар  бүл  терминге  бай- 
ланысты  зерттеу  объекгісін  негізінен  этнос  деп  қарайды  да,  тілді
екіншіорынғақояды. 
.
Бүл  ғылым  саласының  бір  кереметтігі  де,  бүгінгі  таңдағы 
ғылыми-практикалық маңызы  да -  оның монолиттік түтастығында, 
бір-біріне  етене  жакын, тіпті  бірінсіз  бірін толық түсінуге болмай- 
тын объект екендігінде.  Ол  объект -  этнос жэне оның тілі.  Өйткені 
тілсіз этнос, этноссыз тіл өмір сүруі  мүмкін емес.
Этнос  деп  отырғанымыз  — белгілі  бір  тарихи  дәуірде  және 
өлкеде қалыптасып, өзінің өзгеден ерекшелігін тани білген, тілінің, 
дінінің,  табиғатының,  психологиясының  түтастыгын  мойындаған, 
басқа да өзіндік  қасиеттерін сезіне білген  кауым.  Этнос  белгілі  бір 
қоғамдық  формацияда  ру,  ру-тайпа  бірлестігі  болып  саналса,  фео- 
дализм дэуірінде - үлыс не халық, капитализм дэуірінде үлт ретінде 
дамуы мүмкін. Бүл бэрімізге белгілі қағида.
Тіл  білімі  өзі  қаншалықты  көне  болса,  тіл  мен  этностың 
ара—қатынас  мәселесі де соншалыкты  эріден  келе жатқан, ежелден 
бар  қүбылыс.  Тіл  -  этностың ең түрақты,  ең бір басы  ашық  негізгі 
көрсеткіші.  Ал  түрақтылыгы  бүған  қараганда  осалдау,  өзгеруге 
бейім  территориялық  бірлік,  экономикалық-шаруашылық  жэне
120

мәдениет тұтастығы, т.б. этностың қосалқы белгілеріне жагады. Де- 
мек, тіл  гағдыры мен этнос тағдыры бір-бірімен тығыз байланысты.
Этнолингвистиканың 
міндетіне  жеке  тіл 
немесе  тіл 
топтарының  дамуын  тілді  қолданушы  сол  этностың  тарихымен 
байланыстыра  қарап,  бір  мәнге  ие  болғанымен,  тіл  мен  әдебиетке 
әрқилы  көрінетін ұғымдарды,  сонымен  бірге  этностың өзіндік ой- 
лау ерекшелігінің тілдік  көрінісін зертгеу жатады. Жалпы  алғанда, 
этнолингвистика  -  этностың  болмысынан  туындап,  санасында  са- 
раланып,  тарихи  жадында  сақталып,  тілі  арқылы  ғасырлар  бойы 
қапыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде атадан балаға, 
әулеттен  нэсілге  үзілмей  ауысып  келе  жатқан  дәстүрлі  мирасты 
жаңғыртып,  жан-жақты  зерттеп  танымдық  мэнін  ашып,  болашақ 
ұрпаққа  ұсыну  мақсатында  дүниеге  келген  күрделі  бағыт.  Осы 
ерекшеліктеріне орай оны «этностык тілтаным» десе де болғандай.
Қазақ тіл біліміндегі антропоөзектік бағытгағы зерттеулерде, 
еңалдымен,тіл мен этносаралықсабакгастық мэселесі нысанғаальш- 
ды. Қазақ тіл білімі ғылымында тілді жоғары адамзаттық  кұндылық 
ретінде  бағалап,  оны  антропологиялық  танымның,  этникалық 
қалыптасудың құралы тұрғысынан сипаттау XX ғасырдың 80-жыл- 
дарында Ә. Қайдар зерттеулерінен нақты басталады. Ғ алымның «Тіл
—
 этнос - таным» мәселелерінің сабактастығын танытатын  ғылыми 
идеялары  қазіргі  қазақ тіл  білімі  ғылымын  жаңа белеске  көтерді. 
Ғалымның зергтеулерінде «Этностың дүниеге келуіне ұйтқы болған 
да — тіл,  рухани-мэдени  өмірінің өзегі  де,  өзін-өзі  танып  білудің 
өлшемі  де -  сол тіл» - деп түйінделеді  [2.  11]. «Қазақ тілінің өзекті 
мэселелері» атты еңбегінде Ә. Қайдар этнолингвистиканың  зерттеу 
нысаны  мен  мақсат-міндеттеріне  токталып, оның  мәдениетгану, 
этнография, 
өлкетану,  фольклористика,  мифология,  дінтану, 
астрология,  т.б.  қоғамдык-элеуметтік  пәндермен,  этимология, 
диалектология,  ономастика,  фразеология,  лексикография,  терми- 
нология,  т.б.  лингвистикалық  пәндермен  арақатынасына  кеңінен 
сипаггтама  береді.  Сондай-ақ,  ғалым  тілдің  лексика-семантикалық 
қорын  дамьпудын,  байытудың  этнолингвистикалық  арналарын 
көрсетіп,  тіл  байлығын  этнолингвистикалық  тұрғыдан  зерттеудің
ұстанымдарын айқындап береді.
Сонымен  қатар,  қазақ  тіл  білімінде  этнолингвистиканың
негізіне  ғылыми  терең  талдау  жасап,  библиографиялық  шолу
121

Лингвомәдениеттаным
Лингвомәдениеттаным
  -  ұлттық  тілғе  мәдениет  пен  діпдің 
(менталитеттің)  эсер  етуін  қарастыратын  тіл  білімінің  жаңа  сала- 
сы. Яғни, ұлттық сипаты бар деп танылатын элеуметтік, танымдық, 
эстетикалық, этикалық, саяси, адамғершілік, {Ьуханилық, тұрмыстык 
қағидалар  мен  заңдылықтарды  тілдік  құралдар  арқьшы  жеткізуді 
зерттейтін бағыт. Линғвомэдениеттаным саласының негізғі максаты
-   этностың  мэдениеті  мен  тілдің  өзара  байланысын  ұлттың  сан 
ғасырлар  бойы  қапыптасқан  салт-дәстүрлері,  әдеп-ғұрыптары, 
ырым-жоралғылары, сана-сезімі мен тұрмыс-тіршілігі, ұлттық бол- 
мысы мен ұлттык өлшемдері негізінде зерделеу.
Лингвомэдениеттаным  —  тіл  білімі  мен  мәдениеттану 
ғылымдарының  шенігде  пайда  болған,  халық  мәдениетінің тілдегі 
сақталған  көрінісін  зерттейтін  сала.  Орыс ғалымы  В.  Н.  Телияның 
түсіндіруінше,  лингвомэдениетганым  пэнінің  негізгі  міндеті  -  тіл 
мен  мәдениеттің  арақатынасын  синхрондық  тұрғыдан  зерттеп  си- 
паттау болмақ [4.217].
Тіл мен мәдениет үшін мынадай екі ортақгық тэн: олар халық 
пен адамның дүниетанымын танытатындар, олар үнемі тығыз бай- 
ланыста, себебі белгілі бір субьектінің қарым-қатынасы — ол қашан 
да белгілі бір субъектінің мәдениетін көрсетеді,  тілге де, мәдениетке 
де нормалылық, тарихилық тэн. Тіл -  мэдениеттің құрамдас бөлігі, 
оны  игерудің  негізгі  құралы,  ұлтгық  діл  болмысын  ұрпақтан- 
ұрпаққа  жеткізуші.  Сонымен  қатар,  бұл  екі  құбылыстың  өзіндік
.  арқылы (1300-ден аса) жаңа бағытгарды айқындаған ғалым -  М.  М.
Копыленко болды.
аитарлықгаи  ерекшеліктері  де  оар. 
ііл
  қатынас  құралы  ретінде 
сөйлеушіге  қарай  бағытгалады,  ал  мәдениет өзінен-өзі  таныла  ал- 
майды. Олар эртүрлі семиотикалық жүйелер болып табылады.
Жалпы алғанда, лингвомэдениеттаным - тіл мен мәдениеттің 
өзара  байланысы  мен  өзара  әрекеттестігін  зерттейтін  кешенді 
ғылыми пэн. Адам, жеке түлға туралы ғылым саласы болғандықган 
да,  лингвомәдениеттаным,  бір  жағынан.  адамның  тілге  тигізетін 
әсерін,  екінші жағынан,  тілдік  фактордың адамға тигізер  ықпалын 
қарастыруға бағытталады. Мәдениет -  тілдегі элемнің бейнесі.
122

Теориялық 
негіз 
жинақталған 
базалық 
пэн 
ретінде
лингвомэдениеттаным  мэдениеттану  мен  тіл  білімі  пэндерінің
тоғысынан қапыптасқан.
Лингвомэдениетганым  тіл  — рухани  мәдениет — діл  — халық
шығармашылығықарым-қатынасынзерттейтінэтнолингвистиканың
кұрамынан  қалыптасқан.  Этнолингвистикалық  зерттеулер  тілдік 
деректерді диахрондық жағынан қарастырса, лингвомэдениеттаным 
тіл  мен  мэдениет  қатынасын  синхрондық  тұрғыдан  карастыруды
максат етеді. Этнолингвистиканың материалы  болып  фольклорлық
жэне  мифологиялық  мэтіндер,  діни  жэне  тұрмыстық  сипаттағы 
дэстүрлер,  ырымдар,  наным-сенімдер,  т.б.  негіздер  саналады. 
Зергтеудің  максаты  —  осы  аталған  материалдар  негізінде  этнос 
мэдениеті  мен  оның тілінде  сақталған  әлемнің тілдік бейнесін  ре- 
конструкциялау.  Батыс  еуропа  тіл  білімі  мен  орыс  тіл  білімінде 
лингвомәдениеттанымдық  зертгеулердің  басты  дерегі  болып
ұлттық-мәдени  ерекшеліктері,  мэдени  құбылыстары,  мәдениетпен
байланысты  бірліктер,  этномэдени  фразеологизмдердің  өзіндік 
ерекшеліктері  алынды.  Лингвомэдениеттанымның гылым  ретінде
дамуы оны зерттеудің басты  әдіс-тәсілдерін  ажыратып алу арқылы 
іске асты.
Лингвомәдениеттаным 
этнолингвистика 
ғылымынан 
қарастыратын материалы мен оны талдаудың мақсаты арқылы ажы- 
ратылады. Оның мақсаты -  әлемнің бейнесін тіл тұтынушылардың 
күнделікті  үйреншікті  тілінде,  эртүрлі  мәтіндер  мен  мәдениеттің 
түрлі орындарында калай көрініс табатынын с ипаттау болып табы- 
лады. Оның негізгі деректері қазіргі қарым-қатынас үдерісі, мэдени 
ақпараттың  дерегі  ретіндегі  философиялық,  діни,  фольклорлық
дискурстар болып саналады.
Лингвомэдениеттаным  тіл  мен  мэдениет  құбылысын  жүйелі
түрде  бірлікте  алып  қарауда  семантиканың  өте  терең  қойнауында 
талдау  жасайды.  Жалпы  адамзагптық  және  ұлттық  мәдениет 
концептілерін  талдау  барысында  лингвомәдениеттанымдық  зерт- 
теулер  олардың  жан-жақгы  мэндерін  ашып  береді.  Мысалы, 
«құл»
  сөзін  алар  болсақ,  ол  мынадай  түрлі  фразеологиялық  қатар 
құратындығын  көруге  болады: 
«қүмарлықтың  қүлы»,  «тамақтың 
қүлы»,  «арманның  қүлы»,  т.б.
  Сонымен  қатар,  діни  мәдениетте
«Алланың қүлы»
 деген де тіркес кездеседі.
123

Л ингвом әдениеттаны м
Лингвомэдениеттаным  -  ұлттық  тілге  мэдениет  пен  дшдің 
(менталитеттің)  әсер  етуін  қарастыратын  тіл  білімінің  жаңа  сала- 
сы. Ягни, ұлтгық сипаты бар деп танылатын әлеуметгік, танымдык. 
эстетикалық, этикалык, саяси, адамгёршілік, руханилық, тұрмыстык 
қагидалар  мен  зандылықтарды  тілдік  кұраддар  арқыпы  жеткізчді 
зерттейтін багыт. Лингвомэдениеттаным саласының негізгі максаты
— этностың  мэдениеті  мен  тілдің  өзара  байланысын  ұлттың  сан 
ғасырлар  бойы  қалыптаскан  салт-дэстүрлері,  эдеп-гұрыптары. 
ырым-жоралғылары, сана-сезімі  мен тұрмыс-тіршілігі, ұлттык бол- 
мысы  мен ұлттык өлшемдері негізінде зерделеу.
Лингвомэдениетганым  —  тіл  білімі  мен  мәдениеттаж
т
аркылы (1300-ден  аса) жаңа бағытгарды айкындаган  ғалым -  
М. М.
Копыленко болды . 
'
ғылымдарының  шенігде  паида  оолған,  халык  мэдениетінің тілдеп 
сақталған  көрінісін  зерттейтін  сала.  Орыс  ғалымы  В.  Н.  Телияның 
түсіндіруінше,  лингвомэдениеттаным  пэнінің  негізгі  міндеті  -  тіп 
мен  мәдениеттің  арақагынасын  синхрондық  тұрғыдан  зерттеп  си-
паттау болмақ [4.217]. 
й Я І
Тіл мен мәдениет үшін мынадай екі ортактык тэн: олар халык
пен  адамның дүниетанымын танытаггындар,  одар үнемі тығыз бай- 
ланыста, себебі белгілі бір субьектінің карым-қатынасы -  ол  кашан 
да белгілі бір субъектінің мәдениетін көрсетеді,  тілге де. мэдениетке
де нормалылық, тарихилық тэн.  Тіл — мәдениеттің кұрамдас бөлігі, 
оны  игерудің  негізгі  құралы,  ұлтгык  діл  болмысын  ұрпакган- 
ұрпаққа  жеткізуші.  Сонымен  катар,  бұл  екі  құбылыстың  өзіндік 
айтарлықтай  ерекшеліктері  де  бар.  Тьт  катынас  кұрапы  ретінде 
сөйлеушіге  қарай  бағытталады,  ал  мәдениет  өзінен-өзі  таныла ал- 
майды.  Олар эртүрлі семиотикалык жүйелер болып табылады.
Жалпы алғанда, лингвомәдениеттаным  - тіл  мен  мэдениеттің 
өзара  байланысы  мен  өзара  әрекеттестігін  зерттейтін  кешенді 
ғылыми  пэн. Адам, жеке тұлға туралы ғылым саласы болғандыктан 
да,  лингвомэдениеттаным,  бір  жағынан.  адамның  тілге  тигізетін 
эсерін.  екінші  жағынан.  тітдік  фактордың адамға тигізер  ыкпалын 
карастыруға бағытталады. Мәдениет — тілдегі әлемнің бейнесі.

I
Тсу^ігіікД 
ш
ЖЯИЖГЛ.Үт 
(МШнЧ
аи Е, ц  1 А  імч  11 —> I ч  « .ШМКГТІІІУ  « й і  Ю   (Ч.
||І Г > И П   ТІІТІП— ~~— ‘
і һ и ш э м а ж ш и т п т м   тіі 
га
\
днм
V II
Ж
і
 л
шгг*Кф***ь«ат^ж*эдэ* «>
щпц 
*^|8ГПМСТШОг
ІС Ш .  Э ш ш г т л ш  IIТ   «ГГА ІС Г
у о т р »  лшү|ч><иыл і а ш ш  м р к т ц ^ і   ш п к т ж м с
•»>
л
 
ш
 
к
о
о
т
е
с
т
 
к
і
ш
н
а
с
м
н
 
с
ш
\
|
ч
>
ч
і
м
^
 
і
^
і
^
г
н
и
и
 
ш
ш
ц
___________________________________
м с а г т д і   > т \ ш г ж т < к д и м и  шпггш,, 
іу
 
^
м
^
і
^
т
. 
кк
х і к ч т ш ^   ч ) т т   т и
::Л
N V  С*»- 'МПІГУ
■ < т  к о   с и а  ш м
(Х
і і
 
і п і п м
  « т ^ т ^ ж 4  ч '
к
ІкХ
ж
і к
і і  
^ и ц  
т и
к к
 
а к у
-   ч   т \ л л ж   л > < ш
  »
ж т ш н и і ^   Е
іш с
  счіччмі  і і і   б іім з 
фш
 
сгмг
  а*
ІЖ
МИЯІ
ГГГГЧ.Х^ГИ
Ь ^"Ч4 
с * *   *■  ^
і т ш К '^ к к н   ф е м к ^ ш ^ к г і.  ^
р
 
к ш
 
ч
>Н
і и к п
ш   Офлипх^х  ^тно*кме**іі
;:см ч \\'л   •,^ч-к®і’н  ^ $чд^\
р о ж і ш і ф і  ІИІНДІ»  Л ш и > ч д ж  і ш  ТТЭИІ «V ‘
м чы  омм 
хгпгу
 дін (м сш  т ^ т х и к т ш  іж цм гы я л*> 
^
м
>ТЖ\НІ-  ШГТІ <1
х ы к м
с к к т и
зф к тьд о го м  ч ш ^ т ш  чен он^  т »
 
чліксл*^  * ч ' ^ ^  **>.- 
я ы ш і і  Омь*н « ш с а т  -  а к ч н щ  ог8йесш тгд  ^   л.чх ■ : . . ім** 
^шіейаш  >і*ғснии»:п  тгівос-.  эртцмі  * » т « * р   >*е«  '*лж«ж?гп*» 
•\|ш  о р ы м л іш я  к іп й  һчччнк' я м ш » ь іч  с ш и п »  блтмп тао%*~ 
іаім  Оыын негізвгі жржтері юшрті  к«*л»-ипі»»с \  кг*сі  » « « « • 
іх  афштк ч  дерегі  ретшгагі
шкж>рстар & \«ш  см ш и ы .
ІШІ
*.  1ч\' 
хх\ и «
іім ш ш к ія к т п ш м
  ш   \к н   « м е іік т 
жчіел
үр_іе  счрдікте альйі  кадо п   о«ш тн а~ ы н
л
т
е
і  
т
е
1
“  I  V  
V
: г с н   №
> ім » и н іі
Ж х тм   и ж я т т т к   жәие  \.гггык 
ча х м к т
« м к і т ш ф в   т ш я   б а р ы с ш л   т нмг»і>л*ә * сш *е ш й я  м .ш  ч  « ^ т -  
печде^» 
а и р іы н   аеммкакты  \*ән.хр*н 
а ш ы п  
ссрелі.  Мьк&аък
чі
 £> 
ой
5
ш
  ш р  б аісж .  лт 
ч ь ік ш і
 т\раі  фрвллхкч■»» & • кі к  чдтар 
^ р а ш а і и г ы н   и > р г е   б л іа ш і:  
к |  *м *  * л : ц . л ^ ч
а м » .  
*
^м ькш ч   ^  і я '.  ** ?і  Соммяен  камр.  і ш   «
і і и м «  ^  »» » жген ле п р « к  к и к с г

омәдениеттанымның
құбь
Лингвоелтану  сипатын  көрсететін  лексика  жатады.  Бұл 
категорияға ұлт классиктерінің өсиетті, канатты сөздерін жатқызуга
болады.  Кеңестік  жэне  тэуелсідік  жылдарындағы  саяси,  қоғамдык
Жер
алу»
Мифологиялық  мэдени-тілдік  бірліктер:  фразеолог
етафорал
мәдениетттің
ма — маңызды мифт
------- 
-  
-- 
*
 
-  
•  ■ 
-  
7
ифологема немесе архетип жатады. Мифологе
Мифтің
жатады.  Архетип — тұрақты  бейне,  адамның  санасында өмір сүріп, 
мәдениетке тарайтын символ. Мэселен, «нан» сөзі қатысты  фразео-
логизмдер мен мақалдарға нанның өмір  символы  жәнематериалдық 
жетістік  екендігі негіз болғаны белгілі.
Тілдің  паремиологиялық  қабаты.  Мақал  —  прагматикалық
эсері  күшті  болып  келетін  адам  санасының  бір  бөлшегі.  Бір  ғана
мақалдың бойында эрі ақыл, эрі өсиет, эрі кеңес, эрі ыза, эрі жүбату 
жатуы мүмкін. 
. 
_
Символдар,  ғүрыптар,  стереотиптер.  Адам  «символдар 
элемінде»  өмір сүреді.  (Э.  Кассирер).  Символ -  бүл өте жоғары  та-
сипаттаи  алатын
бүл  адамның  әлеуметтену  үрдісінде  қалыптасқан
өз мақсатын тани алады.
Тіл  мен  мәдениеттің
Олардың жасалу
мәдениеттің
берушінің  бірі 
бейнелер  (образдар).  Бейнелілік,  яғни  создің  не 
фразеологизмдердің  мүмкіншіліктері  біздің  көз  алдымызға  эсеолі
алып
Лингвомэдениеттаным, 
сонымен 
қатар, 
тілдердің 
стилистикалық  қүрылысы  мэселесімен,  эдеби  тіл  жэне  оның
қалыптасуындағы түрлі  құбылыстардың арақатысы  мәселелерімен 
де  айналысады.
124

Лингвомәдени  құбылыс  адамньщ  сөйлеу  эрекетіне  ерек- 
ше  эсер  етеді.  Адамдардың  сөйлеу  эрекетінде  олардың  элеуметтік 
рөлдерде өзін-өзі қалай ұстау мэдениеті көрініп тұрады.
Сөйпеу  этикеті  (мэдениеті)  —  бұл  қарым-қатынастың  аса 
маңызды  бөлшегі.  Сөйлеу  этикеті  -  бұл  адамдардың  ресми  жэне 
ресми  емес  орындардағы  қарым-қатынас  жасау  жағдайларындағы
әлеуметтік, ұлттық, мэдени қағидалары болып табылады.
Сондай-ақ  тіл  мен  діннің  арақатысы  мәселесі  де  ерекше 
маңызды  болып табылады.  Мәселен,  ислам  мэдениеті  өзінің бейне 
көрінісін тілден,  мэдени  құрылымдардан,  фразеологизмдерден,  па-
ремиологизмдерден, афоризмдерден тапты.
Лингвомэдеииеттаным 
ғылымының 
алғашқы 
міндеті 
эдіснамалық  негізін  табу,  оның  терминологиялық  аппаратын 
жасау,  лингвомәдениеттанымдық  тапдаулар  ұшін  метатілді  жа- 
сау  болып  саналады.  Метатіл  мәдениет  үшін  де,  тіл  үшін  де 
бірдей  әдіснамалық  негіз  бола  алады,  себебі  ол  тіл  мен  мэдениет
арасындағы  қатынастардың  таңбалық  сипаты  ретінде  танылады. 
Мәдениет —  адамның  өмір  сүру  үдерісіндегі  оның  өзін-өзі  тануы- 
нан хабардар ететін құрал. Мэдениет—бұл халықтың өзіндік тарихи
ескерткіші деп те айтуға болады.
Лингвмәдениеттанымның жеке ғылым саласы ретінде дамуы-
ф
на, тіпті жалпы тіл білімінің қарқынды дамуына мынадаи төрт түрлі 
принципті жүйелер  ықпал етті. Олар - экспансионизм, антропоцен- 
тризм, неофункционализм, экспланаторлық жүйе.
Экспансионизм 
лингвомәдениеттанымдық 
зерттеулердің
күрделі 
нысандарында 
байқалады. 
Пәнаралық 
ғылымдар 
катарында  лингвомәдениеттаным  басқа  қоғамдық  ғылымдармен
байланысқа  түседі.  Оның  біртұтастық  негізі  әртүрлі  бағыттарда 
зерттеуге  мүмкіндік  береді.  Қазіргі  таңда  оны  фразеологиялық, 
лексикографиялык,  салыстырмалы-тарихи,  танымдық,  ділділік 
лингвомәдениеттаным деп бөліп қарауға болады. Оның негізгі әдіс- 
тәсілдерін  ұлттық  сана  мен  әлемнің  тілдік  бейнесін,  лексика  мен 
фразеологияны, сөзжасам  мен  этносинтаксисті,  мәтін лингвистика- 
сы мен ауызекі сөйлеу тілін, мифология мен ауыз әдебиеті үлгілерін, 
аударма саласын, салғастырмалы тіл білімін,  мәдениаралық қарым- 
қатынасты, т.б.  мәселелерді  зерпгтеуде  пайдаланылады.
125

бейнесі
керісінше «адамдағы тіл 
құрылады.  Тілдегі  адам
мәдениетті
ал
мәдениеттің
Бұл  принцип,  ғалым  Дж
;рді  құрастыруда 
зерттеушілердің
тұлғаның тілдік сана-сезімі  мен лингвомәдени  ортақтықтарға 
отыр. 

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: