9 Дәріс. Танымның теориялық деңгейі Дәріс жоспары
жүктеу/скачать 66,5 Kb.
|
Лекция № 9 каз
- Бұл бет үшін навигация:
- Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
|
№ 9 Дәріс. Танымның теориялық деңгейі Дәріс жоспары 1. Танымның теориялық деңгейінің ерекшелігі. 2. Теориялық таным әдістері. Шартты түрде ғылыми танымда эмпирикалық және теориялық деңгейлер ерекшеленеді. Ғылыми зерттеу құбылыстарды сипаттаумен, яғни эмпирикалық жалпылаумен шектелмейді, құбылыстар арасындағы себептер мен маңызды байланыстарды ашуға ұмтылып, зерттеуші танымның теориялық деңгейіне көшеді. Теориялық зерттеудің мақсаты – фактілерді жүйелеп, түсіндіріп және болжап, ғылыми заңдар мен принциптерді тұжырымдау. Теориялық деңгейде – объект құбылысының қабылдауымен шектелмей, оның маңызды мәнін ашуға тырысады. Танымның бұл деңгейінде мәні бойынша эмпирикалық түрде берілген шындыққа емес, идеалдандырылған объектілер ретінде көрінетін шындыққа қатысты заңдар тұжырымдалады. Осылайша, теориялық деңгейде ғалым эмпирикалық объектіні емес, абстракция мен идеализация арқылы қалыптасатын кейбір теориялық құрылымды зерттейді. Абстракциялау – объектілердің маңызды емес қасиеттерінен, байланыстарынан, қатынастарынан, сонымен бірге зерттеушіні қызықтыратын осы объектілердің бір немесе бірнеше жақтарын бөліп көрсету, бекіту. Абстракциялаудың нәтижесі объектілерді әртүрлі жағынан сипаттайтын дерексіз ұғымдарды дамыту болып табылады. Идеализация дегеніміз мүмкін болатын қасиеттер немесе қатынастар берілген «идеалдандырылған» жағдайдың (объектінің, құбылыстың) ойша құрылысы. Мұндай жобалаудың нәтижелері идеалдандырылған нысандар болып табылады. Идеализация процесі жобаланған объектіге оның нақты прототипінде жоқ белгілерді енгізумен сипатталады. Осы әдістің нәтижесінде «нүкте», «шеңбер», «түзу сызық», «идеалды газ» және т. б. сияқты ұғымдар қалыптасты. Идеализация әдісін қолдана отырып, идеалдандырылған объектіні құра отырып, субъект онымен нақты объект ретінде жұмыс істеуге мүмкіндік алады. Бұл дегеніміз, мұндай объектінің көмегімен ол нақты процестердің дерексіз схемаларын құра алады, олардың мәніне ену жолдарын таба алады. Сонымен, идеалдандырылған объект – идеализация мен абстракцияның нәтижесі болып табылатын танымдық құрылым. Идеалдандырылған объект – бұл теориялық білім, оның мазмұны тікелей сезімдік тасымалдаушыға ие емес. Идеалдандырылған объектіні құру оның маңызды жақтарын бөліп көрсетуге, жеңілдетуге және соның арқасында оны нақты сандық әдістерді сипаттау үшін қолдануға мүмкіндік береді. Идеализацияның ғылыми таным әдісі ретіндегі негізгі мәні – оның негізінде алынған теориялық құрылымдар нақты объектілер мен құбылыстарды тиімді зерттеуге мүмкіндік береді. Абстракциялаудың бір түрі бола отырып, идеализация сезімдік көрнекті элементіне мүмкіндік береді. Идеализацияның бұл ерекшелігі ақыл-ой эксперименті болып табылатын теориялық білімнің осындай нақты әдісін жүзеге асыру үшін өте маңызды. Ақыл-ой эксперименті – бұл ақыл-ой моделін (идеалдандырылған «квази-объект») және модельге әсер ететін идеалдандырылған жағдайларды құру, олардағы жүйенің мінез-құлқын зерттеу мақсатында осы жағдайларды жүйелі түрде өзгерту. Ақыл-ой эксперименті зерттелетін объектінің («таза күйінде») кейбір маңызды ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін белгілі бір позицияларды, жағдайларды ойша таңдаудан тұратын идеалдандырылған объектімен (абстракциядағы нақты объектіні алмастыратын) жұмыс істеуді қамтиды. Галилей, Ньютон, Максвелл, Эйнштейннің және қазіргі жаратылыстану ғылымдарының негізін қалаған басқа ғалымдардың ғылыми қызметі теориялық идеяларды қалыптастырудағы ой экспериментінің маңызды рөлін көрсетеді. Физиканың даму тарихы ақыл-ой эксперименттерін қолдану фактілеріне бай. Мысал ретінде Галилейдің инерция заңының ашылуына әкелген ақыл-ой эксперименттерін; салыстырмалылық теориясын құрған Эйнштейннің эксперименттерін келтіруге болады және т. б. Теориялық зерттеуде келесі әдістер маңызды рөл атқарады. Формализация – мазмұнды білімді белгілік-символдық түрде көрсету. Формализация білімді нақтырақ және қатал түрде білдіруге арналған жасанды (формальды) тілдерді құрумен байланысты. Математиканың және басқа да нақты ғылымдардың символдық тілдері тек жазбаны қысқарту мақсатын көздемейді – мұны стенография арқылы жасауға болады. Жасанды тіл формулаларының тілі таным құралына айналады. Ол теориялық танымда эмпирикалық танымдағы микроскоп пен телескоп сияқты рөл атқарады. Бұл қарапайым тілдегі сөздердің полисемиясын жоюға мүмкіндік беретін арнайы символизмді қолдану. Формальды пайымдауларда әрбір таңба қатаң түрде бір ғана мәнге ие. Ғылыми танымдағы формализацияның мәні келесідей: а. Ол ұғымдарды талдауға, нақтылауға, анықтауға және түсіндіруге (экспликациялауға) мүмкіндік береді. б. Формализация – дәлелдемелерді талдауда ерекше рөл атқарады. Дәлелдер формулалар тізбегі түрінде керексізден тазарып, қажетті қатаңдық пен дәлдікке ие болады. в. Формализация – алгоритмдеу және бағдарламалау процестеріне, сонымен қатар ғылыми-техникалық ғана емес, білімнің басқа да нысандарын компьютерлендіруге негіз болады. Сонымен, формализация процесінде бастысы – жасанды тілдердің формулаларында операциялар жасауға, олардан жаңа формулалар мен қатынастар алуға болады. Формализация – бұл логикалық формасын нақтылау арқылы ойдың мазмұнын нақтылаудың логикалық әдісі. Жүйелік тәсіл (әдіс) – бұл объектілерді олардың құрамдас бөліктерінің тұтастығы мен бірлігінде теориялық бейнелеу тәсілі. Оның негізгі назары элементтерді емес, ең алдымен объектінің құрылымын (элементтер арасындағы байланыстың сипаты мен ерекшеліктерін) және олардың қызметін зерттеуге бағытталған. Жүйелік тәсілдің маңызды жақтары: • бүтіннің құрамын, оның элементтерін құрастыру; • элементтердің жүйеге қосылу заңдылықтарын, яғни объект құрылымын зерттеу; • құрылымды зерттеумен тығыз байланысты жүйенің функциялары мен оның компоненттерін зерттеу қажет, яғни жүйенің құрылымдық және функционалдық талдауы; • жүйенің генезисін, оның шекараларын және басқа жүйелермен байланысын зерттеу. Гипотетикалық-дедуктивтік әдіс. Оның мәні дедуктивті байланысты гипотезалар жүйесін құру болып табылады, олардан эмпирикалық фактілер туралы мәлімдемелер шығады. Гипотетикалық-дедуктивті әдістің (немесе гипотеза әдісінің)жалпы құрылымы: 1. Бұрыннан бар теориялар мен заңдар арқылы эмпирикалық материалды теориялық түсіндіру. Егер олай болмаса, онда: 2. Көптеген логикалық әдістерді қолдана отырып, осы құбылыстардың себептері мен заңдылықтары туралы болжам ұсыну. 3. Көптеген болжамдардан ең ықтималын таңдау. Бұл жағдайда гипотеза тексеріледі: а) логикалық қайшылықсыздық; б) аталмыш ғылымның іргелі теориялық принциптерімен үйлесімділік (мысалы, энергияны сақтау және түрлендіру заңымен). 4. Мазмұнын нақтылау арқылы гипотезадан (әдетте дедуктивті жолмен) салдарларды шығару. 5. Гипотезадан алынған салдарларды эксперименттік тексеру. Мұнда гипотеза эксперименттік дәлелденеді немесе жоққа шығарылады. Алайда, дәлелдеу оның шындыққа (немесе жалғандыққа) жанасымды екендігіне кепілдік бермейді. Тексеру нәтижелері бойынша ең жақсы гипотеза теорияға айналады, мысалы, Д.И. Менделеевтің периодтық заңы. Мен эмпирикалық және теориялық деңгейлерге бөлу шартты екенін қайталаймын. Білімнің теориялық арсеналын тартпай-ақ фактіні сипаттау жүзеге асырылмайды. Тәжірибелі деректерді ең қарапайым бақылау және бекіту кезінде де біз теориялық ұғымдар мен категорияларды қолданамыз. Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар 1. Танымның теориялық әдістерін анықтаңыз. 2. Ғылымның теориялық деңгейінің эмпирикалық деңгейге әсерін талдаңыз. 3. Танымның теориялық әдістері мен эмпирикалық әдістердің арасындағы айырмашылықты көрсетіңіз. 4. Абстракциялау әдісі қандай ғылымдарда қолданылатынын сипаттаңыз. 5. Таным әдісі ретінде идеализацияның рөлі мен танымдық құндылығын талдаңыз. жүктеу/скачать 66,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|