94 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №4 49
wan. Бүгін жауын жауады, жүгіре алмай-
жүктеу/скачать 1,51 Mb. Pdf көрінісі
|
182-1-360-1-10-20160111 (1)
| wan.
Бүгін жауын жауады, жүгіре алмай- тын болдық. Jintian xia da yu, pao bu pao bu cheng le. Аталған үш сөйлемде kan- оқу, bu liao- іс-әрекеттің болымсыздық мағынасын білдіріп тұр, zuo – істеу, de wan- бітіре алу деген мумкіндікті білдіретін толықтырғыш мүше, pao- жүгіру, bu cheng- іс-әрекеттің жақсы нәтижеге жетпегенін білдіретін толықтырғыш мүше. Bu liao, de wan, bu cheng толықтырғыш мүшелері жеке дара ешқандай лексикалық мағына бермей, тек негізгі етістікке тіркесуі арқылы толық лексикалық мағына бере алады. Демек, қазақ тіліндегі модаль мағыналы аналитикалық форманттар мен қытай тіліндегі мүмкіндікті білдіретін толықтырғыш мүше семантикалық және грамматикалық жағынан да бір-біріне сәйкес болып тұр. Сонымен
қатар қазақ
тіліндегі қимылдың даму фазасына қарай бөлінген анатилитикалық форманттар қытай тіліндегі іс-әрекеттің бағытын білдіретін толықтырғыш мүшелерімен сәйкестіктігі бар. Мысалы: Ол айқайлай бастады. Ta kaishi hangqilai. Бұл сөйлемдегі hang- айқайлау, qilai – сол іс-әрекеттің басталуын, өрістелу бағытын білдіретін толықтырғыш мүше. Ол Алматыдан қайтып келе жатыр. Ta cong Alamutu zouhuilai. Бұл сөйлемдегі zou - жүру, huilai – қайтып оралу, іс-әрекеттің бағытын білдіретін толықтырғыш мүше. Қазақ және қытай тілдерінде етістіктің аналитикалық формасының жасалу жолда- рын төмендегі схемамен көрсетейік. Қазақ тілінде: Негізгі етістік +қосымша+ көмекші сөз Айт+а алады. Қытай тілінде: Негізгі етістік + толықтырғыш мүше немесе Негізгі етістік + (de/bu)+ толықтырғыш мүше Shuo de shang. Көрсетілген мысалдардан біз қазақ тіліндегі модаль мағыналы аналитикалық форманттар, өту сипатын категориясының аналитикалық форманттар және қимылдың даму фазасына қарай бөлінген анатили- тикалық форманттар қытай тіліндегі мүмкіндікті, нәтижені және бағытты білдіретін толықтырғыш мүшелермен семантикалық және құрылымы жағынан ұқсас екенін көреміз. Демек, қортындылай келе, аналитика- лық формалы сөздің сөйлемде бір ғана лексикалық мағынаны білдіруі, бір сөздің грамматикалық формасы
қызметінде қолданылуы оның сыңарларының лексика- лық салмағына тікелей байланысты.
|