А б а й и н с т и т у т ы н ы ң хабаршысы
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
- 6 + 8 + 6 + 8 = а 4 + 4 = д
- Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
Сен мені не етесің? Мені тастап Өнер бастап Жайыңа; Жəне алдап, Арбап Өз бетіңмен сен кетсең Неге əуре етесің? Қосылыспай, Басылыспай; Бойыңа
Жəне жаттан Бай тап
Өмір бойы қор етесің! Абай өлеңдерінің ішіндегі техникасы күшті өлеңнің бірі. Өлеңнің кестесін, мəнерін бұзбас- тан шығаруға ақын өте көңіл бөлген. Əрбір шумақ, əрбір ырғақ, буындарын бытыстырмай, заңды етіп алып отырған. Мұнда əлгі жаншы- лып, қайғыға гүл болған көңіл күйі қайта серпі- ліп, өмір қиясына құлаш ұрады. Бірақ, өмірдің соқпағы бой бермейді. Өмір соқпағымен алы-
24 Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
сады. Аласұрады. Өлең ырғағы, буын, бунақ өлшеулері, тақталары да біркелкі келмей, əр мөлшерде келуінің өзі – өлеңнің өмір соқпа- ғынан серпіліп шыққан сарын күйді көрсетеді. Ұйқасып келген тармақтардың буын саны бір- дей емес.
4 + 4 = в 3 + 3 = с 2 + 2 = е Аяғы «н»-мен біткендіктен, екпіндері де заңды емес, толқып тұр, д. в. үйлестеріндегі 4 буынды тармақтардың екпіні аяғында емес, аяғына таяу буында:
– – і – С) – – і – – – і – Абайдың бұл өлшеуі кейінгі поэзияда ешбір қолданылып орын алған жоқ. Тоғызыншы өлеңнің өлшеуі: «Татьяна, Оне- гин» жырлары. Бұл орыс əдебиетінде Пушкин заманынан бері қалыптанған түрі. Абайға дейінгі əдебиетімізде болмаса, Абайдан кейінгі əрбір ақындардың өлеңдерінде бар.
Таң ғажайып бұл қалай қат. – а Мағынасы алыс, өзі жаз. – в Сөзі орамды əр түрі жат. – а Жəне əдепті, жəне рас... – в а + а = 8 + 8 (кейде ден) в + а = 8 + 8
Осы айғыс-ұйғыс үйлес өлшеуімен жазған өлеңі 50. Қара өлең түрімен жазғаны 84 еді ғой. Онан кейінгі 2-орынды осы алады. Үшінші орындар жыр, тақпақ өлеңдері 36. Бұл өлеңнің екпіні ылғи нық келіп отырады. Ырғақтары дауыс толқыны əуені көтеріңкі де, түсіңкі де емес, түзу қалыпта таразының тең басқан екі жағындай ырғалып шайқалады да тұрады. Оныншы өлеңнің өлшеуі: «Бар секілді». Бұл өлеңде ойдағы арманды ашық үгіт түрінде біл- дірген. Төңіректі атпен шоқытып жүріп болып, бір түcейін деген сарынды көз алдыңа елесте- теді. Өлеңнің ырғағы да, ұйқастың қатарласып келуі де аттың жорғасындай емес, жортағысын- дай болып отырады.
Бай сейілді, Бір бейілді, Елдегі еркек, Босқа селтек; Қағып елін қармады.
Немесе: Бойы бұлғаң Сөзі жылмаң Кімді көрсем, мен сонан, Бетті бастым, Қатты састым Тұра қаштым жалма жан.
лады. 2-шумақ 4 буынмен ұйқасып, 7 буынмен қайырылады. Абай мұндай өлеңнің мөлшері мен жан күйіктерін, ішкі қасірет қайғыны ашшы тілмен еш уақытта жазбаған. Себебі, өлеңнің тыныштықты бұзатын ырғағы, ызалы жүректің нəзік тербеліп қана ақырын күйін шертетін өлшеулеріне жақындайды жəне ақынның жанын жай таптырмайды. Соның үшін өлеңнің сыртқы құрылысын, жүректің күйін шертуге, ішкі пікір- ді түйіп, сыртқа шығарып айтуға сəйкестей біл- ген. Осы күнгі əдебиетімізде бұл үлкен орын алған. Бұ да Абай жасаған түр. Онан кейін:
Ем таба алмай От жалындай Толды қайғы кеудеге. Сырласа алмай, Сөз аша алмай Бендеге!.. –
деген өлеңнің өлшеуі де осы оныншы түрге кіреді. Тек айырмасы 6-жол 3-жолмен бірдей 7 буын болып келмейді. Он бірінші өлеңнің өлшеуі: «Ақылбайға»
Ата-анаға көз қуаныш, Алдына алған еркесі. Көкірегінде көп жұбаныш, Гүлденіп ол өлкесі. Еркелік жетті Ер жетті Не бітті?... Оқытарсың молдаға оны. Үйретерсің əр нені. Медеу етіп ойы соны Жаны тыныштық көрмейді. Жасында күтті Дəме етті Босқа өтті!..
Құрысқан бой шаршап жалыққандықтан жа- зыла алмайды. Екпін де, ырғақ та ілгері өрге қарай өрістеп көтерілмейді. Иықтан кері тартып, етекті шегелеген ауыр зіл бар. Ол ағынды шар- шатқан, талыққан бойдан, күйінген, назаланған ойдан қанша көтеріліп, жазылып күй шертуіне болмайды. Ақырында өзін өзі еріксіз айналмаға отырып, басы айналғандай, жүрегін басып, ше- кесін ұстап, не бітті деген əлсіреп шыққан үнді естеді. Өлеңнің кестесі бірыңғай заңдылықты бұз- байды. Абайдың бұл өлеңінің түрі – өзінде осы жазылған бір-ақ өлең. Кейінгі поэзиямызда да орын алмаған.
Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011 25
Он төртінші өлеңінің өлшеуі: «Ақыр заман жастары». Бұл өлең – айқыш-ұйқыш өлеңнің 7 буынмен жазылған үлгісі.
Заман ақыр жастары, Қосылмас ешбір бастары. Біріне бір қастыққа Қойнына тыққан тастары.
Бұл өлеңнің өлшеуімен 15 өлең жазылған. Өлеңнің ырғақ күйі ширақ, балқып, ерітіп еңсе түсіп кетпейді. Жастардың салқын қанды жайда отырып, ащы тіл, улы сөзбен шенейді. Кейін қазақ əдебиетінің əр кезіндегі ақындардың өлең- дерінде көп қолданылған. Он үшінші өлеңнің өлшеуі: «Қызарып, сұр- ланып» немесе «Көзімнің қарасы».
Көзімнің қарасы, Көңлімнің санасы. Кетпейді ішімде Ғашықтық жарасы.
Бұл 11 буын қара өлең үлгісінде əлгі «Заман ақыр жастарынан» да қысқа 4 жолы 6 буыннан құралған.
Қызарып, сұрланып, Дірілдеп жүрегі. Өзгеден ұрланып Өзді өзі керегі.
Əр тақтадағы буын ырғағы ақырғы буынға түспеген дауыс толқыны, екпін де жол ортасын- да, орта буындарда. Сондықтан ырғағы бірыңғай құлашын жайып серпіп отырады. Не кібіртіктеп тұрып та қалмайды. Тербеліп, шайқалып, көңіл- дің шақ қана ермегі пайда болады. Бірақ өлең Абайдың өзі айтқандай айналасы «теп тегіс жұмыр келген», 6 буындымен жазып отырса да көп пікірді сыйғызып айтады. Бұл өлеңнің түрі кейінгі əдебиетте бар. Бірақ, көп емес. Он төртінші өлеңнің өлшеуі: «Қатыны мен Масақпай», «Сегіз аяқ», «Сен мені не етесің» деген өлеңдерінен, кейінгі құрылысы өте қиын келген өлеңнің бірі. Бұл түрмен Абай бір-ақ өлең жазып кеткен. Кейін онысын заңдандырып, өзі еліктеп күшейтіп əкетпеген.
Сырмақ қып астына, Байының тоқымын. Отының басына Төрінің қоқымын. Бүксітіп, Бықсытып, Қоқсытып Келтірді. Осының бəрімен Көңілде міні жоқ. Жүзінің нəрі мен Бойының міні жоқ. Бөкшиіп, Сексиіп, Түксиіп
Өлтірді. Əр түрлі ырғақ, əр түрлі ұйқасым. Əр түрлі дауыс толқындарымен келіп бір шумақ өлең 16 жолдан құралған. Өлеңнің күйі үй шаруасы, үй ішіндегі күнделік тұрмыстың сарынын елесте- теді. Үй тұрмысында да адам бір отырмайды, кейде келіп назаланады. Кейде қуанады, күледі. Кейде жай отырып, бұрқан-тарқан болып ашу- ланған əйелдің сүйкімсіз мінездері оғаш, өрес- кел көрінеді. Осы қалып, осы жағдай адам көңіліне күй салады. Ақын осы жағдайға лайық өлеңнің ырғағын, ұйқасу, үндестіктеріне сəйкес етіп, сонымен өзінше мазмұнды тереңдетіп беруге тырысқан. Бірақ, қоғамдық маңызы бар терең мəнді өлең емес. Он бесінші өлеңнің өлшеуі: «Сұрғылт тұман дым бүркіп». Бұл өлеңде «Ақылбайға», «Қор болды жаным» деген өлеңдердің ырғағымен жазылған. Ақынның өзіндік қайғылы ойы асқы- нып, оны сыртқа орағытып, жанамалы көзбен айтып отыр. Пікір терең. Заманның, өмірдің қайғысы бұл өлеңде де аңқып тұр. Ырғақ та соған лайықталып жасалған. Жабырқау тартқан жүректің күйігі.
Сұрғылт тұман дым бүркіп, Барқыт бешпент сулайды. Жеңіменен көз сүртіп, Сұрланып жігіт жылайды. Əйелмісің, жылама! Өлең айт, Үйге қайт! Көзден қанды жасты төгіп аласұрып, ауыр қайғының күйіне ере бермей бір мезгіл шыдамдық қылып, Құдайына сыйынады. Өзімен өзі ғана өлең айтуды ермек қылатын сияқты. Өлеңнің алғашқы 4 жолына ырғақ, дауыс толқыны да бірде баяу, бірде көтеріліп қалқиды. 5-6 жолдарда көтеріңкі ырғақ сөз толқыны бəсеңдейді. Талықсыған, жайылып кеткен күйді көрсетеді. Соңғы жолдары мүлде төмен құлдырап түсіп, əлсіреп тек орнында тұрып қалады. Əлі бітіп тек бір орында ғана тыпырлай беретін сияқты. Абай өлеңдерінің мұң- дай ырғағы көбі көтеріңкі болмай, түсіңкі, тозып, азып, күні бітуге таянған феодалдық заманның өлуге бет алғандағы қайғылы сарынды көрсетеді. Бұл тек өлеңнің мағынасында ғана емес, сыртқы ырғақ, дауыс толқындарының өзінде ғана. Сон- дықтан «Абай байлар табының дəуірлеген жыр- шысы еді» деген лағушылардікі сөз емес екендігін дəлелдемей-ақ қояйық. Енді ақырғы он алтыншы өлеңнің өлшеуі: «Антпен тарқайды». Бұл өлеңі жыр үлгісімен басылса да, 36 жол, бір-ақ шумақ айқыс-ұйқыс ұйқаспен келіп отырады. Бірінші жолдың ұйқасы 26 Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
«тарқайдымен» басталып 18 жол бір үйлесіп, «шайпайдыдан» аяқталады. Екінші жол «кеңес- ке» деп басталып, ода 18-жол «Он беске»-мен аяқтайды. Не бір ырғақ, не бір екпін орын ауыспайды. Немесе ұйқастар қайталамайды. Бəрі – тың, жаңа сөз. Өлең басынан аяғына дейін 7 буыннан келеді. Аяғын шапшаң тым- пыңдап басып, тынбай жүріп отыратын жүрдек тайдың жорғасындай. Қатты көсіліп кетпейді. Не аяқ тұсалып тұрып қалмайды. Ақын үнемі қара жамылып, қайғыра бермейді. Кейде сер- піліп, сілкініп тастап, бойын көтеріп, төңіре- гіндегі шындықты көріп, соны не сөзбен, не іспен қамтиды. Кемістігіне күйініп, тəуіріне сүйсініп мақтайды. Міне, бұл өлең сондай мүнеттік серпілісте ғана жазылған. Абайдың барлық 16 өлең түрлеріне қысқаша пікірді қорыта келгенде, Абай өлеңдеріндегі өлшеуі көбі əлі əдебиетімізде қолданбағанды- ғын, тіпті өзі де кейбір түрлерді жетілтпей кет- кендігін көреміз. 16 өлең түрінің бастапқы екеуінен басқасы – Абайдың кіргізген жаңалықтары. Абай өлең- дерінің ең қиын, ең оңай мөлшер, өлшеулері де қазақтың бұрынғы халық əдебиетінде бар үлгі мен шығыс, орыс əдебиетінен алғаны. Абай поэзиясында парсы, араб өлеңдерінің өлшеу ырғақтары, ұйқасым құрылыстарында үлкен орын алып отырады. Мысалы, Рубаи үлгі- сімен жазылған мына өлең:
Иузи – раушан, көзі – гəуһар Лəғилдек бет үші əхмəр, Тамағи қардан əм биһтар, Қашың құдрет қоли шигə! Өзəң гузəллəра раһбар, Сəңе ғишық болып кəмтар, Сүлəйман, Ямшид, Искандəр, Ала алмас барша мүлкигə.
Шағатай, Иран ақындарына еліктеп жазған. Əуелі үш жол 7 немесе 8 буыннан бірдей үйле- седі де, 4-жолда қайырылады. Сонан екінші шу- мақтың 4-жолы мен 1-шумақтың 4-жолы ұйқа- сады. Бұл өлеңнің ерекшелігі буын екпіндері əнге, күйге келіп айтылуына қарай. Ырғақ екпінін өлеңнің күйі, сарыны билейді. Соның үшін мұнда, қазақтың өзінікіндей, буын аяқта келе бермейді. Бұл Ғаруз өлшеуіндегі (метриче- ский) өлең дауысты созып, ырғағы кеңінен жайылып отырады. «Жүрегі айна, көңілі ояу» деген өлеңнің үл- гісі де осы Рубаи! Бірақ оның буын, ырғақтары, дауыс толқындары парсы, шағатай əсерін жойып жіберген. Буын екпіндері түгел сөз аяғында! «Əліпби» өлеңі 11 буынды болғанмен, негізі парсы, шағатай ақындарына толық еліктеген. Өлеңнің ырғақтары, екпіні сөздің аяғында бірыңғай келіп отырмайды, толқып, біресе жол ортасында, біресе жол басында келеді. Оның себебі əлгіде мəт үвəзіні ғаруз өлшеуіне жақын- датып жазғандықтан. Онан кейін көп өлеңдерінде арап, парсы өлеңінің мəт уəзінге лайық əдетті үйлестің тынуы келіп те отырады. Бұл жоғарғы өлеңде- гідей өз алдына толық еліктенген өлеңдер емес, қазақтың өзінің өлеңі етіп жазғанында көрінеді.
Сенсің – жан лəззəті, Сенсің – тəн шəрбəті. Артықша жаратқан Алланың рахматы. Көрік – тəңірі дəулеті, Қылса ұнар құрметі. Сұлуды сүймектік Пайғамбар сүндеті.
Міне, мұнда өлең аяғы «ті, ты»-мен ұйқасып тынып тұрса да, əуелде Абай «тій, тый» ұйқа- сына бейімделген. Сондықтан кейде бұл өлең, өзінің əніне салып айтқанда, «тій, тый»-мен жырланып кетеді. «Толғауы тоқсан қызыл тіл» деген «толғау» болып əнде айтылуы, ол да сол Шығыс əдебие- тіндегі өлеңнің сарын күйіне еліктелгендіктен туған. Абай поэзиясында парсы, араб, шағатай тілдерінің əсері бар екендігіне тоқталмай-ақ қояйық. Бұл арада ескерте кететініміз: Абай өлеңдері түр, өлшеу жағынан шығыс əдебиеті- нен зор үлгі алғандығын көреміз! Сондықтан Абай поэзиясының түр өрнектері, ырғақ сарын күйлері қазақтың ауыз əдебиетіне негізделіп жатумен қабат арап, парсы, шағатай, орыс əде- биеттерімен де араласып жатыр. Солардан үйренгендігі, солардан өлең түрлерін (əсіресе орыстан) қазақ жағдайында өзінше жасай біл- гендігін көріп отырмыз. Енді Абайдың сөз пернелеріне, сөз кестелеріне тоқталайық.
АБАЙДЫҢ КЕРІКТЕУ ЗАҢЫ Тілдің керіктеу жүйесі жазушының өмір тану сатысымен, талантымен, шындықты білуі- мен байланысты болса, осыған қарай тіл сөздігі- нің байлығы, тазалығы, өткірлігі кернеп отыра- ды. Бір жағынан тіл, сөз образ сықылды сырлы поэзия тұрғызудағы қажетті шартты еркін билеп-төстеп алмаса, ірі шебер жазушы бол- мауы да мүмкін. Міне, Абайдың белгілі таптық тіл жүйесін тексеруді осы жағынан алып қарауымыз керек. Ең біріншіден, Абай керіктеу заңын (идео- логия) қалай қолданды, қай жағы басым – соған тоқтап өтейік. «Тілі жеңіл, жүрекке жылы тиюі», «іші алтын, сырты күміс» болуы керек. Ол үшін əрбір суреттер, жазып отырған нəрсе Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011 27
көңілге қонымды, жанға əсерлі болуы керек. Көмескі, күңгірт нəрсені асық-айқын нəрсеге сипаттап, ұқсатып, теңеп, салыстырып суреттеуі керек. Абай поэзиясының ең басым, күшті жағы теңеуде жатыр.
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы Аласы аз, қара көзі нұр жайнайды. Жіңішке қара қасы сызып қойған, Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Абайдың бұл шумағы тегісінен теңеуден құралған. Əйелдің маңдайын жарқыраған «ақ күміске» ұқсатып теңеп, оның тұлғасын ашы- ғырақ көрсеткен. Абайдың барлық сыршылды- ғы (лирикасы) осы теңеу арқылы құралған.
Сылдырлап өңкей келісім Тас бұлақтың суындай.
Қыранша қарап қырымға.
Тоты құс түсті көбелек. Жас баладай жаңыс қой, Байлауы емес ақыл ой.
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.
Бұлыттай қасы жауып екі көзін, Басын сіліксе, қар жауып, мазаңды алды.
Мұндағы «тас бұлақтай», «қырандай», «тоты құстай», «жас баладай», «Масатыдай», «бұлыт- тай» деген теңеулер бəрі де бір қалыптас, өз бетімен өлеңге көрік, жан беретін үдемелі теңеулер емес. Бəрі де оқтын-оқтын сол теңеу арқылы күшейеді!.. Абайдың бұл теңеулері – өзінің сол уақыттағы көңіліне, толқымалы ойы- на сəйкес алынған теңеулер. «Кейде тасыған бұлақтай» кейде «тырна құстай» қалғып, кейде бұлыттай түнеріп, қабағын жауып, күрсініп қайғыланатыны, кейде «масатыдай» құлпырып, жайдары болып қалатыны көңіліңнің соқпа- ларына кез келеді. Абай теңеулерді кездейсоқпен алмайды. Оның өзін таңдап жүрегіне жаққан, ойына сай- ма-сай келген теңеулерді алып отырады. Абай теңеулері үдемелі өсіп, ылғи алға қарай өршіп отырған теңеу емес. Бірде көтеріліп, бірде басы- лып отыратын теңеулер. Абайдың теңеулері сол қоғам құрылысына ырза болмай, өз ортасынан іздеген мақсатын таба алмағандықтан, «ол дү- ниеден», жаратылыстан іздеген теңеулер. Онан кейін өз қара басына ғана алған теңеулері. Екінші, Абайдың көп қолданып, поэзиясын жандандыруы, уыт беруі, күшейтіп, сырлан- дырып, бір нəрседе болмайтын күйді екінші нəрседе болатын күймен көрсетіп, асығырақ, сезімді тартып бейнелеп (метафора) суреттейді.
Көңіл құсы құйқылжыр шар тарапқа, Адам ойы түрленіп ауған шақта Салған əн – көлеңкесі сол көңілдің, Тактысына билесін ол құлаққа.
Мұндағы əннің, музыканың ерекше ауыр сезіміне əсер ететіндігін көрсетуді бейнелеу арқылы суреттеп отыр. «Салған əн – көлеңкесі сол көңілдің», – дегенде, əн көңілдің көлеңкесі деп, ерекше бейнелеп отыр. Біздің жəй уақыт- тағы ұғымымыздағы «көлеңке» – ағаштың, үйдің, адамның «көлеңкесі». Əн сол көлеңке сияқты адам сезіміне, сол сағатында ғана түсіп, көңіл күйінің бір жапсарын біреуінен жасырып қана тұрған сияқты. Абай күйінішті, ызалы болып жүрген уақытында əн сол ызалы жерге түскен күннің көзін жасырған көлеңкедей жа- сырып қана, біраз уақыт көңілін көтеріп тастай- тынына бейнелеп, ұқсатып отыр.
Сағыныш бар, дүниеде жұбаныш бар, Көңілді көтеретін қуаныш бар.
Уақыттарын ғана қамтып көлеңкелеген əн. Өмірдегі күреске, іске адам санасы арқылы біздің дəуірде күш беретін құрал. Бізге де сол өткен өкінішке қайғырмай, келешек бақытты өмірді оятуға, толғандыруға əсер етеді. Абайдың бейнелеуінің өзі сол таптық пікірге арналған белгілі тіл жүйесі арқылы алынып отыр.
«Үйі – базар, түзі – той», «Ұйықтаған ойды кім түртпек», «Жүрек – теңіз, қызықтың бəрі – асыл тас», «Жүрегі – айна, көңілі ояу» , –
«түзі – той», «ұйытқыған ой», «теңіз, айна», «асыл тас» деген бейнелеулері де əртүрлі. Бірақ сурет түрі бір қалыпта асық емес. «Ұйқы», «теңіз», «базар», «айна» – бəрі де сұрғылт, күңгірт, бұлдыр. Немесе «той», «базар» сияқты шоғыр. «Жұлдыз» бен «асыл» ғана асық. Оны- сын Абайдың бейнеулі атастыратын объекті- лерінің негізгі тетігі өз қара басынан алыстап ұзап кетпейді. «Жүрек, көңіл, ой» – бəрі де ақынның өз қара басындағы сипаттар. Олай болса ақынның əлде алдағы үміті жарқырамай, күңгірт тұрғандығын, айналадағы өмірдің шын- дығынан өз қара басының сипаттарын жоғары қоятындығын көрсетеді. Абайдың поэзиясының бір өзгешелігі – кейіптей жазып отырған жансыз нəрсеге жанды кейіпті беріп, ерекше күшпен суреттеу. Бұ да Абайдың поэзиясын жандандырып отырады.
Күн жоқта кісімсінер жұлдыз бен ай, Ол қайтсін қара түнде жарқылдамай, Таң атқан соң шығарын күннің біліп, Өңі қашып, бола алмай бұрынғыдай.
28 Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
Мұнда күздің қара суығын сипаттап беруде өзге əдіс қолданған. «Жұлдыз бен айдың» түнгі уақытта шығатынын, таң атқан соң біртіндеп сөніп, жоғалып кететінін кейіптейді.
Күн – күйеу, жер – қалыңдық сағынысты, Құмары екеуінің сондай күшті. Күн қырындап жүргенде, көп қожаңдап, Күйеу келді – ай, жұлдыз к... қысты.
«Асау терек долданып, буырқанып, Тауды бұзып жол салған, тасты жарып Айдаһардай бүктеліп жүз толғанып»
«Асау жүрек қайнамай, Жуасыр ма еді кезінде»
Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды. Үсті-басы ақ қырау, түсі суық, Басқан жері сықырлап, келіп қалды».
Міне, Абайдың, ерекше шебер, күшті ақын- ның, керіктеу заңының бір саласын кейіптеу арқылы, жанды түрде көрсетуі. «Асау терек», «Асау жүрек», «Ақ киімді, денелі, ақ сақалды» деген кейіптеулерін өзінің өмірге көзқарасы өмірді өзінше топшылай білуіне жаратылыс, өмір құбылыстарының қаншалықты қамти білуі- не байланысты. «Құс» дегенде, тұрақсыз, алаң- дампаз, ұшып-қонып жүрген объектіні айқын- дайды. Жалғыз бұл емес, Абай поэзиясында кейіптеу ірі орын алады. Ол жүйе болып кірген. Ендігі бір шарты – Абай алған тақырыпты, суық, жалаң етіп айтып қана шықпай, көрсетіп, суреттеумен қатар əрбір сөзін айқындап, ерекше көзге түсерліктей етіп көрсетеді. Абайдың қай өлеңінде болсын айқындаудан аяқ алып жүре алмайсың. Бірақ айқындауының өзі белгілі ны- санада тұр. Одан əрі өтіп кете алмайды.
«Сорлы жүрек мұнша ауыр», «Ауру жүрек ақырын соғады жай» , «Ет жүрек өртенді », «Ызалы жүрек, долы қол» .
де бір нəрсеге ырза болмағандықтан, ақынның жүзі тойтарылып, қапаланып жамыққаннан шық- қан «сорлы», «ет», «ауру», «ызалы» деген ай- қындаулар əлі құрып, төмендеп құлап бара жатқан күйді көрсетеді. Ақын сыршыл лирика- сын дамытумен бірге, айқындаулар əлсірей береді. Бұл əлсіреу жыл уақытына байланысты. Алғашқы кезде, əуелі еттей сұлық жатады. Одан кейін бəсеңдеп, істер қайрат жоқ, жалынышты болады:
«Сорлы». Одан кейінгі өзінен өзі булы- ғып, көтеріліп кернейді:
Ең ақырында дəрменсіз сылқ етіп құлайды:
Төмендеп түсіп келеді. Міне, Абайдың айқындау кемері осы.
«Ағар көзден ыстық жас»,
«Қызыл тілім буынсыз» , «Cайра да зарла қызыл тіл» , «Улы сия, ашты тіл» .
Мұнда да жоғарғы қалыптас. Өз тілін өзі аяп, тіліне сөйлеп, тілін ермек етіп, ыңғай тұйықта жүреді. Бір шешіліп, жайылып кете алмайды. Абайдың лирикасындағы орталық тұлға «жүрек», «көңіл», «ой», «тіл» – бəрі де алысқа ұзай алмаған, өз басындағы образдар. Абай поэзиясындағы ендігі бір шарт əсіре- леу.
«Жазасыз жақын жердің бəрін шапты, Дарияның суындай қандары ақты» , –
деген əсірелеу де бар. Бірақ, өткендегі эпостар- дағыдай емес, əсірелеу аз кездеседі. Абай – əсірелеп суреттеуден көрі бейнелеп, кейіптеп суреттеуге жақын ақын. Сол өз қоғам қатына- сына, ортасына ырза болмағандықтан, көбіне əсірелеу, асыра мақтап, күшейтіп, дəріптеу шамалы орын алады. Абай феодал дəуірінің ақ жүрек ақсақалдарының ортасынан шығып, бір жақ қолы соның ортасында болумен қабат жаңа кіре бастаған сауда капиталының жас байлары- ның өсуін де көріп, бір жақ ұшы соларда болуы- ның өзі шындық жырлауына əсер еткен. Ол көрген шындығын бүркеп пернелеуде (алле- гория) бейімделген жоқ. Пернелеп жазу Абайда аз орын алады. Жалғыз-ақ Крыловтан аударған мысалдары болмаса, жанамалы бүркеп пернелеп жазуы кем. Аздап жазғандары болса, онысын Абай дереу шешіп, байсаңдап кетеді. Абай өлең- дерінде түйдектеу арнау ретінде де келе береді.
Жүрегім, ойбай, соқпа енді, Бола берме тым күлкі, Көрмейсің бе, тоқта енді, Кімге сенсең, сол шикі! –
деген өз жүрегіне бұрылып, сөйлесіп, жарлай арнап отыру да бар (риторические обращения). Жарлай арнаудың өзіне бұлай қас етіп алу өзі мен қоғамдық өмірі арасындағы қарым-қатына- сына байланысты.
Ішім өлген, сыртым сау, Көрінгенге деймін-ау; Бүгінгі дос – ертең жау, Мен не қылдым, япырым-ау?!
–
деген сияқты сұрай арнау (риторика) да кезде- сіп, бір жүрегінің маңынан шықпай айналып жүреді. Бұлай өзінің өзегімен айналысып тұрып, жекешілдікке салыну өмірден түңілдікке соға- ды. Атақты үлгілі ақын Пушкин, Лермонтов- тар да бар сипат қой.
|