A. Б. Абдуллина мифтік фольклор оқу құралы Ақтөбе, 2014 Пікір жазғандар
жүктеу/скачать 1,03 Mb.
|
қ ырық қырық қырық
Жоғарыдағы сызбаны басшылыққа алар болсақ, жалпы адамзаттық өмірдегі ғұрыпта кездесетін «қырық» атаулы салттар бір-бірімен тығыз байланысты. Мәселен, туған баланы қырқынан шығару – бала қырық күн бойы (тумақ) өлілердің қатарында болып, сол уақыт межесінен кейін барып шекарадан өту, өлілер дүниесінде баланы ит күзетіп, сол итке сый жасап, шығарып салып (баланың иткөйлегіне тәтті, теңгелерді салып, иттің мойнына байлау), баланы тірілер мекеніне «кіргізу» деп есептеген. Ал өмір белдеуіндегі «қырық өлшеуіші» «қасиетті қырық шілтен» ұғымымен, және үйлену салтында отыз күн, қырық күн тойын өткізу салтанатымен байланысты. Адам өмірге келісімен оны қорғап жүретін аруақтар болып, солар желеп-жебейді деген анимистік түсінік тәңірлік діннен бергі келе жатқан құбылыс. Сол себепті қырық шілтен пірге табыну дәстүрі дәстүрге айналған. Ал үйлену салтында отыз күн ойын, қырық күн тойын өткізу ғұрпы да ежелгі түсініктің айғағы. Халықтық таным бойынша қырық күнге шейін келіннің жаны «шекарадан» өтпейді (өз үйінің табалдырығынан келесі үйдің босағасын аттау) деген сенім мен қырық күнге шейін некелесушілердің жақындаспау керек деген діни наным қалыптасқан. Ал адамды қырқынан шығару да, керісінше, тірілер мекенінен о дүниенің шекарасынан өткізу ғұрпымен жалғасады. Өлген адамның жаны уақыт өте келе аруаққа айналады деп сенген. Яғни ата-бабаның рухы деп сенген. Қазақтарға ислам діні енбес бұрын халық аруақтарға табынып, соларға жалбарынып, көмек сұраған. Ш.Уәлиханов: «Адам өлгенде аруағына арнап, қырқына дейін қырық күнде, әр күн бір шырақтан қырық шырақ жағады немесе әр күнде он шырақтан төрт күн шырақ жағады», - дейді [17, 154-155 бб.]. Шырақ жағудың да себебі – аруақ өз үйінен әлі қол үзбей, бәрін көріп, біліп тұрады деген сенімнен туған. Ғалым Қ.Рысбаеваның пікірінде былай келтірілінеді: «Моңғол тіліндегі аруақ сөзімен мәндес ұғым онгон делінеді. Ол қазақ тіліне «таза, ақ, пәк» деп аударылады. Ал көне түркілік аруғ (арұқ) сөзінің де аудармасы осындай. Арұқ – аруақ сөзіне Қашғари бітігіндегі арва – «дуалау», саха тіліндегі арбаа – мақтау, дәріптеу; өз тіліміздегі арбау, ардаң, арыс, ар сияқты сөздердің де тікелей қатысы бар» [18]. Сонда ертедегі таным бойынша аруаққа мақтау-мадақтау айтып, магиялық есеппен тілек тілеп, жалбарынатын болған. Аруақтарды дәріптеп, ауыздан-ауызға оның құдіреттелігін айтып тарататын болған. Осы кезден политеистік түсініктер қаулап кетті. Бірақ ислам діні келісімен халықтың беті бері бұрды. Өйткені мұсылманшылықта жаратушы Алладан басқа тәңір жоқ, сол себепті Аллаға қосымша серік қосып, аруақтарға табыну – ескілік танымның үлкен қателігі болып қалды. Жоғарыда айтқандай, бір кездердегі үлкен сенім сарқыншаққа, ұсақ модельдерге ыдырап кетті. Аруаққа жасалар құрмет – құран бағыштап, бет сипау. Сонда азалау, жерлеу жырларының мифтік арқауы – халық арасында ежелгі таным-түсініктің көпдеңгейлі бағытта қалыптасып, кең таралуында. Отбасылық фольклордың келесі түрлері – саятшылық-аңшылыққа байланысты туған ғұрыптар. Қазақ халқы – көшпенділер мәдениетінің ең озық үлгісінің жемісі. Халық тұрмысы аң аулау, саятшылыққа шығумен байланысты болды. Аңшылық алғашқы адамзаттық тіршіліктің қайнар бұлағы болды десе болады. Саятшылықпен жұртшылық мынадай мақсаттарда айналысты. Алдымен, аңшылық-саятшылық – күнкөрістің басты әрекеті, яғни кәсіп. Екіншіден, сал-серіліктің, өмірдің қызығына «бағынудың», сұлулықпен «сырласудың нышаны болса, үшіншіден, дене шынықтыру, бұлшық етті «ойнату», серуендеу мақсатында қолданылды.Саятшылықтың басты әрекет құс салу болса, соның негізгі символы – құс. Халық кез-келген құсты баптамаған. Ең бір қырағы, құстардың төресі, патшасы ретінде көрінетіні – қыран (бүркіт). Бүркітті халық «көк тәңірісі» деп сепетеп, ерекше әспеттеген. Астыңғы әлем, ортаңғы өмір, жоғарғы өмірді байланыстырып тұратын медиатор есебінде қабылдап, үш әлемді біріктіріп, халық тұрмыс-тіршілігінің мүддесін ойлап, жалғастырушы ретінде қызмет етеді деп ойлаған. Бүркіттің қадір-қасиетіне табынып, оның тұяғын қасиет тұтып (фетиштік зат), үйдің төріне, бесікке ілікп қоятын болған. Бүркіт, қыран – еркіндіктің, кеңдіктің символы. Бүркіт көктің тәңірісі деп есептелінді дедік жоғарыда. Ал қазақ қоғамындағы көк – шексіздіктің, кеңістіктің, мөлдірліктің, тұңғиықтықтың, шалқарлықтың белгісі (көк - теңіз). Сол себепті бүркіт – тәңірлік діннің қазақ даласында жасаған ең ірі құбылысы болып табылып, уақыт өте келе, тотемге айналады. Бүгінгі таңдағы көк байрағымыздағы қыран бүркіт – тотемдік қызмет атқарады. Саятшылыққа байланысты туған фольклор үлгілеріндегі нышан-белгілер ежелгі наным-сенімнің беріктігін, әлі күнге дейін жалғасып келе жатқан өміршеңдігін көрсетеді. Ал малшылыққа байланысты туған өлең-жырлардың поэтикасына келер болсақ, бұл сала төрт-түлік малға арналған жырлармен сабақтасады. Қазақ халқының тұрмысы мен тіршілігі малмен тікелей байланысты болғандықтан, төрт-түлікті малды ерекше қастерлеп, оның өсу-өну әрекетіне ерекше мән берді. Және анимистік түсінік қалыптасқан дәуірде әр заттың өз иесі, қожайыны бар есептеген. Қатерлі істер мен жағымсыз әрекеттер болған кезде, сол заттың иесіне табынып, жалбарынатын болған. Сол секілді халық төрт-түлік малдың иелері бар деп есептеп, мал өнімінің жоғары, нәтижелі болғанын қалап, солардың амандығын тілеп тілек тілеген. Шаруаның бір пірі – Шопан, Келтірмей қу, пір ата, қойға топан! [7, 39-б.] ...Шаруаның бір пірі – Жылқышы ата! Тілегенде, өзіңе бер, ақтан бата! Үйір-үйір жылқыны шұрқыратып, Ойдан-қырдан арқансыз әкеп мата! [7, 40-б.] ...Шаруаның бір пірі – Ойсыл қара, Түйені өсір жарылқап, болып пана! [7, 40-б.] ...Шаруаның бір пірі – Зеңгі баба! Сиыр берсең сүтті бер, өңкей мама! [7, 41-б.] ...Шекшек ата баласы – Ешкі бассын үйіңді! Ешкі басса үйіңді, Кешке бассын үйіңді! [7, 41-б.], - деген жолдардан халықтың әр малдың пірлеріне табынып, әр малдың иелерінен жақсылық, нұр, көл-көсір өнім «сұрайды». Сонда пірлер – жасампаз қаһарманның қызметін атқарып тұр. Оның жасампаз болатындығы да сонда, пірлер – малдың «аталары», «дүниеге әкелуші» қызметін атқарып тұрғандығында. Сонда, қойдың бірі – Шопан ата, жылқының пірі – Жылқышы ата (немесе Қамбар ата), түйенің пірі – Ойсылқара, сиырдың пірі – Зеңгі баба, ешкінің пірі – Шекшек ата. Осылайша халық төрт-түлік малдарын пірлерге «аманаттаған». Пір дегеніміз де – белгілі бір тұлғаны қастерлеу, қадірлеу, соған сыйыну әрекетімен байланысты қолдап-қорғап жүретін қасиетті күш. Ел арасында көбіне асқан сәуегейлігімен, білгірлігімен, дарынымен көзге түскен, елге елеулі болған қадірлі адамдар (емші, тәуіп, ақсақал) уақыт озған сайын «пір» тұлғасына көшеді. Политеистік түсінікте халықтың табынары да, сыйынары да кең дәрежеде дамыды. Ал біздің айтып отырған пірлер «тотем», «көсем» ретінде қазақ қоғамында ерекше орын алды. Осы ретте тарихшы Н.Мыңжанұлы былай деп жазады: «Қазақ қауымы өзі баққан төрт түлік малды бағып-қағып өсіріп, қорғап-қолдап жүретін иелері деп білетін. Бұл ұғымның ұйғарымынша төрт түліктің иелері – олардың атам заманда жаралған ең алғашқы ата-бабалары. Қазіргі төрт түлік мал – солардың ұрпақтары. Олардың ең алғашқы мифтік бабалары кейін келе олардың мифтік иелеріне арналған. Бұлар Шопан ата, Жылқышы ата, Қамбар, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Шекшек ата деп аталады» [19, 61-б.]. Сонда, мал шаруашылығына байланысты туған ғұрыптық фольклор жырлары халықтың тұрмыстық-тіршілігімен, кәсібімен, дүниетанымды шеңберімен, наным-сенімімен тығыз байланыс-бірлікте. жүктеу/скачать 1,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|