А. Әшімбаев Әбілхан қастеев шығармашылығы арқылы білімгерлердің

 
 
93 
и  подход,  в  котором  культура  какой-либо  страны  или  стран  преподносится  как  нечто  единое  и 
одинаковое для всех ее жителей, так как такое  понимание  культуры  не  соответствует  
 
действительности. В современном мире каждая страна — это очень сложный организм, состоящий из 
большого  числа  компонентов,  постоянно  развивающийся  и  меняющийся.  Каким  же  образом  может 
учитель помочь учащимся получить основы социокультурной компетенции? Чему мы можем научить 
наших  учеников,  и  какие  умения  и  навыки  им  действительно  необходимы,  чтобы  успешно 
осуществлять коммуникацию на межкультурном уровне? 
Чтобы выделить черты личности, способной продуктивно общаться на межкультурном уровне, 
отметим характеристики нашего времени: 
• Увеличение потоков миграции 
• Увеличение количества транснациональных корпораций на казахстанском рынке 
• Развитие туризма 
• Развитие культурных связей на разных уровнях (обмены, стажировки) 
•  Расширение  международного  сотрудничества  образовательных  учреждений  Казахстана  и 
образовательных учреждений других стран. Таким образом, объективно складывается ситуация, при 
которой  наши  учащиеся  являются  членами  мультикультурного  общества.  То  есть  они  будут  в  нем 
учиться,  работать  и  просто  жить.  Наверное,  именно  поэтому  в  концепции  12-летней  школы  по 
иностранным языкам среди целей обучения иностранным языкам названо социокультурное развитие 
учащихся  (соизучение  родного  языка  и  родной  культуры  и  иностранных  языков  и  культур  других 
народов,  развитие  у  школьников  способностей  представлять  родную  страну  и  культуру  в  условиях 
иноязычного межкультурного общения). Для успешного существования в поликультурном обществе 
необходимо  стать  поликультурной  языковой  личностью  -  личностью,  способной  осознавать  черты 
своей  собственной  культуры,  узнавать  и  признавать  другие  культуры,  толерантно  относиться  к 
особенностям других культур. Поликультурная языковая личность может эффективно донести свои 
мысли и идеи и услышать чужие. 
Поэтому для достижения цели формирования поликультурной языковой личности основными 
задачами являются: 
• Глубокое и всестороннее овладение учащимися культурой своего народа 
• Формирование представления о многообразии культур 
• Создание условий для интеграции учащихся в культуры других народов 
•  Формирование  и  развитие  умений  и  навыков  эффективного  взаимодействия  с 
представителями различных культур 
• Воспитание учащихся в духе мира и толерантности 
Эти  задачи  отражают  также  основные  стадии  формирования  поликультурной  личности. 
Сначала ребенок познает свою культуру, то, что ему близко, и то, что его окружает. Причем глубокое 
знание  своей  культуры  помогает  понять  характерные  инокультурные  черты.  Постепенно  ребенок 
понимает,  что  на  свете  существует  огромное  множество  культур,  которые  в  той  или  иной  мере 
отличаются  от  своей  собственной,  но  при  этом  могут  иметь  и  сходные  черты.  По  мере  развития 
личности  возникает  необходимость  интеграции  в  культуры  других  народов,  и  соответственно 
необходимо умение эффективно взаимодействовать с представителями различных культур, которые 
обеспечат  достижение  поставленных  целей.  Естественно,  что  кроме  соответствующих  знаний  и 
умений  необходимо  сформировать  толерантное  отношение  к  другим  культурам,  способность  к 
пониманию.  
Формирование  социокультурной  компетенции  неразрывно  связано  с  основными  целями 
образования:  практической,  развивающей  и  воспитательной.  И  воспитательная  задача  наиболее 
значима, поскольку от решения этой задачи зависит формирование в современном молодом человеке 
чувства  патриотизма  и  чувства  интернационализма.  Изучая  английский  язык,  мы  формируем 
культуру мира в сознании человека. Мы изучаем и сравниваем языковые явления, обычаи, традиции, 
искусство, образ жизни народов. Изучая английские пословицы, например мы, сравниваем, как одна 
и  та  же  мысль  передается  разными  средствами  в  разных  языках.  И  мы  обязательно  обращаем 
внимание  на  такие  моменты,  что  народная  мудрость,  выраженная  в  пословицах  интернациональна. 
Мы 
говорим 
по-русски 
"Красив 
тот, 
кто 
красиво 
поступает" 
и 
по-английски: 
"Handsome is handsome does" или "Knowledge is power" знают во всем мире. Знание пословиц играет 
большую  роль,  как  в  изучении  казахского,  русского  языков,  так  и  в  изучении  иностранного  языка. 

 
 
94 
Учителям стоит составить подборку пословиц, которые ребята должны знать и которые должны быть 
в активной лексике наших учеников.  
 
 
Каждому  ученику  необходимо  иметь  в  папке  файл  с  пословицами,  фразеологизмами, 
скороговорками,  системными  грамматическими  таблицами  и  другим  материалом,  способствующим 
лучшему  пониманию  изучаемого  материала.  Все  это  используется  из  урока  в  урок  путем 
многократных  повторений  и  практического  использования  в  различных  ситуациях  и  темах, 
усваивается, контролируется на итоговых уроках. 
Огромное  значение  для  формирования  социокультурной  компетенции  имеет  изучение 
культуры англоговорящих стран и родной страны. Учителям рекомендуется составить программу "О 
музыке  и  живописи  на  английском",  которую  можно  использовать  на  уроках  английского  языка. 
Программа должна быть основана на аутентичном материале о музыке и живописи Великобритании, 
Америки, Австралии, Казахстана. Данный материал позволяет ребятам познакомиться с творчеством 
известных  художников  и  музыкантов  мира,  дать  свою  оценку,  выразить  свое  отношение  к 
многообразию  культур  и  найти  то  общее,  что  объединяет  все  творческие  тенденции  мировой 
культуры.  Человек,  который  восхищается,  умеет  ценить  искусство  и  традиции  разных  народов, 
никогда  не  будет  агрессивен  и  не  толерантен  к  этим  народам,  носителям  самобытной  духовной 
культуры.  Данная  программа  также  будет  способствовать  формированию  чувства  патриотизма  и 
гордости  за  свою  страну  и  республику,  поскольку  ребята  много  знают  о  своей  культуре  и  могут 
представить  достойно  свою  страну  в  разноцветье  культур.  К  программе  должен  прилагаться 
разнообразный  наглядный  материал:  компакт-диски,  аудио-  и  видеокассеты,  репродукции  картин 
известных художников. 
Литература народов англоговорящих стран, которую также необходимо изучать на уроках и во 
внеурочной  деятельности,  является  еще  одним  значимым  средством  для  формирования 
социокультурной  компетенции.  Из  произведений  художественной  литературы  мы  узнаем  о  жизни, 
традициях, обычаях, образе жизни англоговорящих стран, а также знакомимся с языковой культурой 
этих стран. Поэтому появилась необходимость составить программу на тему "Let’s read together". 
Рекомендуемая литература, на которой может основываться данная программа: 
1.    " Alice's Adventures in wonderland" by Lewis Carrol.  
2.    "There Men in a Boat" by Jerome K. Jerome.  
3.    "The Wizards of Oz" by Lyman Frank Baum.  
4.    "The Merchant of Venice" by William Shakespeare.  
5.    "Marry Poppins" by Pamela Travers.  
6.    "Jane Eyre" by Charlotte Bronte.  
7.    "Oliver Twist" by Charles Dikkens.  
8.    "The man with the scar and other stories" by Somerset Maugham.  
9.    "The Seagull Jonathan Livingstone" by Richard Bach.  
10.  "Harry Potter" by Joanne Kathleen Rowling. и другие  
Данная  программа  должна  быть  построена  так,  чтобы  ребята  изучали  биографии  писателей, 
написавших эти книги, читали вместе на занятиях отрывки из произведений известных английских и 
американских  писателей,  знали  вкратце,  о  чем  данная  книга  в  целом,  высказывали  свое  мнение  о 
прочитанном в устной и письменной речи. 
Следующий  момент,  о  котором  нельзя  забыть,  говоря  о  формировании  социокультурной 
компетенции – это конечно, речевой этикет. Речевой этикет  – это культура речи, а культура речи  – 
это  лицо  человека,  лицо  ученика.  Речевой  этикет  английского  языка  имеет  особое  значение  для 
воспитания  личности  в  целом.  Принимая  во  внимание  нашу  языковую  культуру,  можно  многому 
научиться и научить, изучая английский разговорный этикет. 
Про англичан говорят что они "hardly ever lie, but they would not dream  o f telling  you the truth" 
что означает "они едва ли говорят неправду, но и правду не говорят". Такова языковая культура как, 
впрочем,  и  национальный  характер.  Те,  кто  побывал  в  Великобритании,  отмечают  тот  факт,  что 
буквально  на  каждом  шагу  на  улице  и  в  любом  общественном  месте  вы  слышите:  "I am sorry, 
Excuse me, Thanks a lot, How kind of you" и т.д. Чем не пример для воспитания? 
Обучая 
речевому 
этикету 
нужно 
помнить, 
например, 
о 
разнице 
между 
"sincere appreciation and flatter"  (искренней  оценкой  и  лестью),  нужно  знать  не  только  старые 
традиции, но и быть на уровне сегодняшнего дня. Например, быть в курсе, что появился неологизм 

 
 
95 
"Ms" позволяющий обращаться к любой женщине, не боясь ошибиться, замужем она или нет, наряду 
со старыми обращениями "Miss" и "Mrs". Исходя из этого, также необходимо отдельная программа 
под названием "Spoken Etiquette".  
 
Хотя мы изучаем речевой этикет в процессе овладения английским языком постоянно, было бы 
очень  полезно  выделить  эту  проблему  в  виде  специальной  программы  и  целенаправленно 
использовать на уроках и во внеурочной деятельности. 
Старая 
китайская 
пословица 
гласит: 
"Tell me and I forget, 
teach me and I remember, 
involve me and I learn"  (скажите  мне,  и  я  забуду,  научите  меня  и  я  запомню,  вовлеките  меня  и  я 
выучу). Все, о чем говорилось выше, позволяет вовлечь учащихся в процесс познания и добиваться 
результатов.  Не  возникает  никаких  сомнений  в  том,  что  для  каждого  учителя  важным  является 
повышение эффективности обучения. Любой урок должен быть увлекательным, вызывать интерес у 
детей, ведь интерес является главной движущей силой познавательной деятельности. 
«Поскольку язык- это зеркало культуры, копилка культуры. Передатчик, орудие и инструмент 
культуры,  решение  актуальной  задачи  обучения  иностранным  языкам  как  средству  коммуникации 
между представителями разных народов заключается в том, что языки должны изучаться в единстве с 
миром и культурой народов, говорящих на данном языке». (Р.Д. Токарева).  
Процесс  обучения  английскому  языку  носит  коммуникативную  направленность,  строится  на 
устной основе, происходит в игровой форме с использованием собранного материала на изучаемом 
языке. Собранный материал: пословицы и поговорки, загадки и скороговорки использую на разных 
этапах  урока  и  во  внеклассной  работе.  Это  способствует  формированию  социокультурной 
компетенции  учащихся,  то  есть  через  изучение  языкового  материала  знакомимся  с  культурой 
Англии, стараемся воспитать в себе «терпимость» к чужой культуре, уважение к ней и осознать себя 
как  носителя  национальной  культуры  через  призму  других  культур;  а  также  развитию  слухового 
восприятия, памяти, мышления. 
Объѐм  работ  по  изучению  английского  фольклора  огромен,  а  время  на  уроке  ограничено. 
Поэтому  знакомство  и  основные  этапы  работы  с  материалом    могут  проводиться    на  занятиях 
факультатива. На уроке идѐт отработка и контроль знаний. 
Пословицы и поговорки. 
Пословицы  и  поговорки  –  самый  выразительный  и  яркий  раздел  фразеологии.  На  занятиях 
факультатива мы узнаѐм, что у каждой пословицы есть своя коммуникативная задача. Пословицы: 
1.
 
Предупреждают:  If  you  sing  before  breakfast,  you  will  cry  before  night.  –  Ты  всѐ  пела  –  это 
дело, так пойди же попляши; 
2.
 
Подытоживают народный опыт: Hell is paved with good intentions.  - Благими намерениями 
вымощена дорога в ад; Marriages are made in Heaven. - Браки создаются на небесах. 
3.
 
Критически высмеивают собственнические инстинкты: Everyone calls his own geese swans. - 
Всяк кулик своѐ болото хвалит; 
4.
 
Ехидно  комментируют  внешний  вид:  You  look  like  a  cat  after  it  eaten  a  canary.  –  Ты 
светишься довольством; 
5.
 
Дают яркие и запоминающиеся советы: Doesn’t trouble trouble till trouble troubles you.  – Не 
буди лихо, пока тихо; 
6.
 
Учат мудрости жизни: Who chatters to you, will chatter of you. – Кто сплетничает с вами, тот 
будет судачить и сплетничать о вас; 
7.
 
Философствуют  и  подытоживают  философские  размышления:  Liars  should  have  good 
memories.- Лжецам нужна хорошая память. 
Обогащение  словарного  запаса  в  английском  языке  за  счѐт  использования  пословиц  и 
поговорок  –  это  интереснейшая  работа.  Встречая  пословицу,  слова  которой  уже  известны,  дети 
стараются догадаться о еѐ значении. Но там, где заложен философский смысл, приходится сложнее – 
надо уметь абстрагироваться от конкретных вещей и предметов. Однако никогда не стоит пытаться 
перевести  казахскую  или  русскую  пословицу  на  английский  язык  или  английскую  пословицу  –  на 
казахский  и  русский.  Иногда  смысл  похож,  а  реалии  жизни  зачастую  кардинально  отличаются. 
Поэтому  пословицы  –  это  единицы  языка,  которые  следует  заучивать  наизусть.  При  работе  над 
пословицами  делается  установка,  что  заучивать  их  следует  точно,  соблюдая  при  употреблении 
порядок слов, именно те грамматические характеристики, включая именно ту лексику, которая стоит 
в пословице или поговорке.  
A friend in need is a friend indeed. – Друзья познаются в беде.  

 
 
96 
 Большинство  английских  пословиц  имеют  аналог  в  родном    языке.  Это  объясняется  тем,  что 
народная мудрость рождается в сходных условиях в разных странах.  
 
 
Загадки. 
Загадки – прекрасная основа для учебной работы. На уроке их легко превратить в раздаточный 
материал для развлекательной пятиминутки.  
I have four legs, but I cannot walk. /a table, a chair/. 
В  виде  игры  «Подскажи  словечко»  (дети  показывают  карточку  со  словами  или  картинками, 
которые необходимо вставить) использую загадки – рифмовки. 
К теме «Животные»  
             1.Кто забрался в мой сапог  
               И фырчит там? / a hedgehog/. 
            2 Кто орехов кучу съел 
               И на прут грибов надел? / a squirrel/. 
Шуточные  загадки  требуют  серьѐзной  подготовки.  Сначала  дается  пояснение  языкового  или 
смыслового  характера,  объясняю  незнакомые  слова.  Эти  слова  могут  способствовать  не  только 
правильному восприятию загадки, но и быть ключом к ответу.  
What has sails but never goes to sea? (A windmill). 
Скороговорки. 
Скороговорки  -  прекрасная  возможность  поработать  над  произношением  и  артикуляцией  во 
время фонетической зарядки. Кроме того, это весело. Используют их на первых уроках иностранного 
языка,  когда  идѐт  знакомство  со  звуками,  транскрипцией,  обозначение  звуками  определѐнных 
сочетаний букв, для отработки труднопроизносимых звуков на последующих уроках.  
A black cat sat on a mat and ate a fat rat. 
Увлекательно  проходит  работа  со  скороговорками  при  помощи  компьютерной  программы 
«Профессор  Хиггинс».  Выбираем  скороговорку,  прослушиваем,  читаем.  Затем  тренируемся 
произносить, переключая скорость звучания. 
Вот только некоторые наиболее важные аспекты формирования социокультурной компетенции. 
Конечно, проблема эта многогранна и требует дальнейшего изучения и обсуждения. 
 
Аннотация.  Мақалада  12  жылдық  мектептердегі  ағылшын  тілі  сабақтарында  оқушылар  бойында 
жұмбақ,  мақал-мҽтелдер  арқылы  ҽлеуметтік-мҽдени  құзырлықты  қалыптастырудың  қиындықтары 
қарастырылады.  
Annotation. The problem of the formation of sociocultural competence at English lessons in 12 year school 
by means of proverbs, sayings and puzzles is looked upon in the given article.  
______________________ 
1.  Сафонова  В.  В.  Изучение  языков  международного  общения  в  контексте  диалога  культур  и  цивилизаций.—
Воронеж: Истоки, 1996. 
2. Сысоев П. В. Обучение культурному самоопределению и диалогу культур посредством иностранного языка 
(на материале курса по культуроведению США для языковых вузов) // Демократизация и перспективы 
развития  международного  сотрудничества:  Сборник  материалов  международной  научно-практической 
конференции 21–22 марта 2003 г.— Омск: Изд-во ОмГПУ, 2003. <Интернет: http://www.prof.msu.ru/publ/ 
omsk2/o35.htm> 
3. Токарева Н. Д. Различия в восприятии культурных концептов в процессе  межкультурного общения (Россия и 
США) // Английский язык в школе.— Титул.— № 1(17).— 2007. 
4. Tomalin Barry, Stempleski Steaven. Cultural awareness.— New York: Oxford University Press, 1993. 
 
 

 
 
97 
Р.Мукушева 
 
XIX ҒАСЫРДАҒЫ МАЖАР ҒАЛЫМДАРЫ ҚАЗАҚ  
АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ЖӚНІНДЕ 
 
ӘОЖ: 82.0. 398.2 (5Қаз) 
       М -1078 
 
«Тек саны емес, сапасы жҿнінен де қазақ халық поэзиясы оқшау тұр». Мажар ғалымдарының 
Орта  Азия,  соның  ішінде  қазақ  ҽдебиетіне  деген  ықыласы  ерекше.  Қазақ  ҽдебиеті  туралы  ҽзірге 
белгілі ең алғашқы мажар ғалымының пікірі XIX ғасырдың бірінші жартысында 1835 жылы  
 
«Vаsаrnарі  Ujsаg»  (Вашарнапи  Уйшаг-  Жексенбілік  газет)  газетінде  басылған.  Шамуель  Брашшаи 
«Қырғыз-қазақтар»  атты  этнографиялық  очеркінде  қазақтардың  ақындық  дарындылығы  туралы 
былай  дейді:  «Қырғыздардың  сан  ғасырлық  мҽдениетінің  бір  кҿрінісі  -  ой  тірілігі,  қиялының 
кҿптілігі. Ҿлең-жыр жҽне музыка – олардың сүйікті кҽсібі. Қырғыздар дайындықсыз, суырып салып 
айтқанды,  бір-бірімен  екі-үштен  немесе  тҿрттен  жарысып  айтысқанды  ұнатады.  Музыкалық 
аспаптары: қобыз (скрипка тҽрізді, бірақ шанағы ашық, ішегі аттың үш қылынан тартылған);  
сыбызғы  (ұзын  қамыс  сырнай);  балалайка  (домбыра  -  Р.З  ).  Жалпы  музыка  тыңдағанды  ұнатады, 
бірақ  негізінен  емдеуге  қолданады,  себебі  аурудан  емдеу  кҿбінде  дұға  оқудан  тұрады.  Адасқан 
малшылары  жұлдыздарды  таниды,  алайда  бұл  білімдері  ырымдарға  шырмалған.  Жеті  қарақшы, 
мҽселен, оларша — ақ боз ат пен кҿк боз атты айдаған жеті қасқыр. Қасқырлар оларды қуып жетіп, 
жеп қоятын болса, оларша ақырзаман болады. Қазақтардың қиял ҽлеміне берілгендігі сонша, оларда 
шын дүние мен қиял дүниесінің арасындағы шекара жойылып кеткен»,- дейді. 
Жеті  қарақшы  туралы  аңызға  деген  қазақтың  аңғал  сенімі  ғалымды  қайран  қалдырады. 
Ғалымның  бұл  зерттеуі  этнографиялық  сипатта.  Негізінен  қазақтардың  шаруашылығы,  кҽсібі, 
қолҿнері, салт-дҽстүрі, наным-сенімдері туралы. 
Брашшаиден  кейін  қазақтар,  қазақ  ҽдебиеті  туралы  мҽліметтерді  Армин  Вамберидің 
еңбектерінен табамыз. Орта Азияға жасаған саяхаттарының нҽтижесінде «Орта Азияға сапар» (1892) 
атты  кітап  жазады.  Ғалымның  бұдан  басқа  мынадай  еңбектері  белгілі:  1.  «Бұхара  тарихы.  Кҿне 
дҽуірден  бүгінге  дейінгі  таныс  жҽне  бейтаныс  шығыс  жазбаларында»  (1857),  2.  «Персиядағы 
саяхаттарым жҽне ҽсерлерім» (1867) 3. «Мажарлардың шығу тегі жҽне фин-угор тіл білімі» (1884), 4. 
«Түркі  нҽсілі.  Этнологиялық  жҽне  этнографиялық  кҿзқарас»  (1885),  «Батыс  мҽдениеті  Шығыста» 
(1906). «Мажар бесігінде. Мажар-түрік туыстығының басталуы жҽне дамуы» (1914). 
«Түркі  нҽсілі»  еңбегінің  40  беті  қазақтарға  арналған.  Бұл  еңбегінде  қазақ-қырғыздар  деп 
сҿйлейді.  «Қазақ»  этнонимі,  қазақтардың  рулық-  тайпалық  құрылысы,  қазақ  тілі,  қазақ  халқының 
этнографиясы, қазақтардың орысқа бодан болуы туралы жазғандары бҿлек бір зерттеу мақалаға негіз 
боларлық. Ғалым осы еңбегінде қазақ ҽйелдерінің сұлулығын да бүкіл Азия халықтарының арасынан 
асқақтата жоғары бағалайды. 
«Қазақ-қырғыздар»  тарауында  қазақ  ауыз  ҽдебиеті,  оның  ұшан-теңіз  байлығы,  қазақтардың 
таңғажайып ақындық таланты туралы жазады: «Қазақтың еске сақтау қабілетінің кереметтігін Хиуада 
да  мақтайды.  Рухының  осындай  тірілігі  қиял  туындысы  халықтық  поэзияда  шарықтап  биікке 
кҿтерілген.  Қазақтікіне  тең  келетін  туындыларды  Орта  Азия  кҿшпенділері  түгіл,  күллі  Азия 
халықтарынан  таппаймыз.  Тек  саны  емес,  сапасы  жҿнінен  де  қазақ  халық  поэзиясы  оқшау  тұр». 
Радлов  «Оңтүстік  Сібір  түркі  тайпаларының  халық  ауыз  ҽдебиетінен  ізденістер»  («Ргоbiem  dег 
volkslitteratur  der  turkischen  Stamme  Sudsibirens»)  атты  еңбегінің  III  томында  иран  жҽне  мұсылман 
мҽдениетінің  ықпалына  аз  іліккен  түркі  халықтарының  таза,  шыншыл  кҿне  поэзиясының  қайнар 
кҿздерінің  молдығына  дҽлелдерді  анық  кҿрсетіп  жҽне  оған  деген  біздің  сенімімізді  нығайта  түседі. 
Қазақтар ҿздері рухани туындыларын екіге жіктейді: халық сҿзі (яғни, қара сҿз), екіншісі - кітап ҿлең. 
Бірінші топқа халықтық поэзияның қағазға түспеген, халық арасында ауыздан-ауызға тараған түрлері 
жатады. Екінші топқа хат танитын қырғыздардың туындылары енгенмен, оларда да халықтық рухтың 
табы бар, арқаулары ислам тарихы жҽне имандылық». 
Ғалым «халық сҿзінің» үлгілі сҿз, бата сҿз, ұзатқан қыздың ҿлеңі, шер ҿлендері (жоқтаған сҿз), 
айтыс ҿлең (қайым ҿлең) сияқты жанрларын, олардың ерекше сипатын байқайды. Бұлардың оңтүстік 
жҽне  батыс  отырықшы  түркілерде  ҿте  қысқа  жҽне  ҿте  ҿшкін  нұсқаларда  қалғанын  айтады.  Қазақ 
халық поэзиясының табиғи сұлулығын шығыстың жалтырақ поэзиясымен салыстыра келіп, мынадай 

 
 
98 
ҽділ  тұжырым  жасайды:  «Суреттерінің  таңғажайып  қарапайымдылығы,  кҿбінесе  элегиялық  кҿңіл- 
күй,  ҿткір  метафорлар  бай  жҽне  жанды  қиял  шығыс  поэзиясын  баяғыда-ақ  артта  қалдырып  кеткен, 
соңғысының кҿз қарықтырар жарқылы мен тым бай салтанаты, жалтырағы жасанды, табиғи емес ой 
жүйесін танытады. Қазақ халық поэзиясының таңғажайып туындылары аңғалдығымен, жҽне ережеге 
бағынбайтындығымен бізді ынтықтыра түседі». 
Вамбери мынадай қазақ мақалдарын келтіріп оның мағынасын мажаршаға аударып түсіндіреді: 
Алтын басты қатыннан бақыр басты ер артық. 
Ананың кҿңілі - балада, баланың кҿңілі - далада. 
Анасын кҿріп қызын ал, 
Қарысын кҿріп бҿзін ал. 
Ақылсызға тҿре жоқ. 
 
Барымтадан қорыққан мал жаймас. 
Екі аяқ бір етікке сыймас. 
Екі қатынның басы қосылса базар болар. 
Жасаған білмес, қыдырған білер.  
Жеті атасын білмеген жетесіз.  
Қазақ жаманы сарт болар,  
 
Сарт жаманы қазақ болар. 
Кімнің жерін жерлесең, соның жырын жырлайсың 
Қойшы кҿп болса қой арам ҿлер. 
Не ексең, соны орасың. 
Сабыр түбі - сары алтын. 
Сарт байыса там салар, 
Қазақ байыса қатын алар. 
Темірді қызғанда соқ. 
Тҿсегіңе қарап, аяғыңды ұзат. 
Ақылды ой ойлағанша, 
Тентек ісін бітірер. 
Байдың қатыны ҿлсе, тҿсегі жаңғырар, Жарлының қатыны ҿлсе, басы қаңғырар. 
Вамбери  «халық  сҿзінің»  ерекше  жанры  айтыс  ҿлеңдердің  екі  топқа  жіктелетінін  айтады: 
«Бұлардың қазақша аты қайым ҿлең, яғни, достық ҿлең жҽне жұмбақ ҿлең, яғни жұмбақ ойын. Мұнда 
құрдастар, қыздар мен жігіттер бірге жиналып немесе мейрамдарда жүздесіп, тҿрт тармақты суырып 
салма ҿлеңдермен тілдеседі. Екі жыршы мысқылдап, жұмбақ жасырып, кейде тұспал сҿздермен бір-
бірін жеңуге тырысады. Тұспалды түсінбесе, немесе лайықты жауап бере алмаса, жеңілген саналады. 
Кҿпшілік қыран-топан күлкіге кенеліп, жеңген адамға сыйлық береді. Сҽтті ҿлең-жырлар халықтың 
есінде берік сақталып, ауыздан-ауызға тарап, даланың бір қиырынан екінші қиырына жетеді. Мысал 
ретінде  Радлов  ұсынған  «Мҿнҿк  пен  Опан  қыз  айтысының»  (III  том,  48)  басын  келтіреміз.  Жылқы 
ұрлағаны үшін қамауға түскен Мҿнҿк пен Опан қыздың сҿйлескені мынадай» ,-деп айтыстан үзінді 
келтіреді. Вамбери осы айтыстан «қыз бен жігіт айтысының» басты сипаттарын байқайды: «Танысу, 
бір-бірін  қақпайлау,  қалжыңдау  жҽне  мысқалдау  ұзаққа  созылып, сҿз  бен  орамға  шеберлігі  аз  адам 
жеңілген  саналады.  Мұндай  сҽттерде  қазақ  сұлу  жынысқа  қатысты  сыпайылық  танытуды  білмейді. 
Ал  қыздардың  жеңілісі  сирек,  ҽлбетте  олар  қарсыласы  бақсы  немесе  нағыз  ұйқасшы  я  трубардур 
болғанда ғана сҿзден ұтылады», -деп қазақ ҽйелдерінің сҿз ҿнеріндегі талантын атап кҿрсетеді. 
Зерттеуші  салт  жырларының  ішінен  Той  бастар,  Ұзатқан  қыздың  жыры,  Беташар,  Жоқтаған 
жыр (жоқтау) сияқты жанрларды атап кҿрсетіп: «Қазір бұл сипатты ҿлеңдер тек осы кҿшпенділерде 
(қазақтарда)  ғана  табиғи,  ескі  қалпында  сақталған,  ал  Орта  Азияның  жартылай  отырықшы  түркі 
халықтарының  дҽстүрінен  шығып  қалған  немесе  исламның  ҽсерімен  ҿзгерілген,  батыс  түркілерде 
тіпті қалмаған да», - дейді. 
Қазақ ауыз ҽдебиетінің жанрлары туралы ойларын «Ертегілер мен ҽңгімелер» (аңыз-ҽңгімелер 
дегені)  деген  тараушада  жалғастырады:  «Шынтуайтында  қазақ  халық  поэзиясының  ең  қомақты 
бҿлігін  құрайтын  бұл  туындылар  біріншіден  соғыстар  мен  барымталарда  кҿзге  түскен  ертедегі 
батырлардың  істерін  жырласа,  екіншіден  ғажайып  ерлікке  толы  бұл  асау  қиял  туындылары 
тыңдаушыларды  еліттіріп,  кҿңілін  кҿтеруге  бағышталған.  Ертегілер  де,  ҽңгімелер  де  таза  ұлттық 
қайнардан  пайда  болған,  бірақ  ҿзбектер,  қарақалпақтар  жҽне  түркімендер  арасында  аз.  Олардың 

 
 
99 
ертегілерінде  білімсіздік  пен  шикілік  басым.  Ал  қазақтар  ұзақ  ертек  пен  ҽңгімені  керісінше  мҽнді 
жҽне  сұлу  сұхбаттың  құралы  деп  біледі.  Егер  жыршы  немесе  бақсы  тыңдаушыларға  поэзиялық 
туындыны  қобыздың  сүйемелдеуімен  шабыттана  орындап  берсе,  оларға  бұдан  артық  лҽззат  жоқ. 
Жырланатын  нҽрсе  -  біреу,  негізінен  кҿпшілік  сүйіп  тыңдайтын  бҿліктердің  бір-бірінен  мейлінше 
ҿзгеше  нұсқалары.  Мҽселен,  Радлов  варианты  мен  Березин  хрестоматиясын  алсақ,  ҿлең  ҿлшемі, 
композициясы, эпизодтары бір-бірінен мүлде бҿлек. Березиндегі вариантта жыр бастан-аяқ ҿлеңмен 
берілген,  Радловта  қара  сҿз  аралас  жҽне  қысқарақ.  Осы  ҽңгімелердің  поэтикалық  құндылығына 
келсек,  метафоралық  сұлулығы  жҽне  поэтикалық  суретінің  құбылуы  жҿнінен  мысыр,  араб  жҽне 
парсы  меддах,  мысалдарына  жақын.  Бірақ  құштарлық  оларға  қарағанда  табиғи  жане  тартымды 
суреттелген.  Баян  атты  қыздың  сүйгені  Қозының  ҿлігінің  қасында  жылап  айтқаны  сияқты  ҿлеңдер 
қазіргі меддах композицияларында сирек кездеседі». 
 
Вамбери кітап ҿлеңдер туралы Радловтың олардың мақсаты ислам ілімін тарату жҽне халықтық 
рухты  күші  білінбей  тарайтын  у  тҽрізді  қуатты  ҽсермен  баяу  жаншу  деген  пікіріне  толық 
қосылатынын білдіреді. Алайда, қазақ арасында айтылатын Сейфул Мҽлікті (Радлов, 111.521) Ҽлішер 
Науаидың  Сейф-ул-Мҽлік  атты  дастанымен  салыстырып  қазақ  жырларының  кҿбі  тілі  мен  ой 
жүйесіне  қарағанда  қазақ  халық  рухын  танытатынын  анық  байқап,  қазақ  ақынының  бейімдегіш 
шеберлігіне  таң  қалады.  Мұндай  кітап  ҿлеңдердің  кҿпке  дейін  жат  рухтың  туындылары  болып, 
кҿпшіліктің жүрегіне ешқашан жол таппайтынын, қазақтардың тілі мен дүниетанымына ұзақ уақыт 
салып барып, оның ҿзінде шамалы ғана ҽсер тигізе алатынын ескертеді. 
Қазақ  ҽдебиеті  -  түркі  халықтары  ҽдебиетінің  ажырамас  бҿлігі.  Ҽсіресе,  оның  ҿткеніне 
үңілгенде,  күллі  түркі  халықтарының  ҽдеби  ортақ  мұрасы  туралы  сҿз  қозғамай  болмайды.  Түркі 
халықтарының ҽдебиеті мажар ғалымдарын ертеден қызықтырды. Жоғарыда аталған XIX ғасырдағы 
мажар ғалымдары, Орта азия түркілері туралы айтқанда ҽдебиетке де тоқталып отырғандарымен де, 
олар ҽдебиетшілер емес еді. XX ғасырдың басында 1903 жылы Мажар Ғылым академиясында Иожеф 
Туридің  «Орта  Азия  түркі  ҽдебиеті»  атты  еңбегі  жарық  кҿреді.  Шынтуайтына  келгенде,  бұл  Орта 
Азия  халықтарының  ҽдебиетіне  арналған  мажар тіліндегі  алғашқы  ҽдебиеттанулық  зерттеу  болады. 
Иожеф Тури аталмыш еңбегінде: «Орта Азия түркілерінің мың жылдық тарихымен мақтана алатын 
ҽдебиеті  ғылым  алдында  ҽлі  терро  инкогнито  болып  қалуда  деуімізге  болады,  оның  зерттелуі  мен 
жүйелі  танытылуын  не  бізде,  не  басқа  шет  елде  қолға  алған  ешкім  жоқ.  Қандай  да  бір  зерттеуді 
қойып,  қысқа  болса  да  тегіс  шолу  да  жасалмаған,  оған  талпыныстың  ҿзін  ҽрең  табамыз.  Бұл 
ҽдебиеттің танылуына Европада ең кҿп еңбек сіңірген біз – мажарлармыз», - деп орынды мақтанады. 
Мажар ғалымының пікірімен толық келісеміз. Автордың Орта Азиялық түркілердің ҿміріндегі 
поэзияның  орны  туралы  ойлары  да  назар  аударарлық:  «Үштен  екісі  поэзиядан  тұратын  Орта  Азия 
түркі  ҽдебиетінің  туындыларын  ҿлең  жҽне  қара  сҿз  жанрларындағы  халық  поэзиясы  мен  кҿркем 
ҽдебиет  құрайды.  Ҿлең  түріндегі  поэтикалық  туындылардың  саны  прозалық  туындылардан 
анағұрлым басым. Орта Азия түркі ҽдебиетіндегі поэзияның үлес салмағы басымдылығын негізгі екі 
себеппен түсіндіруге болады. Біріншіден, ҽр түрлі сипаттағы, озық ғылыми ҽдебиет о бастан парсы 
жҽне екінші кезекте араб тілінде болды, себебі парсы тілі Орта Азияда жҽне түркі ұлттарында бізде, 
Европада,  латын  тілі  қандай  рҿл  атқарса,  сондай  рҿл  атқарды,  яғни,  мҽдениет  пен  ғылымның, 
поэзияның тілі, соларды жеткізуші тіл болды. Түркілер де осы салалардағы еңбектерін парсы тілінде 
жазды, сондықтан ғылыми ҽдебиет туындыларының қомақты бҿлігі бізге осы тілде жетті. Екіншіден - 
ақындық таланттың маңызы, шығыс халықтарында, солардың ішінде түркілерде, ақындық қабілеттің 
құдіреті  зор  жҽне  ол  кҿпшілікке  тҽн  қасиет.  Мҽдениеті  жас  халықтарда  рух  қабілеттерінің  ішінде 
зерттеу,  ақиқатты  іздеуге  тырысушылық  емес,  сезім  мен  тірі  қиял  басты  рҿл  атқаратынын  жақсы 
білеміз, соның салдарынан рухтары кҿркем түрде, ҽн, саз, поэзия арқылы кҿрініс тапқан. Ҽр адамы 
ақын,  ең  кұрығанда  ҿлеңші;  бірі  -  шығармашылық  қуаты  бар  ақын,  екіншісі  -  орындаушы  ақын; 
жасына  жҽне  дҽрежесіне,  кҽсібіне  қарамастан  барлығы  бірдей  поэзияға  қызмет  ететін,  ҽркімі  ҿлең 
жазатын немесе ҽпсана, ертегі ҿретін, аңыз тудыратын, оған қабілеті болмаса, жаны ҽсем тыңдаушы 
болып,  басқалардың  рухани  ҿнімдерін  ары  қарай  жалғайтын;  ең  ақыры  -  ақындық  қабілет  пен 
ҿлеңшілік дарын ұлы құрметке, сүйіспеншілікке ие болғандығы сондай, тіпті махаббатта да шешуші 
рҿл атқарып, қыздары кҿп ішінен ақын жігітті таңдайтын шалғай Шығыста, Орта Азия түркілерінде, 
осылай болған жҽне болып келеді». 
Мажар  тарихында  йокулаторлар,  игрицшілер,  жыршылар,  скрипкашылар  мен  лантшылар 
секілді ордендер болған. Иожеф Тури Орта Азия түркілерінің ішінен соларға ұқсас қызметі жҽне нан 
табуы  поэзияның  ҽр  түрлі  жанрлары  арқылы  жүзеге  асатын  ҿзгеше  орденді,  қоғамдық  тапты 

 
 
100 
байқайды. Бұл ордендердің мүшелерін оларды кімдер асырайтынына  - қобыз, дутарға сүйенетін, не 
жайлы, қалай айтылмағы кҿпшіліктің талғамына бейімделетін шығармаларын кімдер тыңдайтынына - 
байланысты үш топқа бҿледі: "Бірінші - даланың кҿшпенді рулары арасында бір жерден екінші жерге 
кҿшіп, нағыз халық ҿлеңдерімен, ұлттық мазмұнды батырлық ҽңгімелермен, тарихи жырлармен, діни 
жҽне  моральдық  мазмұндағы  оқиғалармен  жҽне  ерте  замандардан  жеткен  аңыздармен  кҿпшілік 
кҿңілін кҿтеретін бақсылар; бұл уақытта қаланың жҽне ауылдың отырықшы халқы, қолҿнерші жҽне 
саудагер  топ  кҿшеде,  алаңдар  мен  базарларда  кҿркем  ҽдебиет  туындыларын,  бұрынғы  ақындардың 
ҿлеңдерін немесе ҿз туындыларын жырлайтын ашықтардың шығармаларын сүйіп тыңдап жатады. Ең 
соңғылары  -  жыршы  орденнің  ең  мҽдениетті  тобын  кұрайтындар.  Мадақ  жырлар,  ҽскери  жорық 
жырлары, батырлық дастандар, тағы басқа да керемет поэзиялық туындыларымен билеушілердің  
 
 
кҿңілдерін  кҿтерушілер,  той-думандарының  сҽнін  келтірушілер.  Оларды  (сарай  ақындарын  -  Р.З.) 
билік басындағылар мен асыл тектілер сарай маңдарында ұстаған». 
Ғалым  мұндай  жағдайда  Орта  Азиялық  түркілердің  кҿне  замандардан  мұра,  қомақты  бҿлігін 
кҿркем  поэзия  мен  халықтық  поэзия  құрайтын  рухани  шығармаларына  таң  қалмаса  да  болатынын 
айтады. Бұған себеп - орта азия билеушілерінің ҽрқашан поэзияның жанкүйерлері болулары, ҽсіресе 
Тимурид,  Шайбанид,  Астраханид  билеушілерінің  кейбірінің  ақындарды  жақсы  қаржыландырып, 
кейбірінің заманының небір мықты ақындарын сарайларында ұстаулары дейді. 
 
Ҽдебиеттанушы ғалым Орта Азия түркілерінің ҽдебиетін тҿмендегідей дҽуірлейді: 
1.  Ең  кҿне  дҽуір,  кҿне  замандардан  басталып  монғол  шапқыншылығына  дейін,  яғни  1220 
жылға дейін созылады. 
2.  Шағатай  дҽуірі,  монғол  шапқыншылығынан  Тимуридтер  билігінің  кұлауына  дейін,  яғни 
1220 дан 1500 жылға дейін 
3.  Ҿзбек дҽуірі, ҿзбек түркілердің билікке келуінен, 1500 жылдан бүгінге дейін . 
Иожеф  Туридің  бұл  жазғандарының  маңызы  зор  деп  білеміз.  Бұл  -  Мажарстанда  Орта  Азия 
түркілерінің ҽдебиеті туралы айтылған алғашқы жүйелі ғылыми пікір. 
XIX ғасырдағы мажар ғалымдары негізінен халық ауыз ҽдебиеті жҿнінде пікір білдірген. Себебі 
ол уақытта қазақ жазба ҽдебиеті де қалыптасу дҽуірін басынан кешіріп жатқан болатын. Мажарларды 
қазақ  фольклорының  жанрлық  байлығы,  эпостары  қайран  қалдырған.  Олар  қазақ  халқының  түркі 
халықтарының арасында сҿз ҿнерінде озық тұрғанын баса айтады. Жоғарыда келтірілген зерттеулер 
алғаш рет мажар тілінен тікелей аударылып, қазақ ҽдебиеттану ғылымының қорына қосылып отыр. 
Арагідік  орын  алған  біржақты  пікірлерге  қарамастан,  мажар  зерттеушілері  пікірлерінің  қазақ 
ҽдебиетінің  Еуропа  жұртшылығына  танылуына  зор  үлес  қосқаны  анық.  Оның  үстіне  бұл 
зерттеулерден  мажар  ғалымдарының  ҿз  рухани  қазыналарының  қайнар  кҿздерін  табуға  деген 
талпыныстары  да  байқалмай  қалмайды.  Басқа еуропалық  ҽдебиетпен  салыстырғандағы қазақ-мажар 
ҽдеби байланыстарының ерекшелігі де - осы рухани тамырластықта, туыстықта. 
 

жүктеу/скачать 6,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: