орындалу анықталады. Курделі  «көп  кабатты»  формула  бір  жолда  (бір  ізді)  теріледі

=ЕСЛИ(А1>0; 0; ЕСЛИ(А1<0; -1; 0))
ЭК  адрестеу  тәсілдері. 
Электрондык  кестенің  күрылымы  мен 
ЭЕМ  жедел  жадысының  арасындағы  ұқсастыкка,  окушылардың 
назарын  аударуға  болады.  Екі  жағдайда  да  акпаратты  сақтау  және 
іздеу үшін 
адрестеу принципі
 колданылады.  Айырмасы,  жедел сақтау 
кұрылғысында  (ЖСҚ)  ең  кіші  адрестелетін  бірлік  -  
байт
  болса, 
кестеде -  
клетка
 (ұяшық) болады.
Айнымалылардың символдық атаулары, сонымен қатар, кестеде 
олардың 
адрестері
 
болады. 
Электрондык 
процессорда 
салыстырмалы
  немесе 
абсолютті
  адрестеу 
принциптері
  (режімдері) 
колданылады.
Үягиъщтардың  салыстырмалы  адрестері  -
  кестені  парақтың 
басқа  жеріне  ауыстырғанда 
адрестері  автоматты  түрде  өзгеретін 
үяшьщтар
 (А1,С15,.т.с.с. белгіленеді).
Демек,  адрестеудің 
салыстырмалы  режімінде,
  формуланың 
орналасуның  кез  келген  өзгерістері  (блокты  көшіргенде,  орнын 
ауыстырғанда,  бағаналарды  немесе  жолдарды  кірістіргенде  немесе 
жойғанда,  т.с.с.),  жылжытылған  ұяшықтарда тұрган  формулалардагы 
адрестер 
жаңа орынга сэйкес автоматты түрде өзгереді.
Үяшьщтардың  абсолюттік  адрестері  —
  беттегі  үяшыктың 
адрестері  қатаң  бекітілген,
  сондыктан 
парацтың
  баска  жеріне 
кестені  апарганда  немесе  формуланы  таратканда,  ол  ұяшыктағы 
адрестер  өзгермейді.  Жазылуы:  $А1$,  $С$15,  т.с.с.,  ягни  бекіту  үшін
$ белгісі колданылады.
Егер 
$ 
белгісі 
кірістірілмесе, 
онда 
үяшықтың 
адресі
салыстырмалы,  мысалы 
А$5
  адресінде  — А  баганы  бекітілмеген,  ал
5-жол  нөмірі  бекітілген,  сондыктан  формуланы  таратканда А  баганы
өзгереді.
Үяшықтагы  формулада  адрестің  абсолюттік  сілтемесін  тез 
цою
 үшін ұяшықты екі рет шертіп —> 
Ғ4
 пернесін басу қажет .
Кестелік процессордың негізгі жұмыс режімдері
Әзірлік  режімі.
  Бұл  режімде  ұяшыкты  таңдау  немесе
үяшықтардың блогын ерекшелеу орындалады.
Деректерді  енгізу  режімі.
  Агымды  үяшыққа  пернетақтадан
деректерді жекеленген символдармен енгізу орындалады.
Редакциялау 
режімі.
 
Үяшықта 
тұрган 
деректі 
толык 
ауыстырмай, тек редакциялау кажетплігі болганда гана колданылады.
Бүйрық  беру  режімі.
  Бүйрыктарды  мәзірдің  иерархиялык 
жүйесінен  таңдау  жэне  орындау  режімі.  Бүйрык  орындалган  соң,
әзірлік режімге кайтарылады.
Аталган  негізгі  режімдерден  басқа 
кестені  бейнелеу
  және
135

есептеуді басқару
  режімдері туралы айтуға болады.
Кестені  бейнелеу  режімі.
  Формула  сакталған  үяшықтарда, 
формула  бойынша  есептелген 
нәтиже
  немесе 
формуланың  өзі 
бейнеленуі  мүмкін.  Біріншісі 
мәндерді  бейнелеу  реж імі
,  екіншісі 
формуланы  бейнелеу режімі
 деп  аталады.  Кестенің 
жүмыс жагдайы 
мәндерді  бейнелеу  режімі  болып  табылады.  Формуланы  бейнелеу 
режімі кестені жасағанда және жөндегенде қолданылуы мүмкін.
Есептеуді  басңару  режімі
.  Кестелік  процессор  формула 
бойынша  есептеулерді,  белгіленген  ретпен  кестені 
сканірлеу
  арқылы 
орындайды. Осьшдай 
сканірлеу
 А1  ұяшығынан басталады.
Автоматтандырылган  түрде цайта  санау реж імі
 -  деректерді 
жаңадан әр енгізген сайын барлық кесте қайтадан есептеліп отырады.
Бүйры қтар  жүйесі.  Кестелік  процессордың  бүйрықтары 
иерархиялық ясүйесімен ұйымдастырылған, оның жоғарғы деңгейі бас 
мәзір  болып  табылады.  Сонымен  қатар,  бұйрықтарды  саймандар 
тақтасы,  мәнмәтіндік  мәзір,  «ыстық  пернелер»  арқылы  орындатуға 
болады. 
Оқушыларды 
осы 
әдістердің 
бәрін 
қолдануына 
дағдыландыру қажет.
Кестені  редакциялау  бүйрықтары
  -   кестенің  үзінділерімен 
әртүрлі  р  
жою,  көиіірмелеу,  орнын  ауыстыру,  кірістіру
  сияқты  іс- 
әрекеттерді  орындауға  мүмкіндік  береді.  Бағаналардарды  немесе 
жолдарды 
кірістіру
  және 
жою
  кестенің  басқа  бағаналары  мен 
жолдарын  жылжытады.  Бұл  регге  кестедегі  салыстырмалы  адрестеу 
автоматты түрде формулалардағы адрестерді өзертеді.
Пішімдеу  бүйрықтары
  -   кестенің  сыртқы  пішінін  өзгертуге 
мүмкіндік береді. Пішім элементтеріне мыналар ясатады:
■  ұяшықтың  шекараларына  қарағанда  деректерді  туралау 
бағыттары;
■  жолдың биіктігі және бағананың ені;
■  шрифттің типі, кескіні және өлшемі;
■  сандарды 
ұсыну 
пішімі 
(әдеттегі, 
экспоненциалды, 
разрядтылығы);
■  кестені сызыкгау түрі;
•  фонньщ түсі ясәне т.б.
Файлдармен жумыс жасау буйръщтарына
 файлды ашу, сақтау, 
жасалған 
құжатты 
баспаға 
шығаруды 
ұйымдастыру 
сиякты 
стандартты бұйрықтар жиыны кіреді.
Кестемен  деректер  қоры ретінде  жүмыс  ж асау  бүйрықтары. 
Электрондық  процессордың  кестеден  деректерді 
іздеу
  және 
таңдау 
қабілеттілігі, күрделі емес деректер қоры ретінде қолдануға мүмкіндік 
береді.  Деректер  қорында  жұмыс 
жазбамен
  және 
өрістермен
136

жасалады.  Электрондык  кестелерде  деректер  қоры  ретінде  кестенің 
өзі: 
жсізбалар -
 кестенің жолдары, 
өрістер
 -  бағаналар  болады.
Деректерді 
іздеуді
  және 
алуды
  ұйымдастыру  үшін  мынадай 
тапсырыстар жасау қажет:
■ 
кіру блогын
 -  яғни деректер сақталған ұяшықтар диапазонын 
(жазбаларды  және  өрістерді); 
маңызды  талап:
  бұл  блоктағы  барлык 
жолдар 
біртекті
 болуға тиіс;
■ 
әліием блогын
 -  шарттан тұратын ұяшықтар диапазонын; осы 
шартка сәйкес кіру блогьгаан 
іздеу
 және 
іріктеу
 жүзеге асады;
■ 
шыгару  блогыи  -
  яғни  шартка  сәйкес  кіру  блогынан 
шыгарылган  деректерді  жазатьга  үяшыктар  диапазонын.  Осы 
блоктарды тапсыру арнайы бұйрықтармен жүзеге асады.
Кестенің  жолдарьга 
іріктеу
  анықталған 
багананың  мәндері 
бойынша
  жүзеге  асады.  Бүйрыкта  мәндердің  іріктеу  реті: 
әсу
 немесе
кему
 нүсқалады.
Деректерді  графикалык,  өңдеу  буйрыцтары  -
  диаграммалар 
түрінде,  сандық  акпаратты  бейнелеуге мүмкіндік  береді.  Графикалык 
режімнің бұйрықтарын екі топка белуге болады:
■  диаграммаларды  сипатгау  бүйрықтары  (графикалык  түрде 
шығарылатын деректерді тапсыру, диаграмманың типін жэне т.с.с.);
■  диаграмманы шығару бұйрықтары.
Компьютерде 
практикалық 
жумысты 
уйымдастыру
бойынша усыныстар
Окушылар  үшін  басты  максат  -  осы  тақырыпты  оқудың 
минимальды 
деңгейінде 
электрондык 
кестелердің 
көмегімен 
есептеуді  ұйымдастырудың 
негізгі  әдістерін
  үйрену.  Ол  үшін  олар 
электрондык  кестенің  ортасында  мына  практикалық  жүмыс  жасау
тәсілдерін игерулері қажет:
•  кестелік  меңзерді  кесте  бойы  ауыстыру;  меңзерді  кажет
үяшыкка қою;
■  деректерді: сандарды, мәтіндерді, формулаларды енгізу;
• ‘  үяшықтарды әртүрлі реттелген деректермен автоматты түрде
толтыру;
•  үяшыкгардағы деректерді редакциялау;
■  үяшықтардағы ақпаратгың көшірмесін жасау;
•  жолдарды және бағаналарды кірістіру және жою.
Алғашқы  кезеңде  ең  көп  қиыншылык  туғызатын  теориялык
сүрактар  -   формулаларды  жазу  ережелері  және  салыстырмалы 
адрестеу  принціпін  түсіну.  Сондыктан  окушылардың  біліктілігін, 
дағдыларын  жаттыгулар мен  есептерді  шешуді  жүзеге  асыру  аркылы
137

калыптастыру  кажет. 
Формулаларды
  жазудың  негізгі  ережелері 
мынадай:
■  формулада барлык символдар бір жолда (бір ізді) жазылады;
■  амалдардың барлык белгілері қойылады;
■  амалдардың  орындалу  ретіне  эсер  үшін  жай  жақшалар 
колданылады;
■  амалдардың үстемділігі  ескеріледі:  д  -  дәрежеге шығару;  *, /
-  көбейту және бөлу; +, - -  қосу және алу;
■  стандартты 
функциялардың  үстемділігі  арифметикалык 
амалдардан жоғары;  функцияның аргументі оның атауынан кейін жай 
жакшаның ішінде жазылады;
I  үстемділіктері  бірдей  тізбекпен  жазылған  амалдар,  жазу 
ретімен,  солдан  оңға  карай  орындалады  (дәрежеге  шығару  -   оңнан 
солға). 
*
Осы 
ережелердің 
барлығы 
бағдарламалау 
тілдеріндегі 
өрнектерді 
жазу 
ережелерімен 
бірдей. 
Сондыктан 
кейін 
багдарламалау  тілін  карастырғанда  бұл  сұрактар  оқушыларға  таныс 
болады.  Жаттықтыру үшін  өрнекті  тура жазу -  яғни 
математикалык, 
өрнекті  электрондык,  кесте  үиіін  формула
  түрінде  жазумен  қатар, 
кері  жазу  — яғни 
формула  бойынша  математикалык,  өрнекті  цайта 
қалпына келтіру
 тапсырмаларын беру қажет.
Салыстырмалы  адрестеу  принципі  туралы.
  Бұл электрондык
кестенің  жүмыс  істеуінің 
базалық  принциптерінің  бірі
  болып
табылады. 
Формулада 
қолданылатын  үяшықтардың  адрестері
формуланың  орналасқан  орынына  қатысты  анықталады.
  Бүл
принциптің  мәнін  мысалдармен  түсіндіру  қажет.  Төменде  берілген
кестенің  С1  үяшығындағы  формуланы  кестелік  процессор  былай
қабылдаиды:  сол  жақтан  екі  тор  көзде  орналасқан  ұяшыктардағы 
мәндерді қосу:
А
В
С
1
5
3
=А1+В1
Енді  бұл  формуланы  кез  келген  басқа  ұяшыққа  аустырганда
онда  үяшыктарга  сілтемелер  өзгереді.  Мысалы,  формуланы  Cl
үяшығынан  С2  үяшыгына  көшіргенде  формула  мына:  =А2+В2  түрді
қабылдайды;  F6  үяшыгына  көшіргенде  мына:  =А6+В6  түрді
қабылдайды.  Салыстырмалы адрестеу принципін бекііу үшін бірнеше 
тапсырмаларды орындау қажет.
Тапсырманы  берудің  тиімді  тәсілі:  алдымен  есепті  теориялық 
түрде шешіп алып,  одан  соң оны  компьютерде тексеру.  Бүл жагдайда
138

теориялык  сүрақтар  бекітіледі,  электрондык  кестеде  деректерді 
көпгіруді істеу дағдысы қалыптасады.
Формуладағы  ұяшықтардың  адрестерін  «қатыру»  (абсолютті 
адрестеу)  тәсілімен  таныстырғанда  осыған  ұқсас  жаттығуларды 
орындау  пайдалы.  Мысалы,  алдындағы  кестеде  Cl  ұяшығында 
=A$1+$B$1  формуласы  жазылсын.  Егер  осы  формуланы  C1:F1  жэне 
С2:  F2  блогтарына  көшірсе,  формула  кандай  түрді  кабылдайды? 
Тапсырманың  орындалу  нәтижесі, 
формуланы  бейнелеу  режімінде 
жэне 
мәндерді бейнелеу режімінде
 келесідей болады:
А
В
С
D
Е
F
1
5
3
=А£1+$В$1 =В$1+$В$1 =C$1+SB$1 =D$1+$B$1
2
=А$1+$В$1 =В$1+$В$1 =С$1+$В$1 =D$1+$B$1
А
В
С
D
Е
F
1
5
3
8
6
11
9
2
8
6
11
9
Оқушылар 
есептеуді  қажет  ететін
  есептерді,  электрондык 
кестеде  шыгарып  үйренулері  кажет.  Ондай  есептердің  негізгі
типтерінің тізімін келтірейік:
1)  жай есеп айырысу тізімдемесін (орысш. — ведомость) жасау;
2)  сандық кестелерде статистикалык  өңдеулерді жүзеге асыру;
3)  кестелік деректер бойынша диаграммалар күру;
4)  мәндердің 
параметрлері 
бойынша 
кестені 
іріктеу
(бағананың);
5)  функцияны кестелеу.
Есептерді  шыгару  кестені  жобалаудан  басталады.  Бұл  кезең 
окушылар  үшін  күрделі  болуы  мүмкін.  Сондыктан  оқушылармен 
кандай  шамалар 
бастапқы  деректер,
  ал  кайсысы 
формула  бойынша 
есептелетін деректер
 екенін аныктап талдау кажет.
Мысалы, 
I  квт/саг.  багасы  жэне  электр  есептегііиінің 
көрсеткіші  бойынша  электр  қуатының  айлық  шыгынын  есептеу
кестесін щуру керек болсын.
Электр  есептегішінің  көрсеткіші  ай  сайын  жазылып  алынады.
Эр айдагы  электр  куатынын  шыгынын  есептеу үшін  ағымдағы  айдың 
электр  шығынынан  алдындағы  айдың  электр  шыгынын  алу  кажет. 
Сонда 
бастпакы  деректер
  —  электр  есептегішінің 
эр  айдагы 
көрсеткіші
  мен 
1  квт/саг.  багасы
,  ал 
есептелетін  деректер  электр 
қуатының айльщ шыгыны
 мен 
төлеу сомасы
 болады.
Тапсырма  бойынша  күрылган  кесте  мына  пішімде  болуы
мүмкін:
139

A
В
1 
с
D
1
Электр қуатын төлеу тізімдемесі
2
Ай
Есептегіш 1  квт/сағ.  шығыны Төлем  акы
3
Желтоқсан 400
4
Қаңтар
320
=В4-В3
С4*8.00
5
Акпан
250
=В5-В4
05*8.00
6
Наурыз
450
=В6-В5
С6*8.00
Кестелік  процессорда  жұмыс 
жасағанда  міндетті  түрде 
формулсиіарды  көшіру  әдісін
  қолдану  кажет.  Мұнда,  С4,  D4 
ұяшықтарындағы  формула 
бастапқы
  болады.  Одан  томен  тұрған 
формулалар 
көшіру арқылы
 алынған.
Бұл  есепті  талдау 
абсолюттік  адрестеуді  қолдану  идеясына 
әкеледі.  1  квт/сағ.  бағасын  жеке  ұяшықта  сақтап  (мысалы,  В 16 
ұяшығында),  ал  D4  ұяшығына  =С4*$В$16  формуласы  жазылса 
ыңғайлы  болар  еді.  Онда  формуланы  көшіргенде  абсолюттік  адрес 
өзгермейді.  Енді,  егер  1  квт/сағ.  бағасы  өзгерсе, ол тек В16 үяшығына 
ғана енгізіледі.
Сандық  кестелерде  қорытъшды  деректерді  -  
қосындыны, 
орташа мәндерді
, 
ең  кіиіісін
  және 
ең  үлкенін
 табу сияқты  есептеулер 
жиі  орындалады.  Осындай  деректерді  алу 
кестенің  статистикалық 
өңделуі
 деп  аталады.  Ол  үшін  электрондық  процессорлардың  бәрінде 
сәйкес  функциялар  болады.  Мысалы,  Ехсеі-де 
жуздеген  функциялар 
(400  астам)  кірістірілген,  олар  мьша  категорияларға  бөлінеді: 
математикалық,  тригонометриялық,  статистикалық,  логикалык,, 
мерзім  және  уақыт,  аңпараттық,  мәтіндік,  сілтемелік,  қаржылық, 
инженерлік,  тізімдер
  жэне 
деректер  қорымен
  жұмыс  жасауға 
арналған функциялар.
Функцияны  кестелеу
 (орысш.  — 
табулирование) —
 математикада 
ең  жиі  шығарылатын  қолданбалы  есептердің  бірі. 
Функцияны 
кестелеу
  дегеніміз  — 
анықшалган  интервалда  берілген  қадаммен 
аргументтің  өзгеретін  мәндері  ушін,  функция  мәндерінің  кестесін
т т
Мысал  ретінде  төменде  келтірілген  оқушылардың  өз  бетімен 
талдауына  багытталган
,  үлп  бойынша  қадаммен  орындалатын, 
зертханалық жұмыстың нұсқасын қарастыруға болады.
М ысал. 
Зертханалык жумыс
Тапсырма: 
Функцияның  есептелген  мәндерін  кесте  турінде 
шыгару  ңажеіп.  Есептің  қойылуы:
  у  =  k*(x2  -   1)/(х2  +  1) 
функциясының  мәнін  [-2;  2]  аралығында  0,2  қадаммен  k  =  10  мәні
үшін есептещз.
140

Мұнда, 
негізгі
  кестенің  тақырыбында  Ү1  және  Ү2  аралық 
шамалар  белгіленген,  ал 
көмекші
  кестедегі  ХО  -   х-ң  бастапқы  мәні, 
STEP  -   өзгерту қадамы,  К   -   мәні  өзгеретін 
коэффициент
  (тұрақты).
Тапсьірманы келтірілген үлгі бойынша орындаңыз.
Ғ2 
£  =C2*(D2/E2)
|
а
! 
в
 
c l  
d
 
I 
I  
ғ  
-Щ. 
g
 
h
]  
I 
j
I
1  N 
X 
К 
Y1=XA2-1  Ү2=ХА1+1_Ү=1РЧҮ1/Ү2| j__  
XD 
STEP  К
ЩЩ
 
if 
-2
 
loj 
3 
5І 
6І 
*af  5 3 ldf
T
j  
2
! 
-
1,8
 
10
: 
2Д4 
4,24j  5Д83018868} 
j  
j
4   1 
3; 
-1,6 
10j 
1,56 
3,561  4,382022472] 
[
5 j  
4 j 
-1.4____ 10]______ 0,96 
____2.96 [   3,243243243j______________ ____ | _________ _j_
T
l  
si 
- I
2
 
10! 
0.44 
2,44!  1,^3278689! 
I  
\
~TTZ
  б! 
Л 
І
0
І 
J.
 
21
 
of________ ____ J_______ I
IF  1  
7f 
-0,8  _ 
10 
-0,36 __ 
1.64 [-2,1951219511_________________  j ___________ j_
9 _ _
 
-
-
-
-
  -
 
A 0 | 
~JOjM 
І Щ
 
-4,705882353]
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
|_
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
[
T O   I 
~9j 
-0,4 
101 
-0,84 
1,16 j  -7,2413793I j 
I 
\
T l   I 
loj 
-0,2 
10j 
-0,96: 
1,041-9,23076923lj 
! 
?
Т2Г-  iil-зЕ-іб 
ioj 
-l 
И 
-lol 
I 
j
T 3 j  
12 j 
0Д 
10: 
-0,96 
..  1,04|_:9Д 30769231 j __________________ j 
____ [.
T 4T  ІЗІ  1_0X4  "  10 j 
-0,84____ 1.161  -7,2413793П_____________ j_______ |
Т 5 І  
14 Г "  0,6 
10 L__ 
-0,64 
j  ,361 -4,705882353 i _____ ___________ j__________ J
16 I  ISI 
Щ
 
101___ J)A6 
1,64 j -2,195121951j_______ _____ j_______ i
T7 I  16!__ 1  _  10: 
_____0.......... . 2j_______ 0[_____ ________
I
____ ___
Т З П  
17! 1,2
10І______ 
0,44  _  
2,44 
1,803278689!__________________ j_ _________ j
T S H  
18 
1,4 
101 
0,96 
2,96:  ЗД43243243І 
. 
. 
j
20j 
19: 
1,6 
10! 
1,56 
3,561  4,382022472; 
......................]   _____ __ . j .
211 
20І 
1,8 
10
І 
2,24 
4Д4|  5Д83018868;

жүктеу/скачать 10,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: