А. Ж. Асамбаев техника ғылымының кандидаты, доцент

Бейнелеп  айтқанда,  протокол  -  
анықталган  желілік  тіл. 
Әртүрлі  ғаламдык  желілер  автономиялы  жұмыс  жасаған  кезде  олар 
«әртүрлі  тілде  сөйлесті
».  Оларды  біріктіру  үшін  жалпы  (өзгеше 
желілік  эсперанто)  тілін  ойлап  табу  қажет  болды.  Сондай  жалпы 
желілік тіл  болып  -  TCP/IP  протоколы  қалыптасты.  TCP/IP 
термині 
деректерді жіберудің екі портоколының атынан кұралады:
-   TCP (Transmission Control Protocol) -  тасу протоколы;
-   IP (Internet Protocol -  маршруттау протоколы.
TCP/IP  протоколының  негізінде,  желінің  сервис  негізін 
құрайтын, 
Интернеттің  басқа  крлданбалы  протоколдары
  жүзеге 
асырылды.  Бұл  протоколды  желінің  бағдарламалық  және  аппараггык 
құралдары қолдайды. Ол мына тәртіптерді стандарттайды:
■  жіберілетін деректерді пакеттерге (бөліктерге) бөлу;
■  пакеттерді  адрестеу  жэне  оларды  анықталған  маршруттары 
бойынша тағайындалған пунктіне жеткізу;
■  пакеттерді деректердің бастапқы түріне келтіріп жинау.
Бұл  ретге  пакетті  қабылдау-жіберу дүрыстығы,  қажетті  орында 
жіберілген барлық пакеттердің жиналу дұрыстығы тексеріледі.
Деректерді  маршруттау.
  Деректерді 
маршруттаудың
  және 
тасудың  бірыңгай  принципі
  аркасында, 
желілердің  желісінен 
тұратын, а л ь т Интернет желісі дамып жұмыс жасауда.
Деректерді 
маршруттау 
компьютерлік 
желілер 
арасында 
ақпаратты 
беруді 
қамтамасыз 
етеді. 
Деректерді 
маршруттау 
принципін  жай  поштадағы  акпаратты  беру  үқсастығы  бойынша 
қарастырайық.  Хатты  тағайындалған  жерге  жеткізу  үшін  конвертте 
алушының
 (кімге) адресі және 
жіберушінің
 (кімнен) адресі жазылады.
Сол сияқты, желімен жіберілетін ақпарат «конвертке буылады», 
онда 
алушының
 және 
жіберуші
 компьютерлерінің Интернет-адрестері 
жазылады,  мысалы:  «Кімге: 
198.78.213.185», 
«Кімнен:  :  193.124.5.33». 
Компьютерлік  тілде  конвертгің  ішіндегісі  Интернет-пакет  деп 
аталады, ол байтар жиыны болып табылады.
Жай  хаттарды  жіберу  үрдісінде  олар  алдымен  ең  жақын  пошта 
бөліміне  жеткізіледі,  одан  соң  аралық  пошта  бөлімдері  аркылы 
алушыга  жақын  пошта  бөлімшесіне  жіберіледі.  Аралық  попгга 
бөлімдерінде  хаттар  сүрыпталады,  яғни  адресі  бойьшша  қай  хатгы 
кандай пошта бөліміне жіберу қажеттігі анықталады.
Интернет-пакеттерде,  сол  сияқты  исіберушінің  компьютеріне 
жету жолында, Интернеттегі көптеген аралық серверлер арқылы өтеді, 
оларда  маршруттау  амалдары  орындалады.  Соның  нәтижесінде 
Интернет-пакеттер  бір  серверден  екіншіге  жіберіліп,  бірте-бірте 
алушының 
компьютеріне 
жакындайды. 
Интернет-пакеттерді
160

мсіршруттау
 -  
жюерушінің  компъютерінен  алуіиының компьютерте 
акпаратты жеткізуді қамтамасыз етеді.
Интернет-пакеттерді  жеткізу  маршруттары  әртүрлі 
болуы 
мүмкін,  сондықтан  бірінші  Интернет-пакет  алушының  компьютеріне 
ең сощы ретге жетуі мүмкін.
Мысалы, 
Кімнен
  серверінен 
Кімге
  серверіне  файлды  жіберу 
үрдісінде  бірінші  Интернет-пакеттің  маршруты 
Кімнен
—> 
1—>2—> 
Кімге,
  екіншісі -  
Кімнен—>  Кімге
 және үшіншісі -  
Кімнен
—> 3—>4-» 5 
—> 
Кімге
 болуы мүмкін (6.7-сурет).
Акпаратты 
алу  жылдамдыгы
  ақпараттың  өту 
маріирутына 
(яғни, 
аралык 
серверлердің 
санына
  жэне  байланыс  желісінің
өткізгііитік қабілетіне)
 байланысты болады.
Деректерді  тасу.
  Көлемі  үлкен  файлдарды  жібергенде,
байланыс  арнасьш  баска  хабарларды  жіберуге  жол  бермей,  үзак 
уақытка 
«тыгындап»
  тастауы  мүмкін.  Мүндай  жағдай  болмас  үшін 
жіберуіиі-компьютерде
  үлкен  файлды  кішкентай  бөліктерге  бөліп, 
әр-қайсысын  нөмірлеп,  жеке  Интернет-пакеттер  түрінде 
алуіиы-
компъютерге
 дейін тасу қажет.
Алушы-компьютерде  жеке  бөліктерден  дүрыс  реттілігімен
бастапқы файлды жинау кажет. Сондыктан барлык Интернет-пакеттер 
келмейінше бастапкы файл жиналмайды.
Деректерді  тасу  ретпі  —  жіберуиіі-компъютерде  файлдарды 
Ингпернет-пакеттерге  бөлу,  әр  пакетті  жеке  маршруттау  және 
алуіиы-компъютерде  алгаіиқы  ретпен  пакеттерден  файлды  қайта 
жинау  арқылы жүзеге асады.
Деректерді  маршруттау  жэне  тасу,  лсоғарыда  аталған  TCP/IP 
протоколы  негізінде  орындалады.  Ол  Интернеттің  негізгі 
«заңы»
болып табылады.
Электрондык 
пошта. 
Ғаламдык 
желілердің 
тарихында
ақпараттық  қызмет  ету
  үшін 
ең  алгаш  пайда
  болған 
технология
  -
161

электрондык  пошта  (e-mail)  бодцы.  Бүл  қызметтің  түрі  казір 
компьютерлік  телекоммуникацияларда  басты  және  маңызды  орнын 
сақтауда.
Электрондык  поштаның  хабарды  жеткізу  жылдамдығы  өте 
жоғары  болғандыкган,  дәстүрлі  кағаз  попгганы  ығыстыру  үрдісі 
калыптасуда.  Егер  жай  пошта  аркылы  жіберілген  хат  күндер  немесе 
апталап  жүретін  болса,  электрондык  поштамен  жіберілген  хаттың, 
тағайындалған  жеріне жетуіне  ондаған секунд немесе минуттар  ғана 
(сирек жағдайда -  сағаттар) кетеді.
Электрондык  поштаның  баска  артыңіиылыгы:  онда  мәтіндік 
хабардан  басқа,  графикалык  бейнелерді  (image),  аудио-ақпаратты, 
бейне  фильмдерді,  кез  келген  қолданбаларды  орналастыруға  болады. 
Сонымен  катар,  хабарды  бірден  бірнеше  абонеттерге,  хатты  басқа 
адрестерге жіберуге мүмкіндік береді.
Қазір  іскерлік  жэне  жеке хат  алмасудың  қисапсыз  көлемі  e-mail 
аркылы жүреді.
Электрондык  поштаның  кызметімен  пайдалану  үшін  абонентте 
мыналар болуы қажет:
■  оның  дербес  компьютері  компьютерлік  желінің  торабына 
(аппаратурасына) қосулы керек;
■  сол  серверде  оның  өзінің  пошталык  жәшігі  және  паролі
б о луга тиіс;
■  жеке электрондык адресі болуы керек;
■  өзінің  компьютерінде 
электрондык 
поштаның 
клиент- 
багдарламасы (мэйлері) болуы кажет.  '
Компьютерлік  желінің  торабына  қосылу  көбінесе  телефон 
желісі  бойынша  жүзеге  асырылады,  сондыктан  абоненттің  өз 
телефоны болуы кажет.
Желілік  қызмет  көретуді  үсынатын  мекемелерді  -   галамдык 
желі торобының иесін — провайдер деп атайды.
Провайдер  —  (агылш.  —  Internet  Service  Provider)  сөзбе-сөз
"Интернеттің-қызмет  көрсетуін  жеткізуіиі"  —  Интернетке  кіруге
рұқсат  беретін  жэне  Интернетке  байланысты  кызметтерді  көрсетуді
үсьшатын  үжым.  Мысалы:  Nursat,  Казтелеком  (Қазахстан)  немесе
Ростелеком  (Ресей).  Соңғы  кездері  олардың  саны  өсіп  келеді,
колданушы  адам  өзін  канагаттандыратын  провайдерді  тандауга
мүмкіндігі  бар.  Провайдер  пайдаланушы  үшін  пароль,  электрондык,
адрес  т ага й ы н д ай ды оған  пошталык  серверден  пошталык,  жәшік 
ашады. 
н
162

Электрондық  поштаның  адресі.  Жолданушыга  электрондык 
хат  жетуі  үшін,  онда  хабардан  басқа  міндетті  түрде  хат  алаушының 
электрондык адресі болуы қажет.
Попггалык  адрестін  бірінші  бөлігі  usename  ерікті  болады,  оны 
пошталық  жәшік  тіркелгенде  пайдаланушы  өзі  береді.  Екінші  бөлігі 
server.ru  пайдаланушының  попггалық  жәшігі  тіркелген,  Интернеттегі 
попггалык сервердің аты болады.
Электрондык,  поіитаның  адресі  -   айқындалған  пішін  бойынша 
жазылады; 
@ 
символымен 
бөлінген 
екі 
бөліктен 
тұрады: 
usemame@server.ru.  Бос  орынсыз  тек  кана  латын  әріптерімен 
жазылады.  Мысалы,  егер  пошталық  сервердің  аты  metodist.ru  болса, 
онда пайдаланушылардың попггалық жәшіктерінің аттары мына түрде
болады: username(a),metodist.ги.
Клиент/сервер  технологиями  Қазіргі  желілерде  қабылданған 
клиент-сервер  технологиясының  мәнін  электрондык  поштаның 
мысалы  жақсы бейнелейді.
Бұл  технологияның  мәні  клиентгің  компьютерімен  сервердің 
арасындағы 
әрбір  акпараттык  кызметгерді  қамтамасыз  ететін 
багдарламалардың  міндеттері  бөлініп  орындалады.  Сондықтан 
сәйкес  бағдарламалык  жасактамаларды  клиент-багдарламасы  және 
сервер- багдарламасы  (кыскаша клиент жэне сервер) деп атайды.
Яғни  клиент  деп  ресурстарды  пайдаланатын  багдарламаны 
айтады.  Сервер  —  клиенттердің  сұранысы  бойынша  айкындалган 
түрдегі  ресурсты  алуға  қызмет  ететін  багдарлама.  Windows  жүйесі 
колдайтын  электрондык  поштаның  танымал  клиент-багдарламасы
Outlook Express болып табылады.
ҒЖ  желілердің  аппараттык  күралдары.  Хост-компьютерлер
(серверлер).  Хост  (агылш.  -   host)  сө зі-  «қонақтарды  қарсы  алушы 
кржа»  деген  мағынаны  білдіреді.  Хост-компьютерлердің  өзінің 
бірегей  адресі  болады,  желіде  абоненттерге  қызмет  көрсететін 
торапты  машинаның  рөлін  аткарады.  Хост-компьютер  ретінде 
эртүрлі  типті  машиналар:  қуатты ДК-ден  бастап  үлкен  әмбебапты 
ЭЕМ  (мэйнфреймдерге)  дейін  колданылады.  Қойылатын  негізгі 
талаптар  -   жоғары  жылдамдыкты  процессорлардың  және  үлкен 
көлемді  (ондаған  және  мыңдаған  Гбайт,  Тбайт)  дискілік  жадының
болуы кажет.
Интернет  желісінде  хост-компьютерлерде  Unix  операциялык 
жүйесі  колданылады.  Қолданбалы  бағдарламаларға  кызмет  ететін 
барлык  серверлік  багдарламалар,  Unix  операциялык  жүйесінің
басқаруымен жұмыс жасайды.
163

t
Жоғарыда айталғанның бәрінен жасалатын тұжырым:  «сервер» 
ұғымы  -   багдарламалық-аппаратты  деген  мағына  береді.  Мысалы, 
уақыггың дәл  осы  сәтінде, хост-компьютерде  электрондық поштанын 
сервер-бағдарламасы  жұмыс  жасап  тұрса,  онда  ол  пошталык 
сервердің  рөлін  атқарады.  Егер  осы  машинада  WWW-ң  сервер- 
бағдарламасы  лсұмыс  жасай  бастаса,  онда  ол  Web-cepeep  болады. 
Серверлердің 
әртүрлі 
қызметтері 
желі 
торабында 
әртүрлі 
компьютерлердің арасьшда жиі бөлінеді.
Байланыс  желілері. 
Желідегі 
компьютерлер  арасындағы 
байланыс желілерінің негізгі типтері:  телефон сымдары, электр және 
оптоталшыкріы кабельдері және радиобайланыс.
Байланыс  желілерінің  негізгі  параметрлері  -   өткізу  мүмкіндігі 
(ақпаратты  берудің барынша көп  жылдамдығы), кедергіге царсы  туру 
түрақтылыгы  (орысш.  — помехоустойчивость)  және  багасы.  Бағасы 
бойынша,  ең  кыматы  оптоталшыцты,  ең  арзаны  телефон  сымдары 
болып  табылады.  6.4-кестеде  жылдамдыгы  жэне  кедергіге  қарсы 
туру түрақтылыеы параметрлері бойынша желілердің с алы стырм алы
сипаттамалары берілген.
6.4-кесте. Байланыс желілерінің сипаттамасы
Байланыс типі
Жылдамдық
(Мбит/с)
Кедергіге қарсы
тұрақтылығы
Айналмалы кос сым
10-100
Төмен
Коаксиальді кабель
10 дейін
Жоғары
Телефон желісі
1-2
Төмен
Оптоталшыкты кабель
10-200
Абсолютті
Оптоталшыкты  байланыс  желілері  жергілікті  желілерді  косу 
үшін  бәрінен  жиі  пайдаланылады.  Әйтсе  де,  кабельді  төсеу  мүмкін 
болмай,  компьютерлік  желілер  алыста  немесе  ыңгайсыз  орналаскан 
жағдайда  сымсыз байланыс  желілері  қолданылады.  Егер  хабарлагыш 
жэне  цабылдагыш  антенна  тура  көрінетін  шекте  болса,  онда 
радиоарналар,  әйтпеген  жағдайда  арнайы  антенналарды  қолданып, 
акпарат алмау спутник аркылы жүреді (6.8-сурет).
Пайдаланушылардың 
жүздеген 
миллион 
компьютер лері,
Интернет-провайдерлердіц  көмегімен  коммутацияланған  телефон
арналары  бойынша  дамыл-дамыл  Интернетке  қосылу  мүмкіндігі  бар.
Интернет-провайдерлердің  өздерінің  серверлері  Интернетке  жоғарғы
жылдамдықпен  қосылады,  сондықтан  бір  шақта  лсүздеген  және
мыңдаған  пайдаланушыларға  телефон  арналарына  шығуға  мүмкіндік 
бере алады.
164

Спутник ақылы 
косылу
Радиоарнасы 
бойынша қосылу
Оптоталшықты арнасы 
аркылы  косылу
Телефон желісі 
аркылы косылу
~  Сымсыз косылу
6.8-сурет. 
Ғаламдық 
компъютерлік 
Интернет 
желісіне 
крсылудың әртүрлі нүсқалары
Акпаратты  байланыс  арналары  аркылы  жіберу  үшін  оны 
компьютерде  тұрған  пішіннен  сигналдар  түріне  түрлендіру  қажет. 
Ондай  түрлендірулерді,  арнайы  күрылғылар  -   желілік  адаптерлер
жүзеге асырады.
Пайдаланушының  компьютерін  телефон  арнасы  бойынша
Интернет-провайдердің  серверімен  косу  үшін  екі  компьютерде 
модемге  қосылып  түруы  керек.  Модемнің  қызметі:  екілік  кодпен 
берілген  компьютерлік  ақпаратты  телефон  сигналынсі  және  кері 
түрлендіру.  Модемдер  аналогты  телефон  арнасы  бойынша  56  Кбит/с. 
жылдамдығымен  сандык  компьютерлік деректерді  беруді  қамтамасыз
етедь
Қазіргі 
ADSL-технологиялары
 
дағдылы  телефон  арнасын 
Интернетке  жоғарғы  жылдамдықпен  (1  Мбит/с  және  одан  жоғары) 
қосуға  мүмкіндік  береді.  Бүл  ретте  телефон  нөмірі  бос  түрады,  сол 
маңызды.  Жәй  және  ADSL  модемдер  компьютердің  USB-портына
жэне телефон розеткасының ажыраткышына косылады.
Ыкшамды  компьютерлерді  қолданатьшдар  Интернетке  сымсыз
Wi-Fi  технологиясын  колданып  косыла  алады.  Вокзалда,  әуежайда, 
оку  мекемелерінде  жэне  баска  қоғамдык  жерлерде,  Интернетке 
қосылған  сымыз  байланыска  шығу  орындары  қойылады.  Сымсыз 
байланыспен  жабдыкталған  ыкшамды  компьютер,  радиусы  100  м. 
шеңберінде,  жылдамдығы  11  Мбит/с.  дейін  Интернетке  шығуға
мүмкіндік алады.
Internet  және  World  Wide  Web  акпараттык  кызметгері.
Ғаламдык  желілерде  электрондык  поштамен  катар  пайдаланушылар 
үшін баскада  кызмет көрсету формалары бар.
165

Telnet.  Бұл  кызмет  пайдаланушыға  компьютерде  алыстатылған 
терминал 
режімінде 
жұмыс 
жасауға 
мүмкіндік 
береді; 
яғни 
терминалда  қойылған  бағдарламаларды  өз  компьютеріңде  тұрған 
бағдарлама сияқты қолдануға болады.
FTP  (File 
Transfer  Protocol)  -   файлдарды 
тасымалдау 
протоколы,  яғни  кез  келген  пішімді  жэне  көлемді  файлдарды 
кабылдау  жэне  жіберу  үшін  желі  бойымен  ақпаратты  беру 
технологиясы.  FTP -  протоколы клиентке басқа серверлерде сақтаулы 
түрған, көлемі үлкен акпаратқа тез қатынасу (сервердің каталогтарын 
қарап шыгу, файлдарды көшіру)  мүмкіндігін береді.
Archie.  FTP-серверлер  жүйесінде  іздеуші  бағдарлама  рөлін 
атқаратын  -   арнайы  серверлер.  Олар  бізге  керек  файлдарды  тез 
табу га көмектеседі.
Н
Gopher.  Дамыған,  яғни  көп деңгейлі  мәзір құралдары, аныктама 
кітаптары,  индекстік  сілтемелері  бар  желіден  -   ақпаратты  іздеу 
және іиыгару  жуйесі.
WAIS. 
Кітапханалар 
мен 
бөлісілген 
деректер 
корында 
негізделген, желілік ақпаратты-іздеу жуйесі.
Usenet.  Телеконференциялар  жүйесі.  Басқаша  аты -  жаңалыктар 
тобы.  Белгіленген  тақырыптық  телеконференцияларға  жазылғандарға 
қызмет 
көрсетеді, 
яғни 
электрондык 
почта 
аркылы 
оларға 
материалдарды жіберіп отырады.
World  Wide  Web.  Осы  ағылшын  сөз тіркесінің еркін  аудармасы -  
Дуниежузілік  mop,  WWW  немесе  Web  деп  жиі  белгіленеді.  Бул- 
Интерн еттін 
гипермәтіндік 
ақпараттық 
жүйесі. 
Интернет 
желілерінің  карқындап  дамуына,  90-жылдар  бойы  жаца  WWW 
технологиясының пайда болуына байланысты.
WWW  технологиясы  -   сілтемелерді  жасауға  мүмкіндік  береді, 
оны ги перс іл теме деп атайды.  Бүл технология, күжаттың ішінде басқа 
жерге  ауысуга,  осы  компьютердегі  басқа  қүжатқа  өтуге,  баска 
компьютердегі кез келген  күжатқа өтуге мүмкіндік береді.
Қазір 
WWW 
жөне 
оның 
багдарламалық 
жабдыктамасы 
Интернетте  қызмет  көрсететін  әмбебап  қүрал  болып  табылады, 
өйткені ол пайдаланушыга жогарыда аталган ресурстарга (FTP, e-mail, 
WAIS, Gopher жэне б.) іс жүзінде кіруге мүмкіндік береді.
Гиперсілтеме  -   бір-бірімен  байланыскан  сөздер,  яғни  бір 
күжаттың  ішінен  баска  күжатқа  сілтеме.  Қүжатгың  мэтінінде  асты 
сызылган  түиінді  сөз, 
фраза,  белгі,  сурет  кезіксе,  оны  «саусақпен» 
шертіп  екінші  күжатка,  одан  үшінші  қүжатқа  кіріп,  кайта  қайтуга 
болады.  Өз  кезегінде  екінші  қүжаттан  үшіншіге,  т.с.с.  ауысып,  одан 
қайта кайтуға болады.
166

I
WWW байланысты негізгі угымдар:
Веб-бет -  (ағылш. — Web page) -  өзінің адресі бар, WWW негізгі 
акпараттык бірлігі.
Web-cepeep  -   Веб-беттер  жэне  олармен  жұмыс  жасау  үшін 
сәйкес бағдарламалык  жасактама сақталған компьютер.
Web-броузер  (ағылш.  -   Web  browser)  -   Веб-бетгерді  қарауға 
және оны шығарып алуға мүмкіндік жасайтын клиент-бағдарлама.
Web-сайт 
-   кандайда 
бір 
мекеменің  немесе  түлғаның 
меншігіндегі Web-серверде түрған деректер бөлімі.  Бүл бөлімде, оның 
иесі, өзінің ақпаратын көптеген өзара байланысқан Веб-беттер түрінде 
орналастырады.  Әдетте,  сайттың өзінің титулы -  басты  беті  болады, 
онда  гиперсілтемелер  арқылы  немесе  «алга-кері»  белгілерімен
сайпъщ бетгерінде жылжуға болады.
Танымал  браузерлердің  қатарына  Internet  Explorer,  Mozilla 
Firefox,  Opera,  Safari,  Google  Chrome  жатады.  Браузердің  негізгі 
міндеті  -   ізделіп  отырған  бетті  алу  үшін  Web-сервермен  қатынасып
бетті экранға шығару.
Ресурстарга  әмбебап  сілтегіш.
 
Интернетте  акпаратты  сақтау 
және  іздеу  үшін  —  URL  —  Uniform  Resource  Locator  — (ресурстарга 
әмбебап сілтегіиі)
 
-  деп аталатын 
әмбебап адрестеу
 
қолданылады.
URL-адресіне 
-   қужатқа  қол  жеткізу  протоколы,  қужат 
турган  сервердің  домендік  аты  немесе  ІР-адресі,  файлга  баратын 
жол жэне файлдың өз аты кіреді:
protocol://domain_name/path/file__name

жүктеу/скачать 10,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: