А. П. Панфилова

Көпшілік адамдардың пікірінше, қарым-қатынас – бұл тек ақпаратты беру және алу деп санайды. Бірақ ақпарат беру үшін алдымен өзара әрекеттесу керек. Яғни, қарым-қатынас ең алдымен өзара қарым-қатынастармен байланысты. Бұған қоса, қарым-қатынас - бұл үздіксіз әрекет: ақпараттың кез келген берілуі өзара әрекеттесуді және басқаларды қандай да идеяларға, пікірлерге, шешімдерге сендіруді қажет етеді. Сондай-ақ, қарым-қатынас өзара түсіністік үшін қажет. Осыны тәжірибелік нәтижелерге қол жеткізу үшін ескеру маңызды.

Адамның қазіргі заманғы кәсіби қызметі айтарлықтай өҥгелдей ақпарат алмасу үшін өзара әрекеттесуге, яғни коммуникативтік құзыреттікке (әңгімелер, келіссӛздер, пікірталастар, сӛз сӛйлеулер, кездесулер, презентациялар немесе Интернеттегі виртуалды байланыс және т.б.) негізделген. Қажетті қарым-қатынас дағдыларын меңгеру үшін мамандар (мұғалімдер, дәрігерлер, менеджерлер, заңгерлер, банкирлер, сауда өкілдері, қоғаммен байланыс жөніндегі мамандар, диспетчерлер, салық қызметкерлері, хатшылар және т.б.) арнайы тренингтерден өтуге, интерактивті ойындарға қатысуға, келіссөздер жүргізу және жанжалды жағдайларды шешу үшін ұйымға психологтар мен консультанттарды шақыруға мәжбүр болады. Осының барлығы өте қымбат рақат. Балалық шақта коммуникативтік құзыреттікті дамыту әлдеқайда тиімді. Бүгінгі күні бұл үшін барлық жағдайлар бар: мамандардың, психологтардың, қарым-қатынасты үйрете алатын адамдардың жеткілікті саны, - кез келген жағымсыз және жағымды мысалдарды көрсетуге, Интернет арқылы қарым-қатынасқа үйретуге, қашықтан оқытуға мүмкіндік береді; қарқынды және интерактивті технологиялар (имитациялық, іскер және рөлдік ойындар, кейстер, тренингтер, жасампаз және эвристикалық технологиялар) әзірленді және бұрын-соңды болмағандай талап етіледі.

Қиындық неде? Неліктен білім беретін оқу мекемелерінде, кәсіпорындарда және кеңселерде жұмыскерлердің өзара қарым-қатынасы кезінде деструктивті қарым-қатынас әлі де басым?

Неліктен мектептегі педагогикалық ұжымдар қарама-қайшылыққа толы? Неліктен жасөспірімдер мен жастар агрессивті сөйлесіп, сленг және балағат сөздерді пайдаланады? Және де неліктен ешкім түсінбейтін жалғыз балалар соншалықты көп және көбінесе мұғалімдер мен ата-аналардың өздері шыдамдылық танытпайды? Біздің ойымызша, жаһандық сипатқа ие осы құбылыстардың себептерінің бірі - жасөспірімдер мен жастардың өмір сүретін ортасының агрессивтігі және жағымсыз коммуникативтік мәдениеті. Бұл мәдениет бүгінгі күні балаларға қол жетімді болып келетін теледидар, Интернет арқылы таралады. Қоғамдағы түбегейлі өзгерістер адамгершілік құндылықтардың және өзара әрекеттесу нормаларының бұзылуына әкеліп соқтырды, және бұл тәжірибені жастар тез сіңіріп алды.

Жасөспірімдер мен жастар салауатты өмір салтын жүргізу, кітап оқу, спортпен шұғылданудың орнына, бірнеше сағат бойы теледидар экрандары мен компьютер мониторларының алдында – Интернетте отырады, бҧл олардың мәдениет деңгейінің төмендеуіне, көптеген тыйым заттарға шектеулер алынған соң бұзылуына әкеледі, сүйіспеншілік сезімін тек жыныстық қатынас пен рақаттануға келтіреді, ойлау мен интеллекттің қарапайымдалуына, және де Отанға деген махаббаттың жоғалуына әкеліп, жануарлық түйсік пен агрессивті мінез-құлықты тәрбиелейді.

Өкінішке орай, қазіргі білім беру жүйесі де баланың жеке тұлғасының және ішкі дүниесінің қалыптасуына көңіл бөлмейді, тек оның зияткерлігі мен эрудициясын дамытуға, қоршаған сыртқы әлемнен алынған белгі ақпаратты меңгеруге және ӛңдеуіне бағытталған. Мектептік білім беру жүйесінде адам негізінен ақпарат тұтынушысы ретінде қалыптасады. Баланың өзін-өзі қалыптастыру деңгейі оның интеллектуалды және білім алу деңгейіне ілесе алмай келеді. Нәтижесінде ол өзінің барлық ресурстарын пайдалану тәжірибесін ала алмайды, олардың бастысы – өзінің тұлғалық тұтастығын қалыптастыру және әртүрлі тұрмыстық, әлеуметтік, басынан өткізген және меңгерген тәжірибені жинақтау. Өзін-өзі қалыптастырудың осындай жеткіліксіздігі салдарынан ересек адамда өзара әрекеттесу барысында көру бірақ көрмеу, тыңдау бірақ естімеу, қобалжытқан бірдеңе туралы түсіну, бірақ басқалармен талқыламау қабілеттігі қалыптасады және бекітіледі. Осының барлығы қарым-қатынасқа теріс әсер етеді, жанжал жағдайларды және жат қылықтарға әкеледі.

Тұлға өзін басқа тұлғалармен қарым-қатынаста анық көрсететіні белгілі. Және де, С.К.Рощин пікірінше, тұлғаның маңызды сипаттамаларының бірі адамның қарым-қатынас құратын

6

серіктестерінің ол үшін субъективті қолайсыз немесе жағымсыз өзара жеке ерекшеліктерін (әрекеттері, әдеттері, жүріс-тұрыс стилі, ойлау стереотипі) қандай дәрежеде кӛтеретінін (шыдайтынын) көрсететін коммуникативтік төзімділік болып табылады. Коммуникативтік коммуникаторлар мен олардың серіктестерінің ерекшеліктеріне тәуелді. В.В.Бойко қарым-қатынасқа ықпал ететін тҧлғаның негізгі сипаттамаларына мыналарды жатқызады: интеллектуалды, қҧндылықты, этикалық, эстетикалық, эмоциялық, сенсорлық, энергодинамикалық, мінез-қҧлықтық. Автордың пікірінше, осы сипаттамалардың интегративтік қызметі адамдар арасындағы қатынастарды, олардың агрессивтілігін немесе тӛзімділігін анықтайды.

Қоғамды мына мәселеге алаңдатады: осындай әсерге нені қарсы қоюға болады? Ең алдымен, балаларды, жасӛспірімдерді және жастарды отбасында және мектепте конструктивтік қарым-қатынасқа жҥйелі тҥрде оқыту, олардың коммуникативтік және психологиялық қҧзыреттігін қалыптастыру, әлеуметтік интеллектті дамыту. Мейірімділік пен зҧлымдық, адамгершілік санаттары туралы тҥсініктер, объективті ақпарат (білімдер) – осының барлығы адамның, оның жеке тҧлғасының қалыптасу ҥрдісінің қажетті қҧраушылары. Және олар басқа адамдармен қарым-қатынаста болғанда, белгілі бір қызметте ғана кӛрінеді. Р.Роллан жақсылық ғылым емес, әрекет деп дҧрыс айтқан. Қоғамда қабылданған нақты моральдық қҧндылықтар дәл осы қарым-қатынас кезінде кӛрінеді және бекітіледі. Бірақ барлық осы қҧндылықтарды игеру, оларды қолдануды ҥйрену оңай емес. Бҧл тақырып бойынша дәріс қана оқу жеткіліксіз. Оқу және ойын-сауық ҥрдісіне, сондай-ақ жасӛспірімдерге арналған әртҥрлі оқу бағдарламаларының мазмҧнына бір мезгілде арнайы интерактивті психологиялық ойындарды, тренингтер мен жаттығуларды енгізу қажет. Әртҥрлі сарапшылардың куәландыруы бойынша, қарқынды және имитациялық ойындар тҧлға аралық ӛзара қарым-қатынасты ҧйымдастыруға және коммуникативтік қҧзыреттікті ғана емес, сондай-ақ адамгершілік нормаларды, қағидаттарды және қҧндылықтарды меңгеруге, рухани қажеттіліктерді дамытуға, ынтымақтастыққа, серіктестік қарым-қатынастар орнатуға, бір-бірін және ӛзін-ӛзі тҥсінуді оқытуға, жеке және кәсіби қарым-қатынаста табысқа жету ҥшін ӛз әлеуетін тҥзетуге мҥмкіндік береді. Сондай-ақ, рӛлдік ойындар мен тренингтер «біреудің аяқ-киімімен жҥру» қажеттілігін тудыратыны да белгілі, бҧл эмпатияның дамуына ықпал етеді, демек, ойын сабақтарының қатысушылары басқа адамдарға, жануарларға, және де табиғатқа қатысты мейірім мен жанашырлыққа ҥйренеді.

7

Бҧл оқулық жоғарыда суреттелген мәселелерді жан-жақты шешуге бағытталған. Оның басты мақсаттары мынада:

1) қарым-қатынас теориясының негізгі тҥсініктерін сипаттау және қарастыру, тҧлға аралық және іскерлік байланыстарды сәтті қҧру және функциялар, ҥлгілер, стильдер, стратегиялар, қҧралдар, нысандар мен әдістер, техникалар мен технологиялар сияқты конструктивті қарым-қатынас қҧрушылардың тиімді ӛзара әрекеттесуі ҥшін маңыздылығын кӛрсету;

2) оқырманды арнайы білімдермен, біліктіліктермен және дағдылармен байыта отырып, оның жеке психологиялық, коммуникативтік, интерактивті және тҥсінікті қҧзыреттігін кеңейту немесе дамыту, себебі, И.Гѐте айтқандай, «адам тҥсінбеген нәрсені иелене алмайды»;

3) тәжірибелік ӛзара әрекеттесу кезінде коммуникативтік техникаларды, ҥлгілерді, стильдерді, біліктіліктер мен дағдыларды пайдаланудың кҥмәнсіз артықшылықтарын кӛрсетеді;

4) басқа адамдармен қарым-қатынас кезінде тәжірибелік әрекетте ӛз әлеуетін тҥсіну және оны оңтайлы пайдалану ҥшін, ӛзін-ӛзі тҥзету және болашақ мақсаттар ҥшін жеткілікті қалыптаспаған қасиеттерді дамыту ҥшін коммуникативтік практикумды жҥзеге асыруды ҥйрету;

5) қарқынды ойындар мен жаттығуларға тікелей қатысу және арнайы тапсырмаларды орындау барысында коммуникативтік тәжірибе алу (Б.Паскальдың сӛздерін еске тҥсірейік: «Адам, әрине, ойлану ҥшін жаратылған: бҧл оның әрі басты артықшылығы, әрі ӛміріндегі маңызды ісі. Және де ӛзі туралы ойлардан бастауы керек»);

6) меңгерген білімдерін нақты ӛмірлік жағдайларда, басқалармен қарым-қатынаста қолдануға кӛмектесу, осылайша коммуникативтік қҧзыреттікті арттыру.

Ӛзін-ӛзі бағалау (тестілеу нәтижелері бойынша), алынған

білімдер мен кілтті біліктіліктер (барлық тапсырмаларды және интерактивті жаттығуларды тәжірибелік орындау нәтижелері бойынша) негізіндегі жетістіктерді қҧрама талдау оқырманға оларды нақты қарым-қатынаста икемді және тізбекті пайдалануға, табысқа қол жеткізуге және қанағаттануға кӛмектеседі. Себебі Д. Дидро жазғандай, «іс-әрекетіңді алдын ала білу батылдық береді».

Бірақ тәжірибе кӛрсеткендей, тҧлға аралық және іскер қарым-қатынаста, сондай-ақ оқу барысында ӛзара әрекеттесуде табысқа жету тек қажетті сипаттамалар мен қҧзыреттерді дамыту ҥшін ҥнемі жаттығу арқылы ғана мҥмкін. Осындай тренинг оқу ҥрдісінде қарым-қатынасқа оқыту кезінде әрі дербес технологиялар ретінде, әрі дәстҥрлі оқыту әдістерімен ілесіп, ойын технологияларының, рӛлдік және имитациялық ойындардың, жасампаз және эвристикалық жаттығулардың, ойындық жобалаудың және бірнеше рет қайталанатын тренингтің барлық алуан тҥрлерін қолданып, топтық ӛзара әрекеттесу кезінде сәтті ӛтеді.

Оқу ҥрдісін осылай ҧйымдастырудың маңыздылығын федералды мемлекеттік білім беру стандарттары (ЖКБ ФМБС) куәландырады, олар жаңа буынды негізгі білім беру бағдарламаларына (НББ) қойылатын міндетті талаптардың бірі ретінде бакалаврларды оқытатын мамандарды қҧзыреттіктер тҥрінде кӛрсетілген тҥпкілікті нәтижелерге бағдарлауды қарастырады. Бҧл ретте оқытушы ҥшін оқу процесінде сабақ ӛткізудің белсенді және интерактивті нысандарын және технологияларын (оқу уақытының 30%-на дейін) және «шығысында» алынған біліктіліктерді бағалайтын бақылау-ӛлшеу материалдарын пайдалану міндетті шарт болып табылады.

Яғни, оқырманға ҧсынылып отырған оқулық оқытушыларға да коммуникативтік ғана емес, интерактивті және ойынтехникалық қҧзыреттікті де дамытуға кӛмектеседі, және де оқулықты белсенді оқытуды ҧйымдастыру ҥшін тікелей сабақта қолдануға болады. Барлық тараулар осы қағидат бойынша жазылған. Кітаптың соңында оқулықта қолданылған негізгі терминдердің глоссарийі, қарым-қатынас мәселелері ғана емес, сондай-ақ ойын технологиялары бойынша да негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі келтірілген. Осының барлығы оқытушыға қарым-қатынас қатысушыларының білім беру процесінде тәжірибелік және эмоционалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға кӛмектеседі.