Abai Kazakh national pedagogical university хабаршы «Арнайы педагогика» сериясы, Серия «Специальная педагогика»

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Арнайы педагогика» сериясы №1(64),2021 ж. 
58 
ауытқулары есту қабілетінің бұзылуына неғұрлым тығыз байланысты, сондықтан оларды түзету 
қиынға соғады. Ал сөйлеудің басқа жақтарын дамыту есту қабілетінің бұзылуына соншалықты 
тығыз тәуелді емес, сондықтан оларды түзету жеңіл болады – мысалы, сөздік қорын толықтыру тек 
ауызша қарым-қатынас арқылы ғана емес, оқу мен жазу арқылы да мүмкін болады. Екінші ауытқу-
лар есту бұзылғанда дамуды психологиялық – педагогикалық түзетудің негізгі объектілері болып 
табылады. Сондықтан қайталама бұзылыстарды ерте түзету қажет. Баланы оқыту мен тәрбиелеуде 
орын алған мерзімдер жоғары жаста автоматты түрде өтелмейді, ал бұзушылықтарды жеңу бойынша 
неғұрлым күрделі арнайы күш-жігерді қажет етеді. Психикалық даму процесінде бастапқы және 
екінші бұзылулар арасындағы иерархиялық қатынастар өзгереді. Бастауыш кезеңдерде оқыту мен 
тәрбиелеуге негізгі кедергі бастапқы ақау болып табылады. Кейінгі кезеңдерде психикалық дамудың 
екінші пайда болған бұзушылықтары әлеуметтік бейімделуге кедергі жасай отырып, жетекші рөл 
атқарады. [1] Есту қабілетінің бұзылуының орнын толтыру үшін көру қабылдауының дамуы үлкен 
маңызға ие. Көру арқылы қабылдау туралы мәселені оның бала жасындағы даму кезеңдеріне қатыс-
ты қарастыру керек. Естуі бұзылған балаларда еститін құрдастарымен салыстырғанда заттардың 
баяу танылуы байқалады. Осылайша, көру бейнесінің болуын ғана емес, тұтас синтездеуді талап 
ететін күрделі процестер есту қабілеті бұзылған балаларда баяу қалыптасады. Көрерменді қабылдау 
кезінде олар бірыңғай аналитикалық-синтетикалық процесті жасау қиын, ал талдау мен синтездің 
толық еместігі элементтердің дұрыс емес бірігуіне әкелуі мүмкін. 
Л.С. Выготскийдің, Л.В. Занковтың, И.М. Соловьевтің із басарлары дамуында ауытқуы бар 
балаларды зерттеудің эксперименталды-психологиялык әдістемелерін жасап, сонымен қатар, есті-
мейтін балалардың қабылдау, ес, ойлау және сөйлеу тілі дамуын зерттеп, алынған қортындыларын 
жалпылап, алғаш рет сурдопсихологиядан - «Очерки психологии глухонемого ребенка» атты моно-
графиясын жазып шығарды. Ол 1940 жылы шығарылып, әзірге дейін өз құндылығын жоғалтпаған 
монография болып табылады. [2] И.М. Соловьев 1930 жылы естімейтін балалардың таным сферасы-
ның ерекшеліктерін зерттеумен айналысты. А.П. Гозова және Е.Н. Обозова сынды әріптестерімен 
бірлесе отырып, еститін балалардың көру және сезіп қабылдауын салыстырмалы түрде зерттеп, соның 
негізінде кабылдаудың осы түрлері бойынша даму заңдылықтарын анықтады. Сурдопсихологияның 
қалыптасуында И.М. Соловьевтың «Познавательная деятельность нормальных и аномальных детей. 
Сравнение и познание отношений» (1966) атты монографиясы үлкен маңызға ие болды, онда адамның 
психикалық даму деңгейі мен түсіндірілетін таным ерекшеліктерінің ұқсастықтары мен айырмашы-
лықтары талданды. [3] И.М. Соловьевтың басшылығымен естімейтін балалардың психикалық дамуы 
бойынша жүргізілген эксперименталды зерттеулер жинақталып, «Психология глухих детей» атты 
жинақта берілді. Бұл еңбекте естімейтін балалардың психикасын сипаттауға мүмкіндік беретін көп 
қырлы зерттеулер баяндалып жалпыланған. [4] Сол кезендегі зерттеушілерге С.Л. Рубинштейннің 
«Адам және оның психикасы психикалық іс-әрекет барысында қалыптасады» деген теориялық көз-
қарасы үлкен ықпал жасады (ойын, оқу, енбек, таным). Осы кезеңге Т.А. Власованың естудің бұзылы-
сы баланың психикалык дамуына әсер етуі туралы, Н.Т. Морозованың естімейтін балалардың таным 
қызығушылығын қалыптастыруда психологиялық жағдайлар мен сөйлеу тілі мотивациясының ерек-
шеліктері туралы еңбектері кіреді. А.Т. Гозова көру және сезімдік қабылдау, қимыл дағдыларының 
қалыптасу ерекшелікгері, содан кейін барып оқу процесінде естімейтін ересек балаларды еңбекке 
оқытудың психологиялық аспектілерін зерттеді. Ж.И. Шиф естімейтін балаларда ойлаудың дамуын-
дағы сөйлеу тілінің мазмұнын, сөйлеу тілін меңгерудің мотивациялық жақтарын ала отырып, оның 
грамматикалық құрылымын, қарым-қатынасты қалыптастырудың ерекшеліктерін игеру заңдылық-тарын 
анықтады. В.Т. Петрова естімейтін оқушылардың сөздік материалды есте сақтап қайта жаңғыр-ту 
ерекшеліктерімен айналысты. Н.В. Яшкова естімейтін балаларда ойлаудың көрнекі формасының дамуын 
талдап көрсетті. Осы жылдары атақты сурдопедагог - С.А. Зыков өз шәкірттерімен бірлесіп естімейтін 
балалардың сөйлеу тілін меңгеруді ұйымдастыруға байланысты психологиялық тұрғыдан негізделген - 
коммуникациялық жүйені ұсынды. Бұл жүйе әлеуметтік жағдай мен коммуникациялық қызмет және 
тілдік материалға негізделді. Балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру мен дамыту заттық-тәжірибелік 
әрекет жағдайында және үнемі мақсатты түрде ойлауды дамыту жұмыстарына бағытталуы тиіс. 

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №1(64), 2021 г. 
59 
П.А. Гальперин мен В.В. Давыдовтың оқу іс-әрекетінің құрылымы туралы түсініктері естімейтін 
балалардын психикалық даму ерекшеліктерін зерттеу үшін теориялық база ретінде қажет болды. 
М.М. Нудельман естімейтін балалардың шығармашылық қиял ерекшеліктерімен таныса отырып, 
қиялды зерттеудің бірқатар әдістерін жасап шығарды. Бұл еңбектер «Особенности психического раз-
вития глухого ребенка» (1975) атты оқу құралының негізі болды. Аталған оқу құралы В.А. Синякпен 
бірлесе отырып жазылды. [5] 
Л.И. Тигранова нашар еститін балалардың логикалық ойлауының қалыптасу негіздерін және 
оларды жалпылаудың психологиялық ерекшеліктері мен қалыптасу жағдайларын зерттеді. 
Т.В. Розанова есту қабілеті бұзылған баланың қабылдау, бейнелік және сөздік ес, көрнекі бейне-
лік, сөздік, логикалық ойлауының даму ерекшеліктерін зерттей келе, баланың есту бұзылысымен 
түсіндірілетін психикалық даму ерекшеліктерін ашып қана қоймай, арнайы оқыту мен тәрбиелеу 
жағдайында да олардың таным сферасының потенциялды мүмкіндіктерін дамыту жағын қарастыра-
ды. Т.В. Розанова күрделі кемістігі бар естімейтін балаларды клиникалық-психологиялық-педагоги-
калық зерттеуге көп көңіл бөлді, оны терең зерттеп, олардың психикалық жағдайын анықтады, 
осының негізінде арнайы оқытуды ұйымдастыруды қолға алды. Оның басшылығымен естімейтін 
балалардың эмоционалды сферасы, өзін-өзі бағалау, талаптану деңгейі және тұлғааралық қарым- 
қатынас дамуы бойынша зерттеулер жүргізілді. 
Қоршаған ортаны тану оны сезіну мен қабылдау, есту қабілеті зақымдалған тұлғалар үшін аса 
маңызды. Бұл жағдайда балаларға бағыт беру, оларды қоғамға бейімдеу, өз құрдастарынан кем 
сезіндірмеу, өзін-өзі тәуелсіз сезінуі үшін жүйелі жұмыс жүргізу қажет. Ал жағдайда бір жұмысты 
жүргізбес бұрын, баланың жас және жеке ерекшеліктерін анықтау қажет. Қазіргі таңда бұл 
мәселемен айналысатын ғылым ретінде сурдопсихологияны атай аламыз.
 
Пайданылған әдебиеттер тізімі: 
1
 
Богданова Т.Г. Сурдопсихология. – М., 2002. 
2
 
Занков Л.В.; Соловьев И.М.: /Очерки психологии глухонемого ребенка /Издательство: М.: 
Учпедгиз/Переплет: твердый; 112 страниц; 1940 г. 
3
 
Соловьев И.М. Психология познавательной деятельности нормальных и аномальных детей: 
сравнение и познание отношений предметовә / И.М. Соловьев. – Москва: Просвещение, 1966. – 224 с. 
4
 
Психология глухих детей /Под ред. И Т. Соловьева, Ж.И. Шиф, Т.В. Розановой, Н.В. Яшковой. 
— М.: Академия, 2011. – 201 б. 
5
 
Синяк В.А., Нудельман М.М. Особенности психического развития глухого ребенка. 

жүктеу/скачать 3,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: