Абай атындағы Қазақ

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
72 
Тіпті, олардың ішіндегі жазалаудың кейбір тұстарын жұмсартып, кейбірін қатаңдатып, қайшылық-
тарын жойып, Ресей заңдарына жақындатып,икемдеп Сенатқа ұсынуды ойлады. 
Хан қылмыстың түрін екіге бөлді. Бірінші қылмыстық істерге: бүлікшілік, кісі өлімі, тонаушылық, 
зорлық,  қазына  жəне  қоғамдық  мүлікті  ұрлауды  (бүлдіруді)  жатқызса,  қалған  əрекеттер,  екінші 
азаматтық қылмысқа жатқызды. 
Орда  ішіндегі  заңдылықты  сақтауды  ханның  өзі  тұрақты  түрде  қадағалап,  бұзылған  жағдайда 
қайта қарауға əмір берді. Сот процесі халықтың əдет-ғұрыптары мен дін қағидаларына, яғни шариғат 
жүйелеріне сүйеніп ауызша жүргізілді. Үкімнің қорытындысымен немесе сот шешімімен келіспеген 
талапкер одан əрі қарай Шекара комиссиясының сотына шағымдануға құқылы болған бірақ Ордада 
ондай  жағдай  болған  емес»  -  дейді  жазушы  Т.Боранғалиұлы  хан  кеңесінің  басқарушысы 
С.Раевскийдің естелігіне сүйеніп  [3.195  б.].  
Дегенмен,  кейін  орыстармен  араластық  орнаған  кезде  Ордада  үкімнің  қортындысымен 
келіспеушілік,  дауласулар  болып  тұрған.  Олар  көбіне  сауда,  қарыз,  мүлік  салықтары  төңірегінде 
болған [4.50. қарсы п.]. 
Ішкі Ордада қылмыстық немесе азаматтық істерді қарау үшін хан талапкер мен жауапкерді жəне 
куəгерлерді  ру  басшысы  не  старшын  арқылы  белгіленген  мерзімге  жеткізуді  талап  етті.  Куəгер 
келмей қалған жағдайда сот процесі басқа күнге ауыстырылып кейінге қалдырылды. Сот процесіне 
қатысушылардың  барлығы  орнында  болса  іс  белгіленген    уақытында  басталатын.  Одан  сот  ісіне 
қатысушылардың  орналасу  реті  былайша  болды:  сəл  биіктеу  орында  молдас    құрып  хан  жайғасса, 
онан  төмендей  оң  жағы  мен  сол  жағында  үкім  шығаруға  қатысатын  дін  адамдары  мен  лауазымы 
жоғары  адамдар,  олардан  төмен    оң  жағы  мен  сол  жағында  талапкер  мен  айыпкер  өздерінің 
куəгерлерімен орналаса ханға қарсы процесске қатысушылар отырған. 
Сот ісіне қатысушылардың барлығы жайғасып отырғаннан кейін хан сот отырысының мəн-жайын 
еш құпиясыз, баяндап бергеннен соң, əуелі талапкерге, сосын жауапкер мен куəгерлерге рет-ретімен 
сөз  беріп,  қылмыстың  ақиқаты  ашылады.  Сот  ісі  тыңдалып  жатқанда  қатысушылардың  бір-бірімен 
сыбырласуға, күбірлесуге, əңгімелесуге тиым салынған. Бірақ сотқа қатысушылардың сот ісі жөнінде 
өз ойлары мен қостау, қарсылық, пікірлерін айтуға еркіндік берілген. Олардың пікірлері, ойлары сот 
шешімінің əділ болуына үлкен себебі болған. 
Хан  аса  ауыр  емес  қылмыстарды  қарауға,  əсіресе  ел  ішіндегі  ұрлық-қарлықтарды  қарауды 
старшындар  мен  рубасыларына  жүктеп,  қарсы  жақтар  бір  мəмлеге  келе  алмай  шиленіс  туған 
жағдайда үкім шығаруды ханға жолдаған. 
Жəңгір  хан  сотқа  ұсынылған  істерден  басқа  кейбір  жеңіл-желпілерін  билер  сотына  жіберіп, 
даудамай болмаса шешімді мақұлдаған. Шомбал Ниязов, Ағытай Шолтыр, Балқы билердің төрелігіне 
сенген,  халық  қолдаған.    Дегенмен,  халық  арасында  Балқы  Құдайбергенов  бидің  кей  кезде  Орда 
билеушілерінің  ыңғайына  жығылып  əділ  шешім  қабылдамайтын  бетіне  басқан  жағдайлар  болып 
тұрған. 
Орда  көлемінде  адамның  жеке  басына  зардап  тигізбейтін  жеңіл  қылмыстар  мен  көлемі  30  күміс 
рубльге дейінгі ұрлық ханның кұзіретімен жазаланса, қылмысқа қазақтармен қатар орыстар қатысса, 
ондай істі  Орал войскосы тексеріп, үкім шығару үшін Шекара комиссиясына жіберілді. Соңғы істер 
Жəңгір билікке келгенге дейін дұрыс тергелмей, шешілмей жиналып қалған болатын. Оның ең басты 
себебі  Ордалықтар орыс тергеуінен қорқып қашақтаунан еді. Осыған байланысты хан тергеу  орыс 
жерінде  емес,  қылмыс  жасалған  Орда  территориясында  тергелуін    сұрады.  Бірақ,  бұл  ұсынысты 
губернатор қабылдамай, орыс жерінің тұрғынын  Орда жерінде тергеу  қолайсыз, үйлеспейтін шара 
деп, орыс шебіндегі тергеуге қазақтарға негізсіз айып тағудан қорғау үшін депутат (адвокаттың рөлін 
атқарған  -  Ж.О.)  алып  жүруге  рұқсат  берді.  Біздің  пікірімізше  ондай  депутат  орыс  заңдары  мен 
қазақтың шариғат жəне əдет-ғұрып заңдарын жетік білуге тиіс болған.  
Жəңгір  хан  қылмыскерлерді,  бұзақылар  қандай  жаза  алсада  ар-ожданы  мен  жеке  басын  қорлай-
тындай, абыройын кетіретіндей іс-əрекеттерден аулақ болуды ескертті. Сұлтандар мен старшындарға 
ел ішінде тыныштық сақтау үшін біршама құқық бергенмен, ешкімді ел-жұрт алдында ашық жазалуға 
тыйым  салды.  Мысалы,  жазасы  бес  күміс  рубль  көлемінде  ұрлық,  бұзақылық,  алдау,  ұрыс-керіс 
сияқты  қылықтары  үшін,  айыпкерді  түзету  үшін  кінəсінің  ауыр-жеңіл  болуына  қарай  аз  уақыт 
қамауда  ұстап  немесе  талапкердің  қатысуымен  елдің  көзінше  емес,  оңаша  жабық  жерде  он  бестен 
аспайтын, тіпті  одан да аз, жанға батпайтын қамшымен дүре соғуда жеткілікті болатынын ескертті. 
Айыпкердің аты-жөні, кінəсі, қандай жаза алғандығы айып журналына міндетті түрде жазылған. Бұл 
бір жағынан  ол адамның сот ісіне тартылғандығын əр кезде ойында ұстауға көмектессе, екіншіден 
ханда хабардар болу үшін өте қажет болған. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
73 
Жəңгір ханның заңдар жинағында бөтен жерден келген саудагерлер, купецтер, мещандар қылмыс 
жасаса, оларды қамауға алудың, жазалаудың тəртібін Ресей заңдарына сүйеніп нақтылады жəне сотқа 
тартуды қатаң қадағалады.  
Ханның  жəрмеңке  кезінде  тыйым  салған  ісі-маскунемдік  пен  төбелеске  жол  бермеу  болатын. 
Мұндай  жағдай  жəрмеңке  кезінде  сауда  жасаушылардың  арасында  алауыздық  тудырмай,  жүгенсіз-
дікке жол бермей, сауда жұмысын рухани заңымызға сай өткізуге мүмкіндік беретін. 
Сонымен қатар Жəңгірдің заңдар жинағында старшындар билігін пайдаланып,  заң бұзған адамға 
қылмысына  байланысты  сот  тағайындаған  жазаны  бұрмаламауды  қатаң  ескертті.  Мысалы,  1828 
жылы тамыздың 16-да Жəңгір ханның старшын Исатай Таймановқа бөкейлік қазақтарды жазалаудың 
жаңа  ережелерінің  енгізілгендігі  туралы  хатында төмендегідей  талаптар  қойған:  біріншіден, бір  рет 
ұрлықпен  ұсталған  адамға  100  рет  дүре  соғып,  түзелгенге  дейін  отбасы  мал-мүлкімен  ру  басының 
немесе  бидің  қадағалауында  болған.  Екінші  рет  ұсталса  жəбірленушінің  шығынын  өтеп  басқа 
аймаққа  жер  аударылуға  жазаланған.  Екіншіден,  тиесілі  айыбын  жалтарып  төлемеген  қылыскерге 
айып  салынып,  қой  орнына  жылқы,  жылқы  орнына  түйе  төлеген.  Үшіншіден,  біреудің  атын  ұрлап 
мініп  не  сойып  жеген  адам  құнына  сондай  ат  жəне  айыппұл  ретінде  бір  құлын  қосып  береді,  ал 
біреудің жылқысын 30 күнен артық меншіктеніп таңба салған адам жылқы ұрлағаны үшін жəбірле-
нушінің  жылқысына тағы екі жылқы қосып беруге міндетті болған. Осындай қылмысын мойындаған 
адамға айыппұл салынбай жылқысының орнына жылқы беруге болатын [5.213-214 қарсы п.]. 
Жəңгір халық жарлығымен қатар Ресейдің заңнамаларында еске алды. 1839 жылғы қабылданған 
Сенат  жарлығындағы  30  куміс  рубльден  жоғары  шығын  келтірген  қылмыс  Ресей  сот  орындарында 
қаралсын деген ережемен келіспей, Мемлекеттік мүлік министрінен хан құзіретін кеңейтіп, шығыны 
30  куміс  рубльден  асатын  істерді  де  хан  құзырына  беруді  сұрады.  Қылмыс  қандай  шығынмен 
есептелседе, ұрлық-қарлық қазақ дəстүрімен ел ішінде шешілетінін алға қойды. 
Ондай істерді Ресей сот орындарында қарау Жəңгірдің пікірінше: біріншіден, құны 30 күміс рубль 
тұратын ұрлық жиі болатын болғандықтан көп тергеу болады,тергеушілердің барып келуі қиындық 
туғызып, істің ізін суытпай тексеруге кеселдік келтіреді жəне жинаған мəлімет уақыттың созылуына 
байланысты толық ақиқат бола алмайтын жағдай туындайды;екіншіден, талапкер осындай қиындық-
тардан қашып, өтініш жазбай жоғалған шығынын садақа дей салады жəне орыс тілін білмегендіктен 
іс-қағаздарға түсінбей талабын дəлелдей алмайды;үшіншіден, іске қатысушы талапкер, жауапкержəне 
куəгерлердің  ұзақ  сапарға  шығуы  шығынды  көбейтеді,  əсіресе  куəгере  қиын  соғатыны  өзінен-өзі 
белгілі, үйткені куəгер жауапкер есебінен баруға тиіс болсада, ұры кедейліктен ұрлық жасағандықтан 
оның  талапкерді  жарылқай  алмасы  айдан  анық;  төртіншіден,  жоғарыдағы  талаптардың  орындал-
мауынан  əділ  талапкердің  өзі  кек  алу  мақсатымен  жəбірленушіден  қылмыскерге  айналу  əбден 
мүмкін; бесіншіден, ұрланған мал тергеу ісі бітіп, үкім шыққанша жергілікті полицияның қарауында 
болады.  Күтімі  болмай,  жем-шөп  жетіспей  малдың  арықтап  қалуы  былай  тұрсын,  өліп  қалуы  да 
мүмкін;  алтыншыдан,  хан  көп  жағдайда  ұрлық-қарлықты  екі  жақты  ымыраластыру  арқылы  қолхат 
алып,  ұрланған  малдың  орнына  малын  төлеттіріп,  жоғары  жаққа  жеткізбей  бітістірді.  Кейде  хан 
жəбірленушіге өз малынан беріп, кейін айыпкер оның малының орнын толтырған жағдай да болған; 
жетіншіден,  ханға  30  күміс  рубльден  асатын  қылмыстарды  тергеу  жəне  үкім  шығару  құқын  беру 
үкіметтің жұмысын жеңілдететінін Жəңгір дəлелдеді. 
Кез-келген  заңгермен  білімін  салыстыра  жəне  таластыра  алатын  Жəңгірдің  бұл  ұсыныстарын 
билік қабыл алып, 1842 жылы шыққан Заңдар жинағына енгізілді. Əрине, Жəңгір ханның қазақтың  
Заңдар жинағын жасауда Шыңғыс Уəлиханов төренің, ханның аталас кіші бауыры Тілеу Сейдалиннің 
үлесі болғанын оқырмандардың есіне салғаны дұрыс болар.  
Сонымен,  Жəңгір  хан  жинақтаған  Заңдар  Орда  жерінде  қылмыстық  істерді  азайтып,  ел  бірлігін, 
тыныштығын  сақтауға,  қазақтардың  орынсыз  қылмыскерге  айналуына  жол  бермеуіне,  саяси 
ахуалдың тұрақтануына өз себебін тигізгені анық. 
 
1
 
Ресей Федерациясы Орынбор облысты-  мемлекеттік мGрағат (бGдан əрі РФ ООММ), 6--ор, 10 – тізбе, 
3736-іс. 
2
 
История  Букеевского  ханства.  1801-1852  гг.  Сборник  документов  и  материалов.  –  Алматы:  «Дайк-
Пресс», 2002. 
3
 
 БоранғалиGлы Т. Жə!гір хан. – Алматы: «Абзал-ай», 2014. 
4
 
$аза-стан Республикасы Орталы- мемлекеттік мGрағат (бGдан əрі $Р ОММ), 78--ор, 1-тізбе, 63-іс. 
5
 
$Р ОММ, 4 –-ор, 1-тізбе, 1974-іс. 
 
            

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
74 
Резюме 
В научный статье рассматривается подготовка ханом Джангиром свода норм казахского обычного права и 
применение ее во Внутренней Казахской Орде. 
Ключевые слова: обычай, право, Внутрення орда, Жангир 
 
Summary 
In this article the author explains the preparation of ZhangirKhan’ s rules and use of them in the lnner Kazakh horde. 
Keywords: custom, law, Internal horde (Vnutrenia Orda), Zhangir 
 
 
ƏОЖ 930.221 
 
АЙТЫЛҒАН ТАРИХ ƏДІСІ: ТҰЛҒАТАНУ ЖƏНЕ ОТАНСҮЙГІШТІК  
ТƏРБИЕ МƏСЕЛЕЛЕРІНДЕ 
 
Нұрман Ш.Т. – тарих ғылымдарыны! кандидаты, доцент, 
 Абай атындағы $аза- %лтты- педагогикалы- университеті 
 
Мақала  тұлғатануда  айтылған  тарих  əдістерін  қолдану  арқылы  жеке  адамның  тарихи  уақыттағы  өмір 
тəжірибесін  зерттеудің  мүмкіндіктеріне  арналған.  Тұлғаның  айтылған  өмір  деректері  арқылы  оның  қазіргі 
өмірлік қатынастары мен əрекеттерінтуғызған шешімдері басқа жағдайда жəне басқа тарихи уақытта қабылдан-
ған болуы ықтимал деген сұраққа  зерттеушінің ізденуіне түрткі болады.Сонымен қатар автор қазіргі шетелдік 
жəне отандық айтылған тарих пен тұлғатанудың зерттеу тəжірибесін талдау арқылы айтылған тарихтың зерттеу 
аясын,  оның  əр  елдегі  ерекшелігін  анықтайды.  Автор  айтылған  тарихтың  субъективті  сана  арқылы  тарихты 
зерттеудің  жаңа  əдістерін  ұсынатынын  көрсетеді.  Айтылған  тарих  пен  оның  деректерін  ғылыми  жұмыста 
пайдалану  əдістеріне    жəне  оның  тəрбиелік,  əсіресе,  отансүйгіштік  тəрбиеде  қолдану  əдістеріне  тоқталады. 
Айтылған тарихтың тарих ғылымының болашағына, дамуына серпін берерлігіне сенім білдіреді.   
Тірек сөздер: айтылған тарих, тұлғатану, отансүйгіштік тəрбие, зерттеу əдістері 
 
Гуманитарлық  зерттеулердегі  кеңтараған жəне  қарқынды  дамып  келе  жатқан  бағыттардың  бірі  - 
айтылған  тарих  бағыты.  Айтылған  тарихтың  негізгі  пəні  жеке  адамның  өзіндік  субъективті  өмір 
тəжірибесінен  құралады  десек,  негізгі  зерттеу  əдісін  сұқбат  деп  білеміз.  Сұқбатты,  яғни  айтылған 
тарих  əдісін,  өзге  де  əлеуметтік  ғылымдар,  мəселен,  социология,  этнография,  этнология,  антропо-
логия белсенді түрде қолданатынын ескерсек, айтылған тарих пəнаралық сипатқа ие.  
Бүгінде  айтылған  тарих  əдісін  қолданыпғылыми  өмірбаян  жазу  зерттеушілерге  таныс  дүние. 
Айтылған  тарих  əдісінөмір  фактілері  мен  құбылыстарына  негізделген  деректі  журналистикада 
(репортаж, очерк), беллетристикада, мемуаристикада пайдаланатыны белгілі.  
Қазірде  айтылған  тарихтың  ғылыми  орта  мойындаған  ортақ  бір  дефинициясы  жоқ  деуімізге 
болады.  Дегенмен,  көпшілік  оның  пəнаралық  бағыт  екенін  мойындайды.  Мəселен,  АҚШ  ауызша 
тарих  қауымдастығы  мынадай  анықтама  береді:  «Ауызша  тарих  –  бұл  болған  оқиғаға  куəгер 
адамдардың  жəне  топтардың  естеліктері  мен  дауыстарын  жинаудың,  сақтаудың  жəне  талдаудың  
əдісі жəне зерттеу саласы. Тарихи зерттеудің ең ертедегі тəсілі ретінде ауызша тарих жазудың пайда 
болуына  дейін  қолданылып  келді  жəне  қазіргі  күндері  де  ең  жаңа  əдістердің  бірі  ретінде  1940-шы 
жылдардағы  аудио-таспаларға  жазудан  бастап,  ХХІ  ғасырдың  сандық  технологияларымен  қатар 
қолданылуда» [1]. 
«Ауызша тарих термині зерттеудің жаңа сапалық процесін білдіреді. Ол жеке сұқбатқа негізделеді 
жəне  жеке  адамның  өмір  тəжірибесін,  оның  мазмұнын  жəне  байланысын  қалай  түсінетінін  ашып 
көрсетеді.  Ауызша  тарих  жаңа  түпнұсқалық  деректер  қатарына  жататын  тарихи  құжаттар  аудио- 
жəне/немесе видеожазбалар жасайды жəне олар зерттеулерді жалғастыруға мұрындық болады» [2]. 
Шетелдік  зерттеушілерайтылған  тарихтың  мұнан  да  өзге    анықтамаларын  береді.  Солардың 
арасында, біздің ойымызша, неғұрлым кең тарағаны  айтылған тарихты бес категориялардан тұрады 
деп  жіктеу:  зерттеу  теориясы  жəне  методологиясы  (құрылымы);  əлеуметтік  ғылымдарда  қолданыс-
тағы  сұқбат    түрі;  зерттеу  тақырыбы  немесе  əдісі  (мысалы,  тіл  материалдарын  жинау  мақсатында); 
өмір  тəжірибесіне  сүйенетін  педагогикалық  тəсіл;өзгермелі  көрсеткішті  өлшеудің  арнайы  түрі 
(мысалы, білім алу мерзім ұзақтылығы, əлеуметтік-экономикалық статусы, туылған жері, белгілі бір 
елде өмір сүрген жылдарының ұзақтығы) [3, 33-41]. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
75 
Қарастырылған  анықтамалар  айтылған  тарих  туралы  қазіргі  түсінік  оның  берілу  жолы  мен 
естеліктерді  жазу  процесін  ғана  емес,  жаңа  құрылымдық  тарихи  құжаттардың  жасалу  тəсілін  жəне 
оны түсіндіріп талдау барысын да қамтиды.   
Айтылған тарихтың зерттеудің жеке бағыты ретінде қалыптасу барысы бірнеше кезеңдерден өтті 
жəне  əр  елде  өзіндік  ерекшелігі  қалыптасты.  Бүгінгі  зерттеушілердің  айтуынша,  айтылған  тарих 
АҚШ-та  алғаш  рет  академиялық  ортада  қабылданды.  1948  ж.  Колумбия  университетінде  айтылған 
тарихтың зерттеу орталығы құрылды. Оны қазір көпшілікке кең таныс Алан Невинс басқарды. 1958 
ж. Калифорния университеті жанында ауызша деректердің мұрағат орталығы ашылды. АҚШ-та кең 
тараған  айтылған  тарихтың  биографиялық  бағыты  болды.  Алғашқы  ауызша  тарих  деректері белгілі 
тұлғалардың,  олардың  қатарында  бизнесмендер,  саясаткерлер,  соғыс  ардагерлері  жəне  т.б.,  өмір-
баяны  түрінде  жазылып  алынды.  Бұл  жазбалар  қайраткерлер  туралы  бар  деректерді,  яғни  жазбаша 
түрдегі құжаттарды толықтыру мақсатында жинақталды. 
Осы  жерде  биографиялық  əдіс  пен  айтылған  тарих  əдісінің  арақатынасын  анықтап  алған  жөн 
болар.  Айтылған  тарих  əдісі  мен  биографиялық  əдіс  бір-біріне  жақын.  Себебі  əлеуметтану  мен 
антропологияда биографиялық əдісті сұқбаттың түріне жатқызады. Дегенмен ол өмірбаянның ерекше 
оқиғаларына назар аударады делінеді. Жеке адамның өмірі туралы дерек жинау əдісін ағылшын тілді 
ғылымда life history (өмір тарихы), кейде Individual case history (жеке уақиға тарихы) деп те атайды. 
Белгілі ғалым Х. Əбжановтың тұжырымдауынша: «тұлға дегеніміз – өзіне тəуелді емес объективті 
əлемдегі  (ортадағы)  қажеттілікті  (экономикалық,  ғылыми,  саяси,  өндірістік,  т.с.с.)  практикалық-
қолданбалық,  теориялық-шығармашылық  жаңашылдықпен  шешкен  (жүзеге  асырған)  немесе  шешу 
(жүзеге асыру) жолын дұрыс нұсқаған əлеуметтік субъект». [4] Тарихты тұлға (адам, халық)жасайды 
дер  болсақ,  аты  белгілілері  жəне  белгісіздері  бар.  Солардың  қатарында  көшбасшылары  жəне 
қарапайымдары болады. Невинс негіздегенбиографиялық тарих айтылған тарих əдісін ұлы тұлғалар-
ды, «жоғарыдағылар тарихын» зерттеуге қолданды. Олар саясат жəне экономика элитасымен сұхбат-
тар жүргізді. Айтылған тарихтың бұл тырнақ алды сұқбаттарының методологиясы фактографиялық 
естеліктер топтамасын жинақтауда басшылыққа алынды.  
Тұлғатануда айтылған тарих əдісін қолданудың американдық бағыты екі тəсілді: бірі, зерттелетін 
тұлғаны жақын танитын адамдардан сұқбат алды. Бұл, əсіресе өмірден озған қайраткерлер тарихын 
жазуға қолайлы.Тəсілдің тағы бір артықшылығы, тұлға туралы жан-жақты жəне əр түрлі адамдардың 
(замандастары, əрістептері, достары, туыстары) аузынан дерек жинауға болады. Зерттеуші неғұрлым 
көп сұқбат жүргізсе, соғұрлым сапалы, толымды еңбек жазады [5, р.43-44]. 
Келесісі, сұқбат тікелей тұлғаның өзінен алынады. Тəсілдің айтулы жəне алғашқы бағдарламасы 
ғылымның  айтылған  тарихына  арналды.  «Кванттық  физика  тарихының  мұрағаты»  деп  аталды. 
Ғалымдардың  өз  аузынан  өмірінің  кезеңдері  туралы,  ірі  ашулардың  дүниеге  келу  барысы  жайлы, 
ғылыми  ортадағы  қарым-қатынастары  т.с.с.  айтылған  құнды  мəліметтер  кітапқа  енді.  Əсіресе, 
А.Эйнштейн  сияқты  аты  аңызға  айналған  физиктер,  ешқандай  өздерінің  өмірі  туралы  деректер 
қалдырмай  дүниеден  өтті.  Жеке  өмірлерінің  құпиялары  ашылмай  қалғаны  өкініш  тудырған  шақта, 
мұндай кітаптың жарық көруі орынды болғаны даусыз [6].  
АҚШ-та тұлғатанудың  нағыз дүмпуі осы кезден басталды. Бірінен соң бірі жаңа журналдар пайда 
болды:  «Qualitative  Sociology»  («Сапалы  социология»,  1978)  ,  «International  Journal  of  Oral  History» 
(«Айтылған тарихтың халықаралық журналы», 1980) ж.б.  
Еуропада  дəл  осы  мезгілдерде  айтылған  тарих əдісін  «төмендегілер  тарихын»,  жұмысшы,  шаруа 
əлеуметтік  тарихын  зерттеуге  алу  процесі  жүріп  жатты.  1971  жылы  жарыққа  шыға  бастаған    «Oral 
History» журналы жаңа əдістің британ тарихнамасында орныққанын дəлелдейді.  
Кеңестік тарихнамада 1960-шы жылдардың аяғы мен 1970-ші жылдардың басында айтылған тарих 
əдісіне  қызығушылық  артты.  Сұқбаттың  тарихи  дерек  ретіндегі  маңызы  туралы  еңбектер  жазыла 
бастады. «Еңбек озаттарынан», үздік жұмысшы, комбайнер, соғыс ардагерлерінен сұқбат алу жүрді. 
Мұндай  материалдар  (сұқбат  жазбасы,  фотосуреттер,  марапаттау  қағаздары)  негізінен  өлкелік 
мұражайларға барып тұрақталды. 
Отандық тарихнамаға келетін болсақ, айтылған тарих американдық жəне европалық тəжірибелерді 
қорытып  қолданысқа  алған.  Сонымен  қатар,  ұлттық  тарих  айтудың  ертеден  келе  жатқан  ауызша 
формалары да есепте. Ұлттық тəжірибе сұқбат жүргізу ерекшеліктерін ескеруге қолданылды. Қуанар-
лығы, соңғы жылдары Абай атындағы ҚазҰПУ жанында ашылған «Айтылған тарих» орталығының 
бастамасымен  «Менің  ғылымдағы  жолым.  Ғалымдармен  21  сұқбат»,  Жамбыл  облысы  Ұлы  Отан 
соғысы  ардагерлерімен  сұқбат  секілді  іргелі  əрі  қомақты  еңбектер  жарық  көрді.  Орталықтың 
айтылған тарихқа да, тұлғатануға да аса зор үлес қосып отырғаны шындық. 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
76 
Айтылған  тарих  əдістерін  тұлғатануда  қолданудың  əлі  де  игерілмеген  мүмкіндіктері,  алынбаған  
қамалдары  баршылық.  Шетелдік  жəне  отандық  тарихнамада  жоғары  жəне  орта  буынды  зиялылар 
туралы  өмірбаяндық  материалдар  қорланған.  Дегенмен,  кəсіпкерлер  мен  іскерлік  əлем  өкілдерін, 
менеджерлер  мен  ұсақ  өндірушілерді  зерттеу  кемшін.  Орта  буын  бизнес  өкілдерін  танымай  тұрып 
отбасылық  кəсіпорындар,  кəсіпкерлердің  əлеуметтенуі,  қоғамдық  ұстанымдары  туралы  келелі 
жұмыстар жазылмайды. Мəселен, британ  айтылған  тарих  зерттеушілері  Лондон  Сити  финансистері 
іскерлік  мəдениетіндегі  «батылдықтың»,  мəртебеге  ие  болу  жора  салтының,  жұмыстағы  балалық 
ойындардың маңызын ашып көрсетті. Жəне де оның кəсіби жүгенсіздікке де жол беретінін анықтады. 
Құқық  бұзушылық  жағдайлары,  ұрланған  тауарлар  мен  идеялар,  əділетсіз  өзара  меншік  бөлістері 
туралы  сияқты  жасырын  деректердің  қомақты  бөлігін  сұқбаттасу  арқылы  қолға  түскенін  еске  салу 
артық болар.  
Айтылған тарихты қолданудың тағы бір ұтымды да қызықты мысалы дінтанушыларды зерттеуге 
нұсқайды.  Бұл  жерде  дінбасылары  мен  қарапайым  дінге  сенушілердің  дүниетанымы,  рухани  өмір 
тəжірибесі  туралы  жақсы  материалдар  жинауға  болады.  Атеистік  кезеңнен,  түрлі  діни  нанымдарға 
кеңшілік  берілген  уақытқа  көшу,  экономикалық  дағдарыс  жылдары  мен  рухани  тəлкекке  түсу  мен 
іздену барысын əңгіме ету ғылыми-қоғамдық сұранысқа ие тақырыптар.    
Ауызша тарихи деректерді талдағанда əрбір сұқбат беруші өзінің субъективті шындық картинасын 
ұсынатынын  ұмытпаған  жөн.  Зерттеудің  сапалы  əдістерін  қолдану,  əсіресе  тарихи  сұқбат,  көп 
факторлы, көпбейнелі əлеуметтік өмірді суреттеуге мүмкіндік береді.  
Ауызша тарихи деректерді талдаудың əдістерін пайдалана отырып зерттеу нəтижелерін қорытын-
дылай білу өте маңызды. Қайсыбір отандық əдебиеттерде айтылған деректерді типологизациялауға, 
жүйелеуге  келмейтіндігі,  сонымен  қатар  өңдеу  мен  сараптау  жұмыстарының  қиындықтары  алға 
тартылады. Əйтсе де, бұл жөнінде жақсы шетелдік тəжірибелер баршылық. Тіпті, сұқбаттар бойынша 
сапалық  сараптамаға  құрылған  тəп-тəуір  кесте  үлгілерін  де  кездестіруге  болады.  Дəстүрлі  отандық 
тарихнамада  тұлғатану  бойынша  қорытынды  пікірлер  ауызша  деректер  негізінде  жасалмайды.  Не 
болмаса  белгілі  шарттар  орындалғаны  талап  етіледі.  Олардың  қатарында  деректердің  репрезантив-
тілігі (көрнекілігі), респонденттердің іріктеліп алынуы, деректердің басқа түрлерін тарту жəне сыни 
сараптауға алу қажеттігі.  
Ауызша деректерді қолданғанда тағы да бір есте сақтайтын мəселе -алдын-ала кешіп-пісілген бір 
пікірлерді  дəлелдеу  мақсатында  мəтінді  талдауға  ұмтылмау.  Бұл  -  мүлдем  қате  жол.  Зерттеуші  өз 
ортасында  қалыптасқан  түсініктер  мен  көзқарастардан  кетіп  респондент  ұғымындағы  мазмұнды 
ашуы  тиіс.  Ол  үшін  сұқбатты  толық  оқып  шығу  қажет.  Содан  кейін  талдау  жұмыстарының  кезегі 
келеді. Контекстен жұлып алынған  үзінділер арқылы өзінің ұстанған гипотезасын дəлелдеуге ұмтылу 
дұрыс  емес.  Қазір  зерттеушілер сұқбаттан  үзінділер  беру  бір  мəселеге  қатысты  əңгіменің  басталған 
жерінен бастап біткен жеріне дейін толық берілуі тиіс деп есептейді. Яғни сұхбаттың жалпы мағына-
сын бұрмаламау, оның негізгі ой жүйесі аясының сақталуын қадағалау фрагменттер мен үзінділерді 
пайдаланғанда басты назарда болуы қажет. 
Қазақстанның бірқатароқу орындарында айтылған тарих деректерінің диссертациялық жұмыстар-
да  пайдаланыла  бастауы  тарих  білімінің  бұл  саласының  жаңа  мазмұндық  деңгейге  көтерілгенін 
растайды. Əйтсе де, отандық тарихнамада ауызша тарих деректерін пайдалану мен түсіндіру мəселесі 
əлі де өткір. 
Тұлғалардың  материалдық  жəне  рухани  құндылықтарды  игеруге  серпін  берген  қайраткерлігі, 
ғасырлардан  ғасырларға  қалың  көпшілік  игілігіне  айналғанына  қоса,  талапты  жастардың 
жасампаздық  қабілет-қарымын  арттыруға  да  қызмет  етеді  екен.  Білім  берудің  заманауи  тұлғалық 
бағдарлы  оқыту  технологиялары  сұхбаттасуды  білім  беру  субьектілерінің  өмір  сүру  тəсілі  ретінде 
таныды.  Сонымен  қатар,  ол  технологияға  ынтымақтастық,  баланың  жеке  дамуын  қолдау,  дербес 
шешімдер  қабылдауына  қажетті  еркіндік  беру  сипаты  тəн.  Тұлғалардың  өмір  тəжірибесі  негізінде 
оқыту  мен  отансүйгіштікке  тəрбиелеу  осы  қатардағы  білім  мазмұнын  құрайтынын  жəне  аса  зор 
тəрбие ресурсы екеніне сенімдіміз.  
Қазіргі тарих ғылымында  айтылған тарих тұлғаның қоғамдағы ролін зерттеуге сөзсіз үлес қосып 
келеді. Бір жағынан, ол тұлғалардың көпшіліктен жасырын болып келген өмірі туралы құнды жəне 
жалғыз  деректерді  қолға  ұстатады.  Екінші  жағынан,  тұлға  өміріне    куəгерлердің,  замандастарының 
көзімен қарауға теңдессіз мүмкіндіктер ашады.Айтылған тарих тарихшыға жазып алынған сұқбатты 
дұрыс  интерпретациялай  жəне  мұқият  талдай  білсе,  айшықты  жəне  жарқын  тұлғалар  портретін 
жасауға  құрал  береді.  Мұндай  портреттерді  тек  мұрағаттық  құжаттармен  жасау  мүмкін  болмайды.  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
77 
Айтылған  тарих  əдісін  қолданған  зерттеулердің  қорытынды  нəтижесі  болатын  монографиялар  тек 
қана мамандарға ғана емес, қарапайым оқырманға да қызықты. Жеке адамның өмірі, оның эмоцио-
налдық  жағдайы  мұндай  жұмыстарды  көпшілік  үшін  түсінікті  жəне  тартымды  етеді.Ұрпақ  өмір 
тəжірибесін үйренеді. 

жүктеу/скачать 3,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: