Абай атындағы Қазақ
жүктеу/скачать 3,88 Mb. Pdf көрінісі
|
| Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университет i ХАБАРШЫ «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар » сериясы, № 4 (47), 2015 Шығару жиiлiгi – жылына 4 нөмiр. 2000 ж. бастап шығады Бас редактор т.ғ.д. Ғ.Қ. КЕНЖЕБАЕВ Редакция алқасы: т.ғ.д., проф. М.Қ. Қойгелдиев (бас ред. орынбасары), т.ғ.к., доц. У.М. Джолдыбаева, т.ғ.к., доц. Р.Р. Оспанова (жауапты хатшылар), т.ғ.д., проф. Х.М. Əбжанов, PhD, проф. Вирджиния Мартин (АҚШ), PhD, проф. Клаудиа Чанг (АҚШ), т.ғ.д., проф. Қара Əбдіуақап (Түркия), т.ғ.д., проф. О.Д. Осмонов (Қырғыз Республикасы), т.ғ.д., проф. В.М. Козьменко (Ресей Федерациясы), т.ғ.д., проф. Қ.Т. Жұмағұлов, проф. М.Майер (Германия), т.ғ.д., проф. К.Р. Несіпбаева, т.ғ.д., проф. А.Б. Соколов (Ресей Федерациясы), т.ғ.д. Томохико Уяма (Жапония), т.ғ.д., проф. Т.Ходжаоглы (Түркия) © Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университет i, 2015 Қазақстан Республикасының мəдениет жəне ақпарат министрлiгiнде 2009 жылы мамырдың 8-де тiркелген №10102 - Ж Басуға 30.11.2015 қол қойылды. Пiшiмi 60х84 1/8. Көлемi 28,0 е.б.т. Таралымы 300 дана. Тапсырыс 208. 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13. Абай атындағы ҚазҰПУ Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң «Ұлағат» баспасы М а з м ұ н ы С о д е р ж а н и е Пірəлиев С.Ж. Алғы сөз ƏЛЕУМЕТТІК -ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАРИХ СОЦИАЛЬНО -ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ Қойгелдиев М.Қ. Мемлекетті ұлт: бастау көздері мен тағдыры... Султангалиева Г .С. Казахские султаны Оренбургского ведомства в ХIX в.: должности, чины и обеспечение...................... Сутеева Х.А. Қазақ қоғамының экономикалық жəне əлеуметтік даму мəселелері XVIII-ХIX ғғ. орыс əскери тарихшыларының еңбектерінде зерттелуі........................................................................ Тулекова М.К. Жетісу өңірінде халықты жұмыспен қамту (ХХ ғ. аяғы)................................................................................................... Абдрахманова К.К., Сактаганова З.Г. Общественное питание в городах Центрального Казахстана в 1950-1970 гг. в контексте истории повседневности..................................................................... Несипбаева К.Р. Некоторые аспекты русской историографии налоговой политики царизма в Казахстане....................................... Zainieva L.U. The youth direction in activity of assembly of the people of Kazakhstan............................................................................. Мухамбедьярова А .Т. Проблемы государственного строительства в Казахстане: особенности Президентской модели власти.................................................................................................... Нұрымбетова Г.Р. Қазақстандағы Президенттік институт: қалыптасу дəуірлері............................................................................. Далаева Т.Т. Строительство военных сооружений и пикетных дорог в системе пограничных линий в Семиречье и Сырдарьинском регионе в 1847 – 1864 гг......................................... Сулейменова М .Ж. Исторические пути формирования Казахстанской государственности..................................................... Аупенова А.У. Некоторые аспекты формирования правовой системы Казахского ханства (XVI-XVII вв.).................................... Алметов Н.Ш. Взаимодействие местных органов управления и этнокультурных центров: опыт и перспективы сотрудничества.... Қасабекова А .И. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақстандағы ана мен баланы қорғау мəселелері........................... ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР ПЕРСОНАЛИИ Урашев С.А. русский писатель в.в. вересаев и казах публицист А.Н.Букейханов о русско-японской войне (1904 – 1905 гг.)........... Құсайынұлы Қ. Шоқан мен Абай хақында сөз.............................. Жанжігіт Орамах Жəңгір ханның құқықтық реформасы.............. Нұрман Ш .Т. Айтылған тарих əдісі: тұлғатану жəне отансүйгіштік тəрбие мəселелерінде................................................. Калиева Е .Т. Қарсылық қозғалыстарындағы билер Ə.Мұңайтпасұлы, Д. Асауұлы, Сұлтан Х. Арысланұлы сияқты тарихи тұлғалар тағдыры.................................................................... Отарбаева Г.К. 1916 ж. Ұлт-азаттық қозғалыс жəне қазақ зиялы қауымы.................................................................................................. Қыдыр Нұрғожа ҚР Мемлекеттік орталық музей қызметкерлері дайындаған «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дəстүрлі жүйесі» атты 5-томдық энциклопедияда Шоқан Уəлиханов еңбектерінің қолданылуы хақында................................................................................................. 5 10 15 20 24 28 31 34 37 41 46 51 54 57 61 66 71 74 78 82 86 Казахский национальный педагогический университет имени Абая ВЕСТНИК Серия «Исторические и социально-политические науки», № 4 (47), 2015 Выходит с 2000 года. Периодичность – 4 номера в год Главный редактор д.и.н. Г.К. КЕНЖЕБАЕВ Редакционная коллегия: д.и.н., проф. М.К. Койгелдиев, (зам. гл. редактора), к.и.н., доц. У.М. Джолдыбаева, к.и.н., доц. Р.Р. Оспанова (ответ. секретари), д.и.н., проф. Х.М. Абжанов, PhD, проф. Вирджиния Мартин (США), PhD, проф. Клаудиа Чанг (США), д.и.н., проф. Кара Абдиуакап (Турция), д.и.н., проф. О.Д. Осмонов (Кыргызская Республика), д.и.н., проф. В.М. Козьменко (Российская Федерация), д.и.н., проф. К.Т. Жумагулов, проф. М.Майер (Германия), д.и.н., проф. К.Р. Несипбаева, д.и.н., проф. А.Б. Соколов (Российская Федерация), д.и.н., Томохико Уяма (Япония), д.и.н., проф. Т.Ходжаоглы (Турция) © Казахский национальный педагогический университет имени Абая, 2015 Зарегистрировано в Министерстве культуры и информации Республики Казахстан 8 мая 2009 г. №10102-Ж Подписано в печать 30.11.2015. Формат 60х84 1/8. Объем 28,0 уч.-изд.л. Тираж 300 экз. Заказ 208. 050010, г. Алматы, пр. Достык, 13. КазНПУ им. Абая Издательство «Ұлағат» Казахского национального педагогического университета имени Абая Жапакова Г.С. Мемориальный комплекс К.И. Сатпаева в фондах ЦГМ РК................................................................................... Ысқақова Н.А. Құнанбай қажы ұрпақтары шежіресі..................... Кусаинов К.К. К юбилею Чокана Валиханова................................ Сагиндикова С.С. Қ.И.Сəтбаев жəне Орталық Қазақстанның түсті металлургиясы: тарихи талдау.................................................. ЖАЛПЫ ТАРИХ ВСЕОБЩАЯ ИСТОРИЯ Абдуллаев Н.А. К вопросу законов и закономерностей истории.. Қожақұлы Ө. Қоқан хандығын патшалық Ресейдің жаулап алуы....................................................................................................... Нуржанов А.А., Карибжанова Е.А. Великий шелковый путь – путь цивилизаций................................................................................ Тажмуханова Н.Е. Письменное наследие средневековых тюрков в исследованиях ученых........................................................ Иембекова М.О. Қазақстан жəне түркі тілдес елдердің ынтымақтастығының тарихи аспектісі.............................................. Тажмуханова Н .Е., Қасымбаева А. История взаимоотношений Казахстана с Японией: реалии и перспективы сотрудничества...... ДЕРЕКТАНУ ЖƏНЕ ТАРИХНАМА ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И ИСТОРИОГРАФИЯ Шойбеков Р., Уəли Нұргелді Хандық кезеңдегі «Санат» терминінің этнотілдік мазмұны.......................................................... Зуева Л.И., Муратова М.Б. Теоретико-методологические подходы к изучению национально-освободительного движения под руководством Кенесары Касымова............................................. Садвакасова А.К. Реставрация документов из фонда хранения «казахстан в годы великой отечественной войны» ЦГМ РК.......... Турсынбаева Ш.С. Реставрация произведений живописи: вопросы сохранения (на примере картины из фондов ЦГМ РК).... Əмирлан С.Е. Тарихты зерттеуде халық поэзиясының орны (қарақалпақ жəне қазақ балалар фольклоры мысалында)............... Ермұқанов Е.Н. Қазақ хандығының 550-жылдығына арналған «Ұлы дала елі» Республикалық тарихи-мəдени экспедиция- сының Алматы-Тараз бағыты: ғылыми-танымдық міндеттер мен тəрбиелік маңызы................................................................................ Тұрсымбекова Р .О. Отандық музей коллекцияларын толықтырудағы қор сатып-алу (іріктеу) комиссиясының ролі (Қазақстан Республикасы мемлекеттік орталық музей тəжірибесі негізінде)............................................................................................... АРХЕОЛОГИЯ ЖƏНЕ ЭТНОЛОГИЯ АРХЕОЛОГИЯ И ЭТНОЛОГИЯ Темиртон Г., Канафина А. Музей в контексте социокультурной модернизации....................................................................................... Кокумбаева Б., Темиртон Г. Статус этносферы казахов в современном мире............................................................................... Нуржанов А.А., Кадиркулова Г.К. Генезис взаимоотношений мировых религий на территории средневекового Казахстана (VI-XIII вв.)........................................................................................... Досымбек Қатран Ақым жəне о дүние............................................ Айтқұл Х.А., Мякишева О.А. Қазақстан Республикасы мемлекеттік орталық музейдің археология қорындағы орталық Қазақстанның қола дəуірі коллекцияларын ғылыми каталогтаудың кейбір əдістері............................................................ 90 94 98 100 104 108 112 118 121 125 130 134 138 143 146 150 152 156 161 164 172 177 Abay Kazakh National Pedagogical University BULLETIN Series «Historical and socio-political sciences» № 4 (47), 2015 Periodic – 4 issues\year Published since 2000 Editor-in-chief: doctor of historical sciences G.K. KENZHEBAYEV Editorial staff: Koigeldiyev M.K. doctor of historical sciences, professor (editorial-in-chief’s assistant), Zholdybayeva U.M. candidate of historical sciences, associate professor, Ospanova R.R. candidate of historical sciences, associate professor, (responsible secretary), Abzhanov Kh.M. doctor of historical sciences, professor, Virginia Martin professor, PhD (USA), Claudia Chang professor, PhD (USA), Kara Abdiyakap doctor of historical sciences, professor (Turkey), Osmonov O.D. doctor of historical sciences, professor (Kirgistan), Kozmenko B.M. doctor of historical sciences, professor (Russian Federation), Zhumagulov K.T. doctor of historical sciences, professor, Mayer M. doctor of historical sciences, professor (Germany), Nesipbayeva K.R. doctor of historical sciences, professor, Sokolov A.B. doctor of historical sciences, professor (Russian Federation), Tomokhiko Uyama doctor of historical sciences (Japan), Khodjaogly T. doctor of historical sciences, professor (Turkey) Abai Kazakh National Pedagogical University, 2015 Registered in the Ministry of culture and information of the Republic of Kazakhstan, May, 8, 2009 №10102-ZH Signed for print 30.11.2015 Format 60х84 1/8. Volume 28,0 уч.-изд.л. Issue 300. Order 208 050010, Almaty Abai KazNPU, 13 Dostyk av. «Ulagat» publishing house Abai Kazakh National Pedagogical University, 2015 Кущенко А.В. Музей в системе социокультурной комму- никации (из опыта центрального государственного музея РК) ..... Досымбетов Н.А. Қазақ ру-тайпаларының ұрандары..................... Қоғабаева Г. Дəстүрлі қазақ костюмінде пайдаланылған материалдар (ҚР мемлекеттік орталық музей коллекциялары негізінде)............................................................................................... Тимур Болсынбек Қазақ тұрмысындағы дəстүрлі ши тоқу өнері (Қазақстан Республикасы мемлекеттік орталық музейі материалдары негізінде)...................................................................... Орынбасар Əлім Қазақтың дəстүрлі киіз басу өнері (ҚР мемлекеттік орталық музейі қорының материалдары негізінде).... Сарсенбекова В.Қ., Мусаева С.Т. Некедегі тұрақтылықтың сақталу мəселелерін этнографиялық бағытта қарастыру................ ЖАС ҒАЛЫМДАР ЗЕРТТЕУЛЕРІ ИССЛЕДОВАНИЯ МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ Белоус С.Г. О.А. Шкапский: О «Гармонии экономического устройства» через реализацию переселенческой политики в семиречье (конец XIX - начало XX вв.)............................................ Шалқаров М.Б. Қазақстан Республикасы: əлеуметтік дамуының негізгі бағыттары................................................................................. Төлегенов А.К. Солтүстік-шығыс Жетісудағы ортағасырлық қалалар мен қоныстардың зерттелу тарихы...................................... Абдашимов Д.Қ. Орта ғасырлардағы түріктердің (VI-XIII ғғ.) шабуыл қару-жарағы........................................................................... 183 187 191 195 199 203 208 212 216 221 Білім жəне ғылым саласында қадағалау жəне аттестациялау жөніндегі комитеттің 2005 ж. № 476 «Диссертациялардың негізгі ғылыми нəтижелерін жариялайтын басылымдар тізбесіне» 2003 ж. 26 маусымдағы № 433-3 ж бұйрығына толықтыру енгізу туралы бұйрығы негізінде Абай атындағы ҚазҰПУ тарихи ғылымдары бойынша (07.00.00. мамандығы) Хабаршы БҒСҚАК тізіміне енгізілген. На основании приказа Комитета по надзору и аттестации в сфере образования и науки за № 476 от 2005 г. о внесении дополнений в приказ от 26 июня 2003 г. № 433-3 ж "Об утверждении Перечня изданий для публикации основных научных результатов диссертаций" Вестник КазНПУ им. Абая по историческим наукам (специальность 07.00.00) внесен в Перечень КНАСОН On the basis of the decision of Committee for control in the sphere of education and science (order №433-3 . from June, 26, 2003) Bulletin of Abai Kazakh national pedagogical university, series «Historical and socio-political sciences» is included into the list of issues to publish the basic scientific results of dissertations on historical sciences ( speciality-0700 00). ҚҰРМЕТТІ ҚАУЫМ, ҚАДІРЛІ КОНФЕРЕНЦИЯ ҚОНАҚТАРЫ! Пірəлиев С.Ж. - п.ғ.д., профессор, Р ҒА академигі, Абай атындағы аз ПУ-ні ректоры Үстіміздегі жыл еліміз үшін тарихи оқиғаларға толы жыл. Атап айтар болсақ, Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл, Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл, Қазақстан халықтары Ассамблеясына 20 жыл, ұлы ақынымыз Абай Құнанбаевтың туғанына 170 жыл, ұлы ғалымымыз Шоқан Уəлихановтың туғанына 180 жыл, талантты тарихшы Е.Бекмахановтың 100 жылдық мерейтойлары тұспа-тұс келіп, олар Қазақстанның түкпір-түкпірлерінде аталып өтіп жатыр. Осындай айтулы жылда отандық тарих ғылымында өзіндік орны бар, талантты тарихшы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Қырғыстан тарихшылар қауымдастығының құрметті мүшесі, «Парасат» орденінің иегері, саналы ғұмырында 500 ден аста ғылыми мақала мен 20-дан астам монография жариялаған Жанұзақ Қасымбайұлы бүгінде ортамызда болғанда 74 жасқа толар еді. Белгілі ғалымға арналған «Қазақ мемлекеттілігі: өткені, қазіргісі, келешегі» атты республикалық ғылыми-практикалық коференция жұмысына қош келдіңіздер! Жанұзақ Қасымбаевтың есімі университетіміздегі белді кафедралардың бірі – «Қазақстан тарихы» кафедрасымен тығыз байланысты. Ж Қасымбаев 1967 жылдан өмірінің соңына дейін осы кафедрада ассистенттен бастап кафедра меңгерушісіне дейінгі жолды жүріп өтті. Ж.Қасымбаев өзінің ерен еңбегімен тарихшылар қауымының тұтастай бір буынына үлгі-өнеге корсетіп, өз ізденістерін отан тарихында айрықша орын алатын мемлекет қайраткерлеріне: атақты хандар мен Шыңғыс тұқымдарына, батырлар мен белді тұлғаларға арнады. Ж Қасымбайұлының Қазақ хандығының мемлекет қайраткерлері сериясымен 1999 жылдан жариялай бастаған екі томдық зерттеуінде Ералы (1792-1794), Есім (1794-1797), Барақ сұлтан , əйгілі хандар Абылай мен Əбілхайырлар өмірлерінің ақырғы жылдары, Айшуақ (1719-1810), Жантөре хан (1759-1809), Жəңгір хандар (1801-1845) қайраткерліктеріне арналады. Белгілі ғалым тарих ғылымында алғаш рет Ресей империясында генерал шенін алған қазақтар туралы да бірінші болып монография жариялады. Талантты тарихшы қазақ мемлкеттілігінің бастауы – Қазақ хандығының құрылуына қатысты да біршама зерттеулер жүргізген болатын. Ғалымның «Қазақ хандығының құрылу уақыты туралы» ғылыми еңбегінде хандықтың көптеген мəселелері қозғалып , кейбір ойлары көпшіліктің назарын аудартады. Осы еңбектегі Ж Қасымбаевтың «қазіргі мемлекетті- лікті бұрынғы өткенімізбен, яғни бүгінгі мемлекеттілікті Қазақстандағы дəстүрлі иституттың жаңа- дан өрлеуі ретінде қабылдап, тарихи сабақтастықта қарастыруымыз керек» деген пікірі бүгін де өзекті. Ж.Қасымбайұлы өзінің ғылыми ізденістерін жоғарғы оқу орнында студенттерге дəріс берумен қатар жүргізді. Оның Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіндегі 35 жылдық ұстаздық қызметінде көптеген талантты жастар ұлағатты ұстаздан дəріс алып, өз білімдерін жетіл- дірді. Ұстаздық қызметті Ж Қасымбаевтың өзі де күнделікті қызу еңбегінің негізгі бір бөлігі ретінде қарады. Отандық тарих ғылымы үшін аямай тер төккен талантты тарихшының өмір жолы мен ғылыми - педагогикалық қызметі еліміздегі жоғарғы оқу орындарының қара шаңырағы Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университитетімен тығыз байланысты. Сондықтан бүгінгі күні Тарих жəне құқық институтының академик Т.Садықов атындағы Қазақстан тарихы кафедрасының ұйымдасты- руымен «ІХ Қасымбаев оқулары» аясында өткізіліп отырған «Қазақ мемлекеттілігі: өткені, қазіргісі, келешегі» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияның тарихшыларға, студенттер мен магистранттарға, жалпы көпшілік қауымға берер тағылымы зор. Алдағы уақытта да осы игі бастама жалғасын тауып, дəстүрге айналатындығына сенімдімін. Қадірлі қауым, конференция жұмысына сəттілік айта отырып, қатысушы қонақтар мен зерттеуші ғалымдарға шығармашылық табыстар тілеймін! ISSN 1728-5461 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Казахский национальный педагогический университет имени Абая Kazakh National Pedagogical University after Abai ХАБАРШЫ ВЕСТНИК BULLETIN «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы Серия «Исторические и социально-политические науки» Series «Historical and socio-political sciences» № 4 (47), 2015 Алматы ISSN 1728-5461 ХАБАРШЫ ВЕСТНИК BULLETIN «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы Серия «Исторические и социально-политические науки» Series «Historical and socio-political sciences» № 4 (47), 2015 Алматы Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 5 ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАРИХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ ƏОЖ 94 (574) МЕМЛЕКЕТТІ ҰЛТ: БАСТАУ КӨЗДЕРІ МЕН ТАҒДЫРЫ Қойгелдиев М.Қ. - тарих ғылымдарыны! докторы, профессор Абай ат.$аз%ПУ XV ғасырда ұлт ретінде қалыптасу жолында тұрған қазақ халқы өз мемлекттігін құрды жəне оған өз атын берді. Сол арқылы ол мемлектті ұлттар қатарына қосылды. Өз ретінде қазақ хандығы ұлттық бірегейліктіқ қалыптасуына жол ашты. Ұлттық бірегейлік ұлттың өзін-өзі сақтауының алғы шарты еді. Тірек сөздер: Қазақ хандығы, қазақ халқы, ұлттық бірегейлік Қазіргі уақытта басым түрде батыс мемлекеттерінде «тарих саясаты» немесе «тарихи жад саясаты» (мəселен, Германияда, Францияда) сияқты ұғымдар айналымға жиі тартылуда. Бұл еуропа- лық қоғамдардың кешегі өздерінің жүріп өткен жолына деген қатынасын, көңіл күйін анықтауға байланысты қалыптасқан жағдай. Осы мазмұн жəне бағыттағы əрекет біздің елімізде де байқалады. Қоғамның өз тарихын жаңа сапада қорытуға деген сұранысын қолдаған Н.Ə Назарбаев 1998 жылды «Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы» жариялады, ал одан бұрынғы 1997 жыл саяси қуғын сүргін құрбандарын еске алу жылы болды. Кенесары Қасымұлы, Əлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай жəне басқа тарихи тұлғалардың есімдері оқулықтардан орын алды, Алаш зиялыларының артында қалған мұралары жарық көрді. Бұл іс мемлекеттің қолдауымен қазір де жүргізілуде. Міне осы аталған жəне басқа атқарылған көптеген істердің табиғи жалғасы ретінде мемлекет басшысының ұсынысы бойынша елімізде «Мəдени мұра» аталатын мемелекеттік бағдарлама іске асты. Оған шығармашылықтағы зиялылардың үлкен тобы жұмылдырылды. Міне осы атқарылған жұмыстар арнасында Қазақ хандығының 550 жылдығына байланысты белгі- ленген шаралардың маңызы ерекше. Өйткені Қазақ хандығы геосаяси құрылым ретінде – ол біздің халқымыздың шынайы тарихы, сондай-ақ ол еліміздің өткен өмірі ғана емес, тарихи жəне табиғи сабақтастық жалғасы бар бүгінгі шындығы. Қазақ хандығын еске алу – бұл ұлттың тарихи жадын жаңғырту əрекеті ғана емес, сонымен бірге отарлық кезеңде жеңілген, бүктелген оның ұлттық болмы- сы мен санасын жаңа сапаға көтеру əрекеті. Қазақ хандығы туралы сөз – бұл Мағжан ақын айтқандай Алтын айға – Азаттыққа қол созып, бірақ жете алмаған Исатай мен Кенесарылардың, Əлихан мен Ахметтердің, Тұрар мен Смағұлдардың асыл арманын есте ұстап, іске асыруға ұмтылыс. Қазақ хандығы – ол біздің бүгінгі тəуелсіз мемлекеттігіміздің бастау көзі. Мемлекеттігі жоқ ел – жетім ел (Ə.Н.Бөкейханов). Ол елдің мінезі, ділі жағымсыз өзгерістерге ұшырайды. Атамекен жері күтімсіз күй кешіп, азып-тозады. Өткен 20 ғасырда жүріп өткен тарихы- мыз соған айғақ. Сондықтан да қазақ мемлекеттілігінің өмірге келген сəтін, оның атамекен жеріміздің ауқымын анықтап, елдігімізді сақтап, өркендету жолындағы қызметін қоғам, əсіресе жас ұрпақ санасына сіңірудің маңызы зор. Отандық тарихнамада қазақ халқының мемлекет құру тəжірибесіне белгілі себептерге байланысты тиесілі дəрежеде көңіл аударылмай келді. Ш.Ш.Уəлиханов атындағы тарих жəне этнология институтының ұжымы 2007 жылы «Қазақ мемлекеттігінің тарихы (ежелгі жəне ортағасырлық кезең) аталатын монографиялық зерттеу жариялады. Бұл еңбек еліміздегі мемлекеттілік тарихына арналған сəтті зерттеу ретінде аталуға əбден лайық. Н.Ə.Назарбаев «Тарих толқынында» атты кітабында «біздің халық үшін бас біріктірудің бастауы ұдайы мемлекеттік идеясы болып отырған», - деп көрсетіп, қазақ жеріндегі мемлекеттіліктің үш кезеңін яғни Ресей империясы құрамына енгенге дейінгі мемлекеттілік, формальды сипаттағы кеңес мемлекеттігін, сондай-ақ бүгінгі жаңа типтегі тəуелсіз Қазақстан Республикасын атайды. Соңғы кезеңге байланысты Елбасы «бəлкім, бұл біздің халқымыздың маңдайына жазылған ең соңғы тарихи мүмкіндік болар» деген тұжырымға келеді. Яғни, Елбасының бұл берілген тұжырымнан Тəуелсіз Қазақстан Республикасын қазақ жерінде ерте кезеңдерден бері орын алған мемлекеттік құрылымдардың табиғи логикалық жалғасы ретінде қарастырып отырғандығын түсіну əрине қиынға түспейді. Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 6 Жинақы тұрғыдан қазақ жерінде ерте замандардан бергі уақытта орын алған мемлекеттік құры- лымдарды мынадай сабақтастықта қарастыруға болар еді: 1. Қазақ жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар (сақ бірлестігі (б.з.д. VIIғ. – б.з II ғ) үйсін жəне қаңлы мемлекеттік құрылымдары (б.з.д.ІІ ғ. – б.з. VІ ғ.). 2. Жалпытүркілік мемлекеттік құрылымдар (батыс түрік қағанатынан (603-659 ж.ж) Ақ Орда мемлекеттігіне (1370-1410 ж.ж) дейінгі) 3. Қазақ хандығы (1465-1466 ж.ж – ХVІІІ ғ. 20-шы ж.ж) 4. Советтер Одағы құрамындағы Қазақ Республикасы (ХХ ғ.) 5. Тəуелсіз Қазақстан Республикасы (1991 ж. бері ) Кестеде берілген мемлекеттілік құрылымдардың даму ерекшеліктері мен олардың өзара сабақтас- тығы мəселесіне мақала көлемінде арнайы тоқталу мүмкін емес. Дегенмен, мəселенің мынадай қырларына назар аудару қажет-ақ. Біріншіден, бұл мемлекеттік құрылымдардың бəрі де бүгінгі қазақ мемлекетінің территориялық аумағында өмірге келді. Яғни олардың əрқайсысы осы өңірді шаруашылық тұрғыдан игеру жəне оны шеттен төнген қауіп-қатерден сақтауға өз үлестерін қосты. Олардың мемлекет құру жəне оны жетілдіру тəжірибесі бүгінгі қазақ елінің интеллектуалдық қорының негізін құрады. Мемлекет қалыптастыру, сол арқылы өзінің саяси-экономикалық жəне рухани тəуелсіздігін, ұлттық жəне мемлекеттік бірегейлігін сақтап, нығайту ісінде біздің ата-бабаларымыз əрекетсіз болған емес, бұл мəселеде біреулерден, мүмкін, кем, ал енді біреулерден артық түсіп жатты. Қалай болғанда да қамсыз қалған жоқ. Екіншіден, қоғамдық даму жолын таңдау, мəдени құндылықтарды қалыптастыру ісінде де халқымыз табыссыз болды деп айта алмаймыз. Осы ретте бір-екі мысал келтірейін. 751 жылы зул-хиджа (шілде) айында Тараз қаласына жақын орналасқан Атлах қалашығының маңында тарихқа «Атлах-Талас шайқасы» деген атпен енген тарихи оқиға болып өтті. Бұл жерде сол заманның екі алып империясының əскер күштері, яғни қытай жəне араб əскерлері қанды шайқасқа шығып, бақ сынасты. Бұл соғыста жергілікті халық – түркештер мен қарлұқтардың қолдауына сүйенген арабтар жеңіске жетті. Міне осы тарихи беттесуде араб жағын қолдаған түркеш жəне қарлұқ қағандары тарихи тұрғыдан тура шешім қабылдаған еді. Біріншіден, үлкен қарқын ала бастаған қытай экспансиясының жолы кесілді. Сол арқылы, екіншіден, түрік халықтары өздерінің этникалық болмысын сақтап қалды. Үшіншіден, түрік халықтары Алланың хақ діні Исламмен қауышты. Ислам дінін қабылдау түркі халықтарының мемлекеттік дамуына да жағымды əсері болды. Ислам дінін қабылдаған Қарахандар əулеті орта Азиялық түркілердің басқару салтын сақтай отырып, оны ислам институттарымен байыта түсті. Қарахандар мемлекеті ортаазиялық түркілердің Ислам дінін қабылдаған алғашқы мемлекеті еді. Қарахандар мемлекетінде түркілер мəдениетін жалпыадамзаттық кеңістікке алып шыққан ғылыми жəне көркем шығармалар дүниеге келді. Түрік мəдениетінің жаңа сапаға көтерілуінің жинақы көрінісі түркі əдеби тілінің қалыптасуы болды. Осы ретте əсіресе Ж.Баласағұн мен М.Қашқари еңбектерінің орнына ерекше тоқталған жөн. Бұл екі ғұлама барлық түрік халықтарына ортақ тарихи тұлғалар ретінде аталады жəне солай екендігі ешқандай да дау туғызбайды. Ж.Баласағұн болса біздің жерлесіміз. Ол Шу өзені бойындағы Баласағұн қаласында туып өскен, «Құтты білік» аталатын ұлы еңбегін Баласағұнда бастап, Қашқарда аяқтап Сатұқ Бура ханға тарту етеді. Махмұд Қашқари түріктер Алланың басқа да сүйікті құлдарының санатында екендігін айтып, «Тəңірі оларды «Түрік» деп атады жəне оларды мемлекетке еге қылды» деп көрсетіп, сондықтанда «мəңгілік жəдігерлік, таусылмас-түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тəңірге сыйынып», «Түрік тілдерінің диуаны» кітабын жазғанын баяндайды. Түркі халықтары құрған мемлекетті іргелі де тұрақты шындыққа айналдыру, ал оның халқын шынайы бақытқа жеткізу жолдарын іздестіру Ж.Баласағұн шығармасының өзекті жібі. Ойшылдың пікірінше билікке ізгі басшы отырғанда ғана қоғамда береке-бірлік болмақ. Мемлекет басшысы Күнтуды Елік хан сарайына келген ақыл иесі Айтолдының елді дұрыс басқаруға байланысты тұжырым-пікірлерін естіген соң: Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 7 Сендей жанды аңсап, іздеп жүр едім, Тəңір берді, қабыл болды тілегім,- деген тұжырымға келді. Əділ заңға сүйенген иманды қоғам құру жолдарын іздеген бұл ұлы шығарманы оның авторы қазақ жерінде салтанат құрған Қарахан мемлекетінің орталықтарының бірі Баласұғын қаласында жазғанды- ғын, ал мұндай еңбектің синхронды тұрғыдан алғанда XI ғасырдағы Еуропа мен Ресейде жазыла қоймағандығын ескерсек, қазақ елінде мемлекет құру идеясы мен тəжірибесі өріс алмаған деген сөздің ұшқары айтылған пікір екендігін жеңіл аңғаруға болады. Қоғамда ұлттық мемлекеттіліктің бастау алатын мезгіліне байланысты пікірлер қайшылығы бар екендігі байқалады. Мəселен, бұл ретте оны сақ жəне ғұн (б.з.д. мыңжылдық) сияқты соңында терең із қалдырған мемлекеттік құрылымдардан бастауды жөн санайтындар бар. Олар, əрине, біздің ұлттық тіліміз бен мəдениетіміздің де түп-тамырын осы қоғамдық бірлестіктерден іздеуге шақырады. Келесі ұстанымдағылар ұлттық мемлекеттіліктің тарихын ХV ғасырда құрылған Қазақ хандығы- нан бастағанды жөн санайды. Қазақ мəдениеті мен тілінің тарихын осы мезгілден бергі уақытпен шектеуді орынды көреді. Түптеп келгенде бұл екі ұстанымның арасында соншалықты терең қайшылық та жоқ. Өйткені, ешнəрсе ғайыптан пайда болмайды. Алтын Орда аталған алып империялық құрылым ыдыраған соң өмірге келген қазақ ұлты мен оның мемлекеттігі соған дейінгі қазақ жерінде тынымсыз жүріп жатқан əлеуметтік-саяси процестердің жиынтығы жəне логикалық жалғасы еді. Яғни, ХІV-XV ғасырларға дейінгі тарихымызды жалпытүркілік кезең, ал XV ғасырдан кейінгі тарихи кезеңді мемлекетті ұлт кезеңі ретінде қарастыру орынды болмақ. Мұндай тұжырымға Əбілқайыр хан билеген Өзбек ұлысынан Керей мен Жəнібек сұлтандар бастап бөліне көшкен елдің Жетісудағы Қозыбасы биігінде шаңырағын көтеріп, туын тіккен мемлекеттік- құрылымға қазақ деген өз атын беруі жеткілікті негіз бола алады. XV ғасырда құрылған Қазақ хандығы өзіне дейінгі қазақ жерінде көрініс тапқан саяси бірлестіктер мен мемлекеттік құрылымдардың қызметін одан əрі жалғастырды. 1509-1521 ж.ж. аралығында билік құрған Қасым хан тұсында Қазақ мемлекетінің этносаяси аумағы толығымен қалыптасып, қазақ халқы ұлт ретінде бір мемлекет шаңырағы астына бірікті. Сонымен хиджраның 870 жылы, яғни 1465-1466 жыл қазақ хандығының құрылған мезгілі ретінде қабылданған. Ал оның шаңырақ көтерген жері Жетісудың батыс бөлігі, яғни қазақ халқының құрамы- на енген тайпалық одақтардың дəстүрлі атамекені. Қазақ тарихында белгілі бір ру-тайпаның қоғамның басқа бөлігінен түрлі себептерге байланысты бөліне көшуі түрлі кезеңдерде болып тұрған. Ал бұл жолғы Жəнібек пен Керей сұлтандар бастаған біраз жұрттың Өзбек ұлысынан жарыла көшуі, əрине, биліктегі Шыңғыс ұрпағы арасындағы кезекті билік үшін таласынан анағұрлым кең ауқым алғандығын аңғартса керек. Сондай-ақ деректік материалдар Өзбек ұлысынан біраз жұрттың жаңа пайда болған хандыққа бет бұрып жарыла көшуі бір емес, бірнеше мəрте қайталанғандығын білдіреді. Демек, екі сұлтанның Əбілқайыр ұлысынан бөліне көшуіне себепші болған жағдай халықтың қалың арасындағы ықпалды топтардың ішінде саналы əрі мақсатты түрде мемлекеттік құрылымға бағытталған əрекеттің орын алғандығы болса керек. Өкінішке орай, хандар мен сұлтандардың қызметін қырағы бақылап отырған ортағасырлық деректер қара халықтың арасынан шыққан белсенді əрекеттерге көп жағдайда самарқаулық танытқан. Сондықтан да тарихи маңызы бар істерге келгенде көп жағдайда қара халық үнсіз тобырдың орнында жүреді. Ендеше халықтың билеуші топтарының кезінде Жетісуға келіп, хандық құрған (XІV ғ. соңы) Ұрыс ханның ұрпақтары Жəнібек пен Керейге мемлекеттік құру ісін мойындарына алып, тарихшы Қадырғали би Қосымұлы айтқандай, «атасының ұлысын билеу» жөнінде ұсыныс жасауы əбден мүмкін еді жəне солай болды да. Алғашқы қазақ хандарын (Керей мен Жəнібек) қоршаған орта, олардың сол ортамен ара қатынасы, ортаның жеке тарихи тұлғалары туралы зерттеу еңбектерінде тұшымды нəрсе жоқ десе де болады. Мұндай жағдайға, мүмкін, таң қалудың қажеті де бола қоймас. Өйткені, алғашқы қазақ хандары жөнінде бізге жеткен жазба дерек көздерінде олардың төңірегі, жеке тарихи тұлғалар жөнінде ештеме айтылмайды. Ал тек жазба құжат түрінде жеткен фактілік материалдарды ғана мойындайтын дəстүрлі тарихнама ол жөнінде мəселе қозғап, ойланып та жатпады. Осы арнада қалыптасқан тарихнама қазақ хандығы кезеңінен бері халық жадында сақталып, 19-20 ғасырларда ғана қағаз жүзіне түскен фактілік материалдарға жоғарыдан менсінбей қарап, оларды қалың тобырға тиесілі сенімсіз аңыз-əңгімелер қатарына жатқызды. Ғылым жүзінде оларды зерттеуге Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 8 алып, ғылыми айналымға тарту ісін əдебиетшілердің үлесіне қалдырды. Тек кейінгі кезеңде ғана мұндай көзқарастың іргесі сөгіле бастағаны байқалады. Мəселен, «Мəдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көрген жүз томдық «Бабалар сөзінің» бірнеше томы тарихи əңгімелерге, жырларға, қазақ хандығы тұсындағы тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалар туралы аңыздарға берілді. Қазіргі уақытта əлеуметтік ғылым салалары алдында осыншама ауқымды мұраны ыждағаттықпен игеру міндеті тұр. Ал тарихнама ғылымына шынайы халық тарихын жазу мүмкіндігі кеңейе түсті деп айтуға негіз бар. Міне осы дерек көзідеріне сүйене отырып қазақ хандары сарайына жақын жеке тұлғалар болға- нын, олардың қатарында, мəселен, Асан қайғы Сəбитұлы, Жиренше шешен сияқты өз ортасына танымал адамдардың болғанын байқауға болады. Алтын Орда ыдырап, оның құрамындағы халықтардың əрқайсысы өз бетінше ел, мемлекет болу қамына көшкен ауыр тарихи кезеңде қалың қазақтың арасынан шығып «не болады?» деген астарлы сұрауды ел алдына алғаш тастаған осы Асан ата еді дейді М.Əуезов «Содан кейінгі заманда шыққан – деп жазды ол, - жақсының барлығы да сол сұрақты мың қайтарып айтқан, бірақ ешбірі жауап беріп алмай, шешу айта алмаған...» (М.Əуезов жиырма томдық шығармалар жинағы. 16 т., А., 1985, 182- 183 б.б.). Асан қайғы мен Жиренше шешен есімдері алғашқы қазақ хандары төңірегіндегі ел қамын ойлаған кемеңгер билер мен шешендердің халық жадында сақталып, бізге жеткендері ғана, ал олар аз болмаған. Ал осы халық жадындағы аңыз-əңгімелердегі Жəнібек хан Ж.Баласағұн айтқандай ізгілікті басшы. Төңірегіне əділдік, тазалық жолындағы адамдарды жинайды. Қарапайым халыққа жақын. Асан қайғы, Жиренше шешен сияқты кемеңгер тұлғалар оның кеңесшілері. Осы ретте халық жадындағы Жəнібек хан бейнесі шындыққа жанасады ма? деген сауал туындайды. Біздің пікірімізше, ия ол шынайылықтан алыс емес. Өйткені халық жаратпаса оның есіміне «əз» деген жұрнақты қосып «əз Жəнібек» атамас еді. Сондай-ақ Жəнібек хандай əкенің тəрбиесін алмаса Қасым қандай оның мұрагері болар ма еді? Ал, қара халықтың билеуші топтарының Жəнібек пен Керей сұлтандарға мемлекет құрып, ел болу туралы ұсыныс айтуына түрткі боларлық себептер аз еместін. Солардың негізгісі, əрине, қазақ жеріне, соның ішінде əсіресе Жетісу мен Шу өңіріне сырттан төнген қауіп еді. Бұл ретте ең алдымен қазақ елінің шығыс жағындағы көршісі жоңғарлық ойраттар жеріндегі тарихи өзгерістерді еске алуға тура келеді. XV ғ. ортасына қарай барлық ойрат (қалмақ) елін бір мемлекетке біріктірген Тоған тайшаның ұлы Есен тайша бүкіл батыс жəне шығыс Монғолдардың билеушісі дəрежесін иемденген еді. Оның Мин империясына жасаған бір жорығы тіптен император Чжу Цичжэнді тұтқындаумен аяқталады. Қытайдан алым-салық алып тұрудан қанаттанған Есен тайшаның назары енді Моғолстан мен Жетісу жаққа қарай ойысып, бұл жақ беттегі көршілерінің көңілінде үлкен алаңдаушылық туғыза бастайды. 1452 ж. Есен тайшаның қолдары Моғолстанға басып кіріп, сонан соң Жетісуға еніп, одан ары оңтүстікке бет алып Сыр бойы өңірін, Түркістан, Ташкент, Отырар сияқты орталықтарды тонап, Сығанаққа жақын Көк-Кесене атты жерде Əбілқайыр ханның əскерімен кездесіп, оны талқандап жеңеді. Қалмақтардың бұл жорығы 1455 жылы, яғни Есен тайшы өлгеннен кейін аяқталады. Қуатты қалмақ мемлекетінің өмірге келуі бұл кездегі Моғолстан билеушісі Исабұғы (Иса Бұға) ханды да, Алаш жұрты мен оның билеушілерін де терең ойға батырғандығы анық. Сондықтан да Исабұғы ханның Қазақ бірлестігіне қолдау танытып, Жетісудағы Қозыбашыда жаңа хандықтың шаңырағын көтеруге ықылас білдіруін қалмақтар тарапынан төнген қауіпке тосқауыл қою қажетті- лігінен туған шара есебінде қарауға негіз аз емес-тін. Сонымен бірге, Жəнібек пен Керей сұлтандардың Жетісуға келіп орын тебуін сол тарихи кезеңдегі халық санасындағы билік туралы ұғым-түсініктерден де бөліп қарауға болмас. Қарапайым халық күнделікті өміріндегі жағымды өзгерістерді, бетпе-бет келген қоғамдық мəселелердің дұрыс шешімін табуын ақылды да жігерлі тұлғалардың билікке келуімен байланыстырды. Халық санасында берік орныққан бұл пікір жөнінде Мұхаммед Хайдар Дулати: «Алла тағала əлемді жаратты жəне жаһанда тəртіп орнату үшін соған лайық биік тұлғалы патшалардың дəнекер болуын жөн көрді. Сонда ғана адамзат зұлым-зорлықтан аман-есен болып, тіршілігін жасар болар деген. Бұл құдайдың хикметі» - деп жазды. Мемлекеттің ішкі тұрақтылығын сақтауға негізделген қазақ мемлекеті тарихында «Қасым ханның қасқа жолы» деген атпен белгілі болған заңдар ережесі қабылданды. Қазақ Мемлекеттігі туралы мəлімет Еуропа елдеріне де жете бастады. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 9 Ал Есім ханның «Ескі жолы» жəне Тəуке ханның «Жеті жарғысы» - бұл орталық хандық билік тарапынан ел өміріне заңдық негіз беріп, сол арқылы саяси тұтастықты сақтау жəне күшейте түсу əрекеті болатын. Сондай-ақ бұл ұлт санасында мемлекеттік бірегейлік ұғымын орнықтыру əрекеті де еді. Орыс тарихшысы Левшин Орыс патшалығының қазақ жеріне аяқ басар қарсаңында Қазақ ханды- ғында мемлекеттіліктің барлық атрибуттарының болғандығын көрсетіп жазды. Хан – мемлекет басы, ал оның жанында тұрақты билер кеңесі ел өміріне байланысты шешімдер қабылдап отырды. Тəуке хан тұсында билер институтының белсенділігі мен беделі артып, күнделікті құқықтың жəне басқа өткінші істерді жүргізуде маңызды рөл атқарды. Хан сарайы жанында қарулы топ – төленгіттер ұстады. Төленгіттер түрлі міндеткерліктер атқарды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы, əрине, халық- тан алым-салық жинау болды. «Жеті жарғы» бойынша салықтың көлемі сұлтандардан басқа барлық қару асынатындар хан мен ел билеушілеріне жыл сайын мүлкінің 20-дан бір бөлігін салық ретінде төлеуге тиісті болды. Хандықтың астанасы жəне елдің рухани орталығы Түркістан қаласы болды. Аса маңызды жалпыұлттық мəселелер, соның ішінде басқа елдермен қатынас сипатын анықтау орталық хандық билікке жүктелді. Сонымен бірге, Қазақ хандығы аталған бұл мемлекеттік билікті біз асыра дəріптеуден алыспыз, бұл мемлекеттік жүйенің əлсіз жақтары да бар еді. Көшпелі мал шаруашылы- ғына сүйенген экономиканың əлсіздігі, қуатты мемлекеттік басқару аппаратының жоқтығы, сондай- ақ бұларға территориялық алшақтық қосылып феодалдық бытыраңқылыққа жол ашты. Тəуке хан өмірден қайтқан соң бытыраңқылыққа ұшыраған қазақ қоғамы 1723 жылғы жоңғар шапқыншылығына қарсылық көрсете алмады. XVIII ғасырдың басында Ресей қазақ жеріне көз сала бастағанда қазақ қоғамы саяси жəне экономикалық тұрғыдан əлсіреген, бытыраңқы жағдайда еді. Бұл жағдайды танып білген Ресей əкімшілігі біріншіден, қазақ қоғамындағы хандық билікті біртіндеп əлсірету, сонан соң, екіншіден мемлекеттіліктің барлық көрінісін біржола жою саясатын жүргізді. XIX ғасырдағы бүкіл қазақ қоғамын құшағына алған көтерілістер (И.Тайманұлы, Ж.Тіленшіұлы, Ж.Нұрмұхамедұлы, К.Қасымұлы бастаған жəне басқа) Ресей əкімшілігінің қазақ қоғамының ішкі өміріне араласып, өз тəртібін орнату əрекетіне көрсетілген қарсылық, сондай-ақ қалыптасқан жағдай- ға байланысты қазақ мемлекеттігін жаңғырту əрекеті болатын. Ұлттық мемлекеттілікті жаңғырту, яғни мемлекеттік дербестікті қалпына келтіру əрекеті XX ғасырда, 1917 жылғы революциялық өзгерістер тұсында жəне одан кейінгі уақытта да жүрді. 1917 жылы қазақ зиялылары империяда қалыптасқан саяси жағдайды пайдаланып, ұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру жолына түсті. Осы жылғы мамыр айынан бастап барлық қазақ облыстарында, уездерінде жəне кейбір болыстықтарда Қазақ комитеттері құрылып, олар империялық билік алдында қазақ мүддесін қорғау ісін қолға алды. Осы жылдың шілде айында болып өткен 1-ші жалпықазақ съезі ұлттық-демократиялық ұстаным- дағы Алаш партиясын құру туралы шешім қабылдады. Жылдың аяғында өткен 2-ші жалпықазақ съезі Алашорда үкіметін сайлап, Алаш автономиясын жариялау туралы шешім қабылдады. Осы жасалған əрекеттің дерлік бəрі де негізгі мақсат Қазақ мемлекеттігін жаңғырту əрекеті болатын. Тек мемлекеттік тəуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта қазақ халқы еркін даму, сондай-ақ дағдарыс- қа ұшыраған ұлттық бірегейлігін жаңғырту мүмкіндігіне ие болды. Ал ұлттық бірегейлікті жаңғырту жəне сақтау ұлттық мемлекеттіксіз мүмкін емес. Мемлекеттілік арқылы ғана біз өзіміз қалағандай бағытта жəне мазмұнда өзгере аламыз. Сондықтан да бүгінгі мемлекеттік тəуелсіздікті сақтау жəне оны нығайта түсуге бар ерік-жігерімізді жұмсаудан зор міндет жоқ. Аннотация В XV веке Казахский Союз создал свою государственность, которая получила название «Казахское ханство». В свою очередь Казахское ханство являлось необходимым условием формирования национальной идентичности. Ключевые слова: Казахское ханство, казахский народ, национальная идентичность Summary In the XV century Kazakh Union created their own state, which was called "Kazakh Khanate". In turn, the Kazakh Khanate was a necessary condition for the formation of national identity. Key words: Kazakh Khanate, the Kazakh people, national identity Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 10 КАЗАХСКИЕ СУЛТАНЫ ОРЕНБУРГСКОГО ВЕДОМСТВА В ХIX В.: ДОЛЖНОСТИ, ЧИНЫ И ОБЕСПЕЧЕНИЕ Султангалиева Г.С. - доктор исторических наук, профессор КазНУ им. аль-Фараби. В данной статье рассматривается процесс включения представителей привилегированного сословия казах- ского кочевого общества - султанов Оренбургского ведомства на службу Российской империи через анализ должностных структур (казахские заседатели, правители Восточной, Средней, Западной части, дистаночные начальники), сложившиеся в первой половине ХIХв. в системе пограничного и местного управления казахами Младшего жуза. Ключевые слова: казахские султаны, должности в системе местного управления, Российская империя. Процесс включения представителей привилегированного сословия казахского кочевого общества - султанов Оренбургского ведомства на службу Российской империи рассматривается через анализ административных реформ первой половины ХIХ в. на территории Младшего жуза. Приоритет при назначении на должности в местном управлении в первой половине ХIХ в. отдавался султанам, так как русские чиновники как представители сословной имперской России считали, что кооптация казахов на службу и соответственно определение в табельный чин предполагало принадлежность кандидатов к привилегированной страте, а дети казахских ханов, султаны, согласно Указу Сената 14 марта 1776 были «почитаемы за князей». В отечественной историографии практически не исследован проблема системы должностей, которые занимали султаны, круг их обязанностей, сфера деятельности, их социальное обеспечение (жалование, пенсия), система награждениячинами (коллежский ассесор, надворный советник, титулярный советник и т.д.), орденами (св.Анны, св. Станислава, св. Владимира и т.д.), и наконец, вхождение их в привилегированное сословие Российской империи – дворянство. Исходя из этого, основной целью доклада является раскрытие деятельности султанов на должностях в системе управления казахами Оренбургского ведомства в первой половине ХIX в. Доклад основан на исторических документах (прошения султанов, формулярные списки султанов, находившихся на должностях, их переписка с представителями российской власти), извлеченных из фондов Центрального государственного архива Казахстана, государственного архива Оренбургской области. 1. Казахские султаны - заседатели Оренбургской Пограничной комиссии Штат Оренбургской пограничной Комиссии (создан в 1799г.) включал наряду с российским чиновниками (асессорами, регистраторами, переводчиками) заседателей от казахского населения, а именно один султан и двое старшин из трех племенных объединений Младшего жуза (алимулы, байулы и жетыру) с условием замены их через каждые три года. Казахские заседатели должны были быть « хорошего поведения, испытанной справедливости, почитаемые в роде». Комиссия предписала хану Младшего жуза Айшуаку (1797-1805), что заседатели Пограничной комиссии могут быть избраны «с общего согласия всех знаменитых и уважаемых в орде людей» [1]. Одним из первых заседателей стал султан Тауке Айшуаков, который оставался на этой должности 18 лет. В 1818 году вместо султана Тауке Айшуакова был назначен султан Юсуф Нуралиев, который прослужил на этой должности одно трехлетие [2]. В первой трети ХIХ в. деятельность казахских заседателей не была эффективной. Во-первых, большинство из казахских заседателей не знали русского языка, не могли эффективно участвовать в рассмотрении дел, касающихся казахов. Во-вторых, многие из них просто не считали нужным присутствовать на заседаниях Комиссии или являться на службу в Оренбург по своему состоянию здоровья, возраста. К примеру, султан Усу Алавшин, который должен был находиться на службе с 9 августа 1818 г., так и не приступил к исполнению своих обязанностей [3]. Исходя из сложившейся ситуации оренбургский военный губернатор П.Эссен (1817-1830) издал распоряжение от 13 апреля 1820 г, отразивший новые требования к работе Пограничной комиссии, суть которых заключалась в том, что Комиссия не имела права принимать окончательное решение без мнения казахских заседа- телей. Во-вторых, «каковы они не были бы», они должны были «вносится для справки в журнал или протоколы заседаний Комиссии». В третьих, присутствии казахских заседателей в Комиссии должно было быть обязательным «как чиновникам, получающим жалование», а в противном случае, им могла быть «прекращена выдача жалования» [4]. Вместе с тем, нежелание казахских заседателей Комиссии выезжать для службы в Оренбург определялось и низким жалованием, которое составляло Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 11 350 рублей в год.Хан Младшего жузаСергазы подчеркивал, что казахские заседатели были вынуж- дены тратить собственные деньги на растопку дров, покупку съестных припасов и найм квартиры по прибытию в Оренбург, это приносило им «немалый убыток» и поэтому, по его мнению, «из ордынцев никто не зарится» на эту должность [5]. В результате за 1800-1824 гг. на службе в Комиссии было назначено 8 казахских заседателей, из низ 4 - из султанского сословия. С 1825 по 1859гг. наблюдаются новые тенденции в назначении казахов на должность заседателей ОПК. С введением нового порядка управления в казахских землях Младшего жуза от 31 января 1824г. заседателей от казахов стали определять не от племенных объединений, а от частей: Восточ- ная, Средняя, Западная. Более того, теперь согласно распоряжению Оренбургского губернатора от 25 июля 1825г. (№611) заседателями могли назначать только лиц из султанского сословия [6]. Султан-правитель Западной части казахов Оренбургского ведомства Каратай Нуралиев (1824- 1826) предложил продлить на следующее трехлетие полномочия заседателя от его территории уже находившегося на этой должности султана БердалиКангазина [7]. Султан-правитель Восточной части Джума Худаймендиев (1824-1830) рекомендовал кандидатуру Каратая Бабина как султана, «весьма хорошего поведения, старательного в прекращении обоюдных между нами споров» и самое главное - знающего российские законы. [8] Исполняющий должность султана-правителя Средней части султан МедетгалиТурдагалиев (1826- 1828) докладывал региональной администрации, что не имеет возможности кого либо рекомендовать, так как «способные султаны отсутствуют» для занятия этой должности [9]. Во-вторых, происходит выдвижение на должность молодых людей. Так, 10 марта 1837 г. двадца- тилетний султан ТлеукабылАбултаев был определен на должность заседателя в Комиссии от Восточной части казахов Оренбургского ведомства, который прослужил более 20 лет. 20 сентября 1841года был назначен новый заседатель от Западной части 32-летний султан Джанмухаммед Туккуджин (внук хана Айшуака) [10]. В третьих, анализ их послужных списков показал, что уровень их грамотности был достаточно высоким, они владели русским и татарским языками. В-четвертых, в 30-50-е годы ХIХ в. функции казахских заседателей расширились. Они не только присутствовали на заседаниях Комиссии, но и неоднократно командировались в казахские кочевья для сбора кибиточной подати, сверки количества кибиток, скота с размерами собираемых налогов, сбора информации о местах дислокации зимних пастбищ и кочевых маршрутов родов. Соответственно этому изменилось и жалование казахских заседателей, которое выросло до 600 рублей в год и включало дополнительно шесть четвертей ржаной муки [11]. За время пребывания на должности заседателей ОПК получили различные чины: от надворного советника (7-й класс по Табели о рангах, султан ТаукеАйчуваков) до хорунжего (Джанмухаммед Туккуджин). 9 декабря 1859г. на основании указа «О переименовании степи Зауральских казахов, именуемой Малой Ордой в область Оренбургских казахов и о новом порядке управления областью» Погранич- ная комиссия была переименована в Областное правление оренбургскими казахами. Соответственно в штате Областного правления сохранились должность казахских заседателей. Одним из казахских заседателей в течение почти 10 лет был выпускник Оренбургского кадетского корпуса, султан Сейтжан Джантюрин. Султаны-правители частей казахов Оренбургского ведомства В 1824г. был введен новый порядок управления в казахских землях Младшего жуза, законодатель- но отразившийся в документе «Утвержденное мнение Комитета азиатских дел относительно преобразования управления Оренбургским краем». Территория казахских земель Младшего жуза была разделена на три части: Восточная, Средняя, Западная, во главе которых были назначены султаны-правители, а ханская власть отменена. Российские власти, таким образом, признали и законодательно закрепили права султанов как единственных носителей власти в казахском кочевом обществе почти на полстолетия. За 1824-1869 гг. на должности султана-правителя казахов Оренбургского ведомства находились 16 человек. Все они из поколения хана МладшегожузаАбулхаира (1693-1748). В августе 1824 года были назначены султаны правители, которым были вручены символические знаки власти – знамя с императорским гербом, золотые сабли и специальные инструкции, которыми они должны были руководствоваться при управлении вверенными им частями. На каждого султана-правителя состав- лялся формулярный список и по окончании службы аттестат, который становился своеобразным Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 12 «паспортом» для свободного перемещения и проживания его в любой точке Российской империи. К примеру, аттестат о службе султана-правителя Восточной части оренбургских казахов Мухаммед Джантюрина,составленный 17 ноября 1869 г. как российскому чиновнику, включал все должности, которые он занимал на протяжении 28 лет и награды. На первом этапе внедрения института султаната (1824-1834) наблюдалась частая смена султанов- правителей. Региональная администрация отмечала, что услуги султанов-правителей «… были скудными». Причиной этому являлась медлительность, непоследовательность в их действиях при управлении подведомственными им казахами, в некоторых случаях совершенную бездеятельность и даже игнорирование «предписаний начальства». Особенно это ярко проявилось в деятельности султанов-правителей Средней части. За 1824-1826 гг. сменилось три султана-правителя (Темир Ералиев, Мати Мухамметгалиев исполняли должность только год, а султан Медетгали Турдалиев – два года). Вероятно, это было связано не только с непониманием султанами своей роли в структуре власти, но и сопротивлением реформам русской власти. К середине 30-х годов Х1Х в. картина изменилась. Баймухамед Айчуваков управлял Западной жүктеу/скачать 3,88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|