Абай тұлғасының қалыптасуы Абайдың тәрбиесі мен өзін-өзі тәрбиелеуі
жүктеу/скачать 56,5 Kb.
|
3 дÓÑÑÑ Ðбай ÑұлÒаÑÑнÑÒ£ ÒалÑпÑаÑÑÑ
|
Абай тұлғасының қалыптасуы 1. Абайдың тәрбиесі мен өзін-өзі тәрбиелеуі: а) Семейде оқыған жылдары; ә) Құнанбайдың басшылығымен Абайдың өзін-өзі тәрбиелеуі. 2. Абайдың тұлға ретінде қалыптасу жылдарындағы тарихи дәуір; 3. Абайдың қоғамдық-саяси көзқарастарын қалыптастыру. Абай Құнанбаев, (шын аты Ибрагим) 1845 жылы 29 шілдеде (10 тамыз) Шыңғыс тауларында (қазіргі Семей облысы, Абай ауданы, Қарауыл ауылы) Тобықты көшпелі руында аға сұлтан отбасында дүниеге келген. Жақсы гуманитарлық білім алды. Ол Семейдегі Имам Ахмет-Ризаның медресесінде оқып араб, парсы және басқа да шығыс тілдерін үйренген. Мұнда ол классикалық парсы әдебиетімен - Таяу Шығыс классиктері Фердоуси, Низами, Саади, Хафиз, т.б. танысты. Крылов, А.С. Ол сонымен қатар медреседегі тыйымды бұзып, орыс мектебінде оқыды, онда орыс жазушылары мен ақындарының шығармашылығымен танысты, олардың арасында И.А. Крылов, А.С. Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой, М.Е.Салтыков-Щедрин, И.С.Тургенев болды. Бес жылдық оқудан кейін шығыс ақындарына еліктеп, өлең жаза бастады. Бала кезіндегі Абай лақап аты «ақылды, ойлы» дегенді білдіреді, ол оны анасынан алды, кейін оны әдеби атына айналдырды. 13 жасынан бастап әкесі оған ру басшысының әкімшілік функцияларын құрайтын істерді жүргізуді үйретті. Абай дауларды шешіп, логика мен әділдікке ұмтылысты ашты. 20 жасында ол жақсы оратор және әкімші ретінде танымал болды. 28 жасында жұмыстан кетіп, өзін-өзі тәрбиелеумен айналысты. Ол өлең жазды, алдымен авторлығын досы Көкпай Жантасовқа жатқызды, орыс мәдениетін зерттеді, көпшілік кітапханада оқыды. Ол өзінің дүниетанымының қалыптасуына әсер еткен ресейлік саяси жер аударылғандармен танысты. Оның аудармашылық қызметінің басталуы осы кезден басталады - ол Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың шығармаларын, шетел классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударады, Евгений Онегиннен үзінді сөздеріне қазақ әндерін жазады. Ең әйгілісі - оның «Караңғы түнде тау қалғып» музыкасына қойылған элегиясы - Лермонтовтың Гетенің «Саяхатшының түнгі әні» аудармасының поэтикалық композициясы. Абай қазақ тіліне аудармаларында қазақ мәдениетінің ерекшеліктерін, оның ән дәстүрлері мен шығу тегін ескерді. Оларды бұзбай-ақ, ол қазақ тіліне әлемдік классикаға кеңінен танымал жаңа формалар, идеялар мен сюжеттер енгізді. 1882-1886 жж. оның ең жақсы туындылары жасалған кезде оның шығармашылық жоғары өрлеу жылдары болды. Ол қазақтардың көшпелі өмірін, табиғатын сипаттай отырып, қазақ халқының негізгі әлеуметтік және мәдени мәселелері туралы жазады, надандықпен күресуге шақырады. Ол өмір бойы ағартушы бола отырып, былай деп үндеу жасады: «Күніне бір рет немесе аптасына бір рет немесе айына кемінде бір рет өзіңізге өткен уақыт ішінде қалай әрекет еткеніңіз туралы есеп беріңіз, сіз жақсылыққа сәйкес келетін әрекеттер жасадыңыз ба? және себебі». Абай қоғамның прогрессивті дамуына ықпал етуге шақырды, онда адамды «ақыл, ғылым, ерік» көтереді. 1890 жылдан 1898 жылға дейін ол өз ойын прозада жазды, ол кейін өз халқына арналған 45 қара сөзінде қалыптасты. 1933 жылы «Сөз кітабы» жарық көрді, оған оның тарих, білім туралы философиялық ой толғаулары кірді. Абайдың өмірі мен шығармашылық қызметі XIX ғасырдың екінші жартысында бастан кешкен қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси және экономикалық салаларындағы ауыр дағдарыс жағдайында өтті. Патшалық олардың өркендеуіне жету мақсатымен Ресейдің ұлттық шетінде реформа жасауға тырысты. 1868-1869 жылдардағы реформаны осылай ұсынуға тырысты. Іс жүзінде жүргізілген кейбір экономикалық өзгерістер қазақ қоғамындағы әлеуметтік қайшылықтарды күшейтті. Жартылай феодалдардан, билер мен аудармашылардан қазақтың ірі қанаушы элитасы қалыптасты. Жергілікті дворяндар мен патша шенеуніктері жағынан еңбекші халыққа көрсеткен қысымы едәуір ұлғайып, адам төзгісіз болды. Абай, сол кезде де олардың эфемерлік табиғатын байыппен көрді. Ол бұрынғы шындық сияқты қазақ қоғамының экономикалық, әлеуметтік-саяси және моральдық деградациясына әкеледі. Патшалықтың косметикалық реформалары қазақ қоғамының кедей көпшілігіне ештеңе бермеді, бәрі бұрынғы қалпында қалды, көбінесе олардың жағдайы одан сайын ауырлай түсті. Билік жүргізетін оппортунисттердің шыңы бұрынғыдай жайбарақат өмір сүрді. Дала даласында босқындық пен заңсыздық, еңбекші халықтың қараңғылығы мен ауруы, парақорлық пен сыбайлас жемқорлық, феодалдар мен шенеуніктердің халық мүддесіне опасыздық жасауы өркендеді. Абайдың үлкен еңбегі - бұл жағдайда ол еш ойланбастан кедейлердің жағына шықты, қазақ феодалдық дворяндарымен ашық күрес жолына түсті, өзі тиесілі тап мүдделерін бұзды. Абай қазақ қоғамының болашағы үшін қалыптасқан қарым -қатынастың барлық деструктивтілігі мен үмітсіздігін түсінді, оның азабын терең бастан өткерді және ондағы әлеуметтік, экономикалық және моральдық теріс қылықтарға қарсы күресуді сөзбен, қаламмен және іспен шешті. 19 ғасырдың екінші жартысы қазақ қоғамының дамуында қайғылы өзгерістер мен оқиғалар толы болды. Рулық, туыстық қатынастардың бұзылуы болды. Қоғам біртіндеп таптық бағытта бөлінді, оның бір полюсінде қанаушылардың аз ғана бөлігі, ал екіншісінде - кедейлер шоғырланды. Әлеуметтік-экономикалық теңсіздік өсті, кедейлік пен қазақ кедейлерінің қанау дәрежесі шексіз өсті. Патшалық бюрократия парадан бұрын көп болды. Ал феодалдық-рулық ақсүйектер еңбекші қазақтарды аяусыз тонауының арқасында жылы жерлер мен марапаттарды беруді аяған жоқ. Абай өте адал және әділ адам болды. Оның дана кеңестеріне, мүдделі емес және әділ сотына тек қазақ жеріне жақын ғана емес, тіпті алыс уездерден - Павлодар, Қарқаралы, Зайсан, Лепсинский, Өскемен және т.б. жерлерден даулы тайпалар мен рулар келіп көмек сұрайтын. Жиі келіспейтіндер ресми органдардың күші жетпейтін күрделі істерді шешуге жүгінді. Ол «шұғыл съездер» деп аталатын үлкен жиындарда ерекше күрделі істерді қарады. Абай керемет жарқылмен қазақ кедейлерінің мүддесін Көктума шатқалында (Семей мен Жетісу облыстарының қазақ болыстары арасындағы сот ісі), Қара мола жәрмеңкесіндегі съез және Балқибек жайлауындағы съездерде қорғады. Соңғы екеуінде Семей облысының болыстары арасындағы ауыр істерді қарастырды. Сұрақтар өте түсініксіз болды - жерді пайдалану туралы, алданған кедейлерге өтемақы туралы, туыстарына қиянат жасайтын тайпа билеушілері -феодалдарды жазалау туралы. Абай қиын істерде таза және принципті болды. Бұған мына факті нанымды түрде дәлел бола алады. Тіпті туыстарымен соғысқан басқа тайпалардың ақсақалдары да көмек сұрап жүгінді. Олар Абайдың өзіне жала жабу туралы айыптаулар жазды, бірақ жеке сот ісінде олар Абайдың өзін халық алдында орнықтырған ең әділ және бұзылмайтын судьяның шешімін алу үшін оған барды. Абайдың ақындық, әлеуметтік -философиялық және ағартушылық қызметі қазақ даласының феодалдық дворяндығына, еңбекші халықтың надан езгісіне, патша шенеуніктерінің сансыз әскеріне қарсы бағытталған. Ағартушы бұдан былай патриархалдық-феодалдық тәртіпке, туған халқының артта қалуына төзгісі келмеді, ол надандық пен мәдениетсіздіктің қараңғысынан, экономикалық және рухани тоқырау күйінен шығудың жолын іздей бастады. Абай орыс тілін, прогрессивті орыс мәдениетінің көрнекті өкілдерінің еңбектерін зерттеумен қарқынды айналысты. Семейдегі көпшілік кітапхананы аралап жүргенде ол орыс саяси жер аударылғандар Е.П.Михаэлис, С.С.Гросс, Н.И.Долгополов және басқалармен кездесті. Әсіресе, Абай мен орыс публицисті А.В.Шелгуновтың ізбасары, Н.Г.Чернышевскийдің шәкірті Михаэлис арасында ерекше тығыз байланыс орнатылды. Қазақтардың қол жетпес позициясын анық көрген бұл орыс революционерлері Абайдың өз халқына қызмет етуге деген ұмтылысына түсіністікпен қарады. Олар оған өзін-өзі тәрбиелеуде, әсіресе орыс тілін үйренуде және прогрессивті орыс жазушыларының, ойшылдарының, орыс революционер-демократтарының шығармаларымен танысуда көмектесті. Абай туралы өмірбаяндық мәліметтерде оның таңдаулы өлеңдерінің бірінші басылымында айтылғандай, қазақ ақын-ағартушысы Пушкин, Лермонтов, Тургенев, Салтыков-Щедрин, Достоевский, Некрасов, Толстой, Белинский, Добролюбов шығармаларын оқыды, әсіресе, ұлы орыс революционер-демократы Чернышевскийдің шығармалары мен өмірбаянын терең зерттеді. Сонымен бірге Абай Пушкин, Лермонтов, Крылов шығармаларын қазақ тіліне аударумен айналысты, бұл қазақ және орыс халықтарының одан әрі мәдени жақындасуында үлкен маңызға ие болды. Сонымен бірге Абай Пушкин, Лермонтов, Крылов шығармаларын қазақ тіліне аударумен айналысты, бұл қазақ және орыс халықтарының одан әрі мәдени жақындасуында үлкен маңызға ие болды. Абай қазақ тарихының қараңғы дәуірінде өмір сүрді: отарлық заңсыздық өркендеді, тайпалық көшпелі жерлердің территориялық тұтастығы жойылды, ғасырлар бойы қалыптасқан Дала әкімшілік құрылымы жойылды. Орыс мегаполисі қазақ халқының тарихи тамырларын, ынтымақтастығы мен бірлігін ұмытуға, ұлтаралық алауыздыққа жол ашты. Ұлт бірлігі оның материалдық стратификациясымен ығыстырылды, бұл әлеуметтік зұлымдық орталықтарының пайда болуына әкелді. Көптеген қазақ рулары мен тайпалары жаулық қатынастарға тартылды. Далаға қиыншылық келді: бауыры ағасына, ұлы әкесіне қарсы шықты, бұл бұрын мүмкін емес еді. Қоғам әлеуметтік күйреуге тап болды. Төмен адами қасиеттер таралды: бос уәделер, қатыгездік пен ашкөздік, айыптау мен ұрыс-керіс, менмендік, жалқаулық, парақорлық және т.б. Сын отца предает, брата старшего – брат, Этой жизни собачьей кто может быть рад? Те, кто совестью из-за наживы торгуют, Будьте прокляты! Беды вас пусть поразят! Все – родня и чужие – теперь на ножах, Все друг друга преследуют, злоба в сердцах. Гибнут гнезда людей, одержимых корыстью… Ах, зачем ты их создал такими, Аллах! Жарылғыш әлеуметтік хаос қараңғылықта Қазақстанды басып алды: ел мен халықтың қамқоршылары аз болды, бірақ эгоизм, мансапқұмарлық, бай болуға деген ұмтылыс үйреншікті жағдайға айналды. Мейірімділік пен жанашырлық ұмытылды. Осындай ауыр әлеуметтік жағдайда Абайдың дауысы патшаның отаршылдық саясатының шырмауына нүкте қоюға, адам есіміне лайықты өмірге ұмтылуға шақырған Дала үстінде шырқалды. Вся в крови голова, Приподнялся едва, А угодничать снова спешишь. Истомлен до костей, Перед силой властей Ты опять, как всегда, лебезишь. Где же совесть твоя – дай ответ. В жизни этакой пользы нет. Абай шығармалары айқын, ақын ұлы либералды ақиқатқа келді: саяси еркіндік әлеуметтік бостандықсыз, ал әлеуметтік теңдіксіз саяси теңдік ештеңеге тұрмайды. Ол өз қажеттіліктеріне өз тайпашыларын сендіреді, әдістемелік түрде еркін ой идеяларын таратады. Абай мұны күрделі мәселелер барлығына түсінікті болу үшін жасады. Мұндай презентацияға қарамастан, оның нұсқаулары тереңдігімен, бейнелі әдеби және көркем тілімен ерекшеленді, соның арқасында олар әлі де бірегей философиялық күш пен жарқырауға ие. Бұл олардың авторының ерекше, батыл ойлаумен ерекшеленетінін көрсетеді. Мінсіз энергия мен табандылық ақын табиғатының ажырамас қасиеті болды. Қатал орыс цензурасы жағдайында Абай қалыптасқан қоғамдық-саяси шындыққа іргелі баға берді және осылайша қазақтардың саяси еркін ойлауының қалыптасуына белсенді әсер етті. Абай үлкен ақындық күшпен және сықақ мысқылмен отандастарына патшалық отаршылдық саясаттан нәр алған жалпы құлдықты көрсетті: қазақ феодалдық элитасының патша шенеуніктеріне ұятты қызметі, екеуінің де сипатының негізгі мәні. Әдебиет: Григорьев Е.И. Абай и движение «Алаш»/ Усть-Каменогорск, 1999: Григорьев Е.И. Прометей великой степи / Издательство ВКГТУ, Ассоциация выпускников УКСДИ – ВКТУ – ВКГТУ «Алтын бесік».- 4-е изд., перераб. - Усть-Каменогорск, 2005; Бейсембиев К. Очерки истории общественно-политической мысли Казахстана/ Алматы, 1976; Каражан К.С. История Казахстана/курс лекций/Алматы, 2009 жүктеу/скачать 56,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|