5 0 40-сурет. Синокаротидтік рефлекстің үлгісі

40-сурет.
Синокаротидтік рефлекстің үлгісі.
А - депрессорлык рефлекс. Б - прессорлық рефлекс. 1 - ұйқы артериясында қан 
кысымының котерілуі; 2 - кап гамырының кеңеюі; 3 - үйқы артериясында кан қысымының 
төмендеуі; 4 - қан тамырларының тарылуы.
Академик В.Н. Черниговский жоғарыда айтылған рефлексогендік 
алаңдардай эр артерияның тармақтарған жерінде рецепторлардың болатынын 
белгілі бір кан тамырының жүйкесін сақтай отырып, қан жүйссінсн 
гуморалдық бөліп алып перфузия жасау әдісімен дәлелдеп берді. Қан 
тамырынан вазомоторлық орталыққа серпіністер қан қысымы эр систола 
кезінде көтеріліп, диастола кезінде төмендегенде де келіп түседі. Тамыр 
козғалтқыш орталыктың тонусына баска да көптеген рецепторлардан (қан 
тамырынан тыс жерде орналасқан тері, ішкі агзалар рецепторлары) келетін 
серпіністер де эсер етеді. Мэселен, шонданай жүйкесін тітіркендіргенде 
артерияларда жүйелік кан кысымы жоғарылайды. Өкпені үрлеп кеңейтсе, 
жүрек қызметі баяулап, қан қысымы төмендейді. Бұл рефлекстер қан 
тамырын қозғалатын орталыктың айналадагы жағдайға тез бейімделуін 
қамтамасыз етеді.
Бүл орталықтың тонусын гипоталамус, ми қыртысы да өзгертіп отырады: 
гипоталамуста прессорлык-кысымдық жэне депрессорлыккысымсыз зоналар 
бар. 
Олар 
қимыл, 
эмоция 
кездерінде 
кездесетін 
қантамырларының 
рсакциясын қамтамасыз етеді. В.М. Бехтерев, В.Н. Данилевский, Н.А. 
Миславский т.б. ғалымдар электр тогы арқылы ми кыртысының ксйбір 
жерлерін тітіркендіргенде қан қысымының озгеретінін көрсетті. Павлов 
лабораториясында гипноз сеанстары кезінде, сондай-ақ шартты рефлекстер 
аркылы қан тамыры түтігін диаметрлік өзгертуге болатынын, сөйтіп тамыр 
қозгалтқыш орталык тонусын ми қыртысының реттейтіні дэлелденді.

Қан там ы ры на гуморалдык эсерлер
Белгілі бір тамырдың жүйкесін түгелдей кесіп тастаса (денервация 
жасаса) тамырдың тонусы (сергуі) жойылмайды. Жүйкесі жойылғаннан кейін 
сакталып қалган тамырдың тонусы қан тамырының негізгі (базалдық) не 
калдық тонусы деп аталады. Негізгі тонус қантамырларында бірдей емес. Ол 
ағзалардағы зат алмасу деңгейіне байланысты: зат алмасу деңгейі жоғары 
болса, негізгі тонус жогарылайды. Негізгі тонус деңгейі қан қысымы мен қан 
арқылы эсер ететін гуморалдық химиялык заттарға да байланысты. Қан 
қысымы жогарыласа негізгі тонус та жоғарылайды. Қан арқылы эсер ететін 
гуморалдық заттарга гормондар, медиаторлар, метаболиттер жатады. Олар 
қантамырларын тарылтып, қысымын жоғарылататын тамыртарылтқыш - 
гипертензивті заттар, ал қантамырларын кеңейтіп, қысымын төмендететін 
тамыркеңейткіш- гипотензивті заттар болып екі топка бөлінеді.
Вазоконсгрикторлар: Адреналин - бүйрекүсті безінің милы кабатында 
түзілетін гормон. Оның тамыр тонусына әсері бірыңғай салалы еттердегі 
эрекеттесетін рецепторлардың түріне байланысты: а-адренорецепторлармен 
эрекеттессе, 
каңка 
еттерінін 
артериолалары 
тарылады, 
ал 
(3- 
адренорецепторлармен эрекеттессе кантамырларын кеңейтеді. Адреналиниің 
әсері көпке созылмайды, кейде 4-5 минуттан аспайды.
Норадреналиннің адреналиннен айрымасы оның молекуласының бүйір 
тізбегінде метил радикалы жоқ, бұл тораптан кейінгі иостганглийлік 
симпаҮикалык жүйке ұшынан бөлінетін медиатор жэне адрАеналинмен бірге 
хромаффин 
тіндеріндс 
көп 
болады. 
Әсері 
эрекеттесетін 
адренорсцепторлардың 
түріне 
байланысты. 
Көбінесе 
0- 
адренорецепторлармен өрекеттеседі.
Вазопрессин немесе антидиурездік гормон (АДГ) - гипофиздің артқы 
бөлігінде түзіледі, қалыпты мөлшерде кантамырларына эсер ете алмайды, 
эсер ету үшін оның кандагы деңгейін жоғарылату керек. Бұл артериолаларды 
тарылтады. Вазопрессин әсіресе кан кысымы төмендеген кезде көбірек 
бөлінеді. Қан кысымының жоғарылау себебі қантамырларының тарылуына 
ғана емес, сондай-ак денедегі су қоры сақталып, кан көлемінін артуына 
байланысты. Өйткені АДГ бүйректің жинағыш түтіктерінде судың кері сіңуіп 
күшейтеді.
Ренин - бүйректің юкстагломерулалық құрылымында түзілетін фермент. 
Ол әсіресе бүйректе қанайналымы нашарлап, кысымы темендеген сэтте 
көбірек бөлінеді. Ренин кан қүрамындагы ангиотензиногенді ыдыратады, 
мүның нәтижесінде кантамырларына эсері томен ангиотензин-І (декапептид) 
пайда болады. Өкпеде пайда болып канайналымына ілігетін екінші дипептид 
- карбоксипептидаза ферменті ангиогензип-І-ді ангиотеизин-ІІ-ге, яғни 
октапептидке айналдырады. Ангиотепзин-ІІ-нің әсері адреналиннен 50 есе 
күдіті. 
Ол 
қан 
гамырының 
қатты 
тарылтады 
жэне 
норадреналин 
медиаторының бөлінуін жеңілдетеді, бүйректе альдостерон гормонының 
түзілуін үдетеді. Бүл гормон бүйрек түтікшесі арқылы Na-ионының денеге
2 5 2

кайга сіңіуін күшейтіп, суды сыртқа шығармай денеде ұстап қалады, мұның 
нәтижесінде кантамырларында қаи мөлшері артып қысымы жоғарлайды.
Ангиотензин-ІІ-ің әсері 20 минуттен ксйін белгілі болады жэне өте 
ұзаққа созылады.
Серотинин қантамырлары сыртындагы перицит жасушаларынан бөлініп 
шыгады. 
Орталык жүйке жүйесінде ол медиатор ретінде болінеді, 
тромбоциттер жарылыи ыдырағап кезде босап капға шыгады, ішектің 
шырышты қабығынан да бөлінеді. Аз мөлшерде ол кан тамырын гарылтады, 
капиллярдың эндотелиін ісіндіреді, ал серотонин көбейіи кетсе, ол 
қантамырларын кеңейтеді. Бірак эсері үзаққа созылмайды.
Вазодилятагорлар: простагландиндер - тізбектелген май кышқылы, 
көптеген агзаларда, бүйректе, простатада түзіледі. Капиллярдың сыртындағы 
перициттерден 
де 
бөлініп 
шыгарылады. 
Бүл 
зат 
ангиотензин-ІІ, 
норадреналин, адреналинге қарсы эсер етеді: қантамырларын эсіресе 
артериолаларды кеңейтеді.
Ацетияхолин - парасимпатикалық жүйке үшынан бөлініп шығатын 
медиатор, артерия мен венаны кеңейтеді. Тез бейтарапталады, оны 
холинэстераза ферменті ыдыратады.
Гистамин - тері, шырышты қабық жаракаттанган кезде көптеп бөлінсді 
жэне антиген-антитэн эрекеттесксн кезде көбсйе түседі. Оны базофилдср, 
капилляр айналасындағы семіз жасушалар бөліп шығарады. Гистамин 
капиллярларды, 
венула, 
вена 
түтіктерін 
кеңейтеді, 
мүнымен 
бірге 
к&пиллярлармен 
венулалар 
кабырғасын 
селдіретіп 
заттардың 
өтуін 
жеделдетеді. Гистаминнің ішкі агзаларға, жүрек тамырларына деген эсері 
кушті. Онын әсерінен қан қысымы төмендейді. Гистамин, гистаминаза 
эсерінен гистидин декарбоксилденген кезде пайда болатын өнім, аллерг ия 
кезінде өте көп бөлінеді.
Брадикинин - қандагы глобулиндерден, кининдерден пайда болады. 
Әсіресе адамга күн өткен ксзде көбірек бөлінеді. қантамырларын кеңейтеді. 
Оны карбоксипептидаза ферменті ыдыратады.
Тідерде жиналатын көптеген метоболиттер - С02, Н*, сүт кышқылы, 
АҮФ, АДФ, АМФ, К* иондары. Бүлардың бэрі де кантамырларын кеңейтеді.
Ж үрек там ы рлары ндагы канны ц ағысы
Жүрек етіне қан әкелетін тәждік артерия қолқаның сол карыншасынан 
басталады. Бұл артерияларга қан негізінде диастола кезінде өтеді. Систола 
уакытында жүрек еті жиырылып тэждік тамыр кысылгандықтан қан агысы 
өте төмендейді. Олай болғанмен де жүректің минуттық қан көлемінің 4-6%-і 
(200-250 мл) жүрек тамырларына гүседі. Ал дене қимылы үдесе бүл тамырдан 
минутына өгетін қан молшері 3-4л-ге жетуі мүмкін. Жүрек веналарындағы 
қанның көбі (75-90%) оң жүрекшедегі тэждік синусқа, калганы көптеген ұсақ 
Тебези тамырлары аркылы карыншаларга қүйылады.

Жүрек еті баска ағзаларға қарағанда каннан белгілі бір уақыт арасында 
оттегін көп сіңіреді. Жүрек тамыры тарылып оттегі аз сінірілетін болса, қаггы 
ауыру сезімі пайда болады. Сау адамда огтегі жсткіліксіз болса, тәждік 
артериялар кеңейіп, қайтсе де миокардты оттегімен қамтамасыз етсді. Бірақ, 
тождік артсрияларда атеросклероздык езгерістер болса олар онша ксцсйс 
алмайды. Сондықтан жүрек түсында туатын ауыру сезімі көбінс карияларда 
кездеседі.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: