Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| 13-тарау. АСҚОРЫТУ
Тамақ ішу, ішкен астың ішек-қарында корытылуы, денеге сіңуі аса күрделі үрдістер. Ac адамның арқауы - дейді халық. Ac кұрамындағы қоректік заттар (белок, көмірсу, май) адам денесіндегі тілдердің жаңарып жаңгырылуын, жасуша түзілуін, адамның өсіп-өнуін, дамуын қамтамасыз ететін қүрылыс материалдары, тіршілік эрскеттеріне жұмсалагын энергия көзі. Демек коректік эаттар дер кезінде жэне қажет мөлшерде үдайы түсіп отыруы шарт. Олай болмаган күнде гомеостаз бұзылын, жасушалардың, тіпті бүкіл организмнің тіршілігінс кауіи төнеді. Адам өзіне кажет қоректік заттарды әдетте сырттан алады. Бүл - экзогеқдік тамақтану. Сырттан, қоректік заттар келіп түспесе де, адам біразға дейін тіршілік ете береді. Ол өз жасушаларындагы органикалық қоректік заттарды пайдаланып, қүрамындагы агзалар, тіндердің калыпты кызмет етуін қамтамасыз етіп отырады, ягни эндогендік тамақтану басталады. Мұндай жағдайда энергия қоры біртіндеп таусылады да адам әлсіреи, түрлі ауруларга шалдығады. Демек, эндогендік тамақтану тэн тірлігін қамтамасыз ете алмайды. Асқорыту - ете күрделі үрдіс. Ол алдымен физикалық жолмен өңделеді, соңынан химиялык реакцияға түсіп, қорытылып денеге сіңетін сатыга жетеді. Физикалық өндсу барысында ас кесектері үсатылып, бөлшектенеді, сілексй шырынмен шыланып, жұмсарады. Химиялық өцдеуге ішек-карын ферменттері қатысады. Асқорыту ферменттері сусыз жерде эсер ете алмайтын ашытқы гидролазалар тобына жатады. Бұлардың әсерінен күрделі органи- калық коректік заттар ыдырап, қан мен лимфаға ететіндей, денедегі жасушалар пайдалана алатындай қарагіайым қосынды - мономерлерге айналады. Су, минерал түздар, ас қүрамындагы кейбір қарапайым органикалық заттар ішек-қарында өзгерместен тікелей қанга сіңеді. Гидралаза фермснттері түзілу ерекшеліктеріне карай үш топқа бөлінеді. Аутолитикалық ферменттер - тағамдық заттар, мәселен, ана сүті құрамындагы ферментгер, симбионттық гидролазаіар - бактериялар мен біржасушалы жэндіктердің қатысуымен гидролиздік үрдістерді іске асыратын, айталық, күйіс кайыратын малда клетчатканы ыдырататын ферменттер. Адамда симбионттык гидролиз тоқ ішекте гана кездеседі. Меншікті гидролазалар - жан-жануар, адам денесінде ас қорытуга қатысатын ішек-қарын сөліндегі негізгі ферментер. Гидролиз үрдісінің орналасуына карай жасуша ішіндегі және одан тысқары жердегі ас қорыту болып екіге бөлінеді. Жасуша ішіидегі асқорытуда фагоцитоз, пиноцитоз аркылы жасушага өтетін корекгік загтар лизосомалық ферменттердің қатысуымен гидролизге ұшырайды. Мэселен, лейкоцигтер мен лимфоциттерде, ретикулоциттер жэне гистиоциттер жүйесінде ас осылай қорытылады. Жасушадан тыс жерде аскррыту дистанттық (қуыстық) және контактық (мембраналық) ас корыту болып екіге бөлінеді. Дистанттық ас қорыту ферменттер түзілетін жасушалардан оқшау жерде, ішек-қарын түтігінде отеді, ал контактық ас корыту дегеніміз ішек түтігінің ішкі бетінде, онымен жанаскан эпителий жасушаларында гликокаликстегі ферменттердің эсерінен болатын гидролиз. Қуыстық гидролиз кезінде пайда болган өнімдер гликокаликс қабатынан өтіп, мембрана бетінде бірнеше мономерлерге айналады да. ішек эпителиі бетіндегі микротүктер арасында орналасқан микроканалдар аркылы ішек жасушаларына өтеді. Сойгіп сіңу үрдісі басталады. Асқорыту жүйесі ауыз куысындагы агзалардан, жүтқыншақ, өңеш, қарын, он екі елі ішек, аш ішек, тоқ ішек, сөл шығаратын бездер мен бауырдан тұрады. Асқорыту жүйесінің қызметі: 1. Сөл шыгару (секреция) қызметі. Оны асқорыту, сілекей, ішекқарын бездері, үйқы безі, бауыр атқарады. Сөл қүрамында органикалык қоректік заттарды ыдырататын ферментер (гидролазалар) болады. Олар үш топтан, этап айтқаңда, протеаза, липаза, карбогидролазадан түрады. Протеаза фсрменті белоктарды пептид жэне амин кышкылдары сатыларына, липаза - эрбір май түрін май қышқылдары мен глицерид, ал карбогидралаза - полисахаридтерді (крахмал, гликоген) моносахаридтерге дейін ыдыратады. 2. Қимыл (жиырылу-жазылу) қызметін бірыңғай салалы еттер орындайды. Жоғарыда аталған асқорыту жүйесі құрамына кіретін ағзалар бірімен бірі жалғасып (түйісіп) үзыннан ұзын созылып, жогарыдан томен карай таргылған ішек-карын түтігін қүрады. Өңеш, карын, ішектер кабыргасының ортаңгы кабаты бірыңгай салалы еттерден түрады. Салалы ет талшықтары сақина тэрізді жэне бойлай тартылган екі түрлі талшыктан кұралган. Асқорыту жолының бір белімі екінші бөлімімен түйіскен жерінде салалы ет талшықтары сакина тэрізденіп топталып, сфинктер еттерін кұрады. Өңеш, ішек-карынның қимылы (моторикасы) осы еттердің біресе тартылып, біресе жазылып алмакезек қимылга келуіне байланысты. Сақина тэрізді ет татшыктары жиырылса, өңеш, ішек-қарын түтігі (каналы) тарылып, ұзарады, ал үзынынан орналасқан ет талшыктары жиырылса түтік кеңейіп, қыскарады. Бүл кимылдар ас кесегінің ішек-қарын сөліне шыланып ондағы ферменттер эсерімен ыдырауға, бүдан пайда болған өнімдердің денеге сіңуіне септігін тигізеді. Ішек-қарын біресе жиырылып, біресе жазылып толқын тэрізді кимылдар жасайды (перистальтика), мүның нәтижесінде ішектегі заттар жогарыдан төмен тоқ ішекке карай жылжиды, қорытылмаган бойға сіңбеген заттар ысырылып, артқы тесікке жакындай түседі, сөйтіп қажетсіз заттар біртіндеп сыртқа шыгарылып тасталады. 3. Қоректік заттарды сіңіру кызметі, ішек-карын түтігінде болады. Адамга қажет қоректік заттар эбден ыдырап қарапайым қосындыларға айналады да, түтік кабырғасындағы биологиялық мембраналардан өтіп, канға немесе лимфага сіңеді. Сіңу ішектің ор бөлігінде эртүрлі. Аш ішекте ас қорыту үрдісі аякталады. Ac ішектс ұзақ кідіріп, сіңу сатысына жетеді, оның шырышты қабыгы сіңіруге бейімделген ағза ретіндс қызмет жасайды. Жалпы алганда қоректік затгар (ыдырау онімдері) негізінсн ащы ішекте сіңеді. 4. Тіршілікке қажегсіз заттарды сыргқа шыгару қызметі (экскреция). Қорытылмай калған ас қалдықтары, қорыту барысында қанға, лимфаға сіңіп үлгірмеген түрлі өнімдер, қаннан ас корыту түтігіне өткен заттар (несеп кышкылы, мочевина, дәрі-дәрмек, басы артық тұздар, су), өт құрамындагы заттар нэжіске ілесіп сыртқа шығады. Кейбір заттар қанда көбейіп кетсе бөлініп, асқорыту түтігіне шығады, демек, асқорыту жүйесі қандагы қоректік заттар мөлшерін реттеп отырады, сөйтіп, денеде жалпы гомеостаз деңгейін сақтауга да катысады. 5. Эндокриндік қызмет. Ішек-қарынның кілегейлі кабығында, әсіресе қарын пилорусы мен он екі елі ішекте (үлтабарда) көптеген гормондар түзіледі. Олар канга енеді де, алдымен ас қорыту үрдісін, зат алмасу, өсіп-өну, есею үрдістерін реттеп, басқарып отырады. Қарын мен ішекте түзілетін мұндай гормондар гастроинтестинальдық гормондар деп аталады. Қазіргі кездс ішек-қарын шырышты қабыгынан шамамен осындай 25 гормон бөлініп шыгатыны анықталды. Олардың көбі пептидтер, ал бірқатары (гастрин, секретин, панкиреозимин - холецистокинин, энтерокинин, гастрон т.б.) ежел- ден белгілі. Сонымен, ішек-қарын гастроинтестинальдык гормондары: а) асқорыту бездерінің сол шығару кабілетін күшейтіп, коректік заттардың қорытылуын үдетеді; э) арэнтерин деп аталатын гормон жасөспірім денесінде ассимиляция (түзіліс) үрдісін күшейтеді, сөйтіп, өсу, есею қарқынын үдетеді, адамның тэбетін жаксартады, диэнтерин гормоны зат алмасу каркынын реттсйді; б) түрлі агзаларда кан айналысын калпына келтіріп, биологиялық мсмбраналардың өткізгіштік дәрежесін реттеп отырады, сөйтіп грофикалык (қоректік) эсер етеді. Осыған орай асқорыту бездерінде гландулоциттер саны да көбеюі мүмкін. Кейбір ішек гормондары (гастрин, секретин, ВИП, бомбезин) орталық жүйке жүйесінде де кездеседі, сондай-ак онда түзілетін пептидтердің (соматостатин, энкефалин, эндорфин, П-заты) көпшілігі ішек гормондары қатарына жатады. Әзірше бүлардың қай жерде қандай роль атқаратыны толық зерттеліп біткен жок. Алайда галымдар арасында пептидтердің көпшілігі - медиатор деген пікір бар. Демек, ішеккарын кабырғасында адренергиялық және холинергиялык жүйкелермен қатар пептидергиялық жүйкелер де бар деуге болады. |