Адам физиологиясы

алады. Бұл да тынысалу үрдісін реттеуге ми, эсіресе ми қыртысының 
катысатынын көрсетеді.
Тынысалу орталыктары
Тірі организмнің тіршілік етуіне қажст аса маңызды қызметтерді белгілі 
бір орталыктар реттеп отырады. Тынысалу - осы кызметтердің бірі. 
Сондыктан тынысалу үрдісін реттейтін орталықтың орталык жүйке 
жүйесіндегі орнын анықтау үшін көптеген тэжірибелср жасалды. Тэжірибеде, 
мэселен мидың эр жерінен көлденсң кесу әдісі колданылады. Ми баганы 
варолий көпіршесінің жогары жагынан көлденең кесілсе, тынысалу үрдісі 
бұзылмайды, ал варолий көпіршесінен төмсн, сопақша мимен түйіскен 
жерінен кесілсе демалу фазасы ұзарады да (апнейзис) тынысалу сирейді.
Миды сопақша мидан төменірек оның жұлынмен түйіскен жерінен кессе, 
тынысалу токтаи қалады, тынысалу еттсрі эдеттегідей белгілі бір ыргақпен 
жиырылу қабілетінен айырылады. Демек, тынысалу үрдісін реттейтін 
нейрондар тобы (тынысалу орталығы) сопакша мида орналасқан. Тынысалу 
орталығының сопакша мидағы орнын табу үшін оның эр жерін инелеп бұру, 
бұзу, тітіркендіру әдістері қолданылады. Қазан унивсрситетінің профессоры 
Миславский аталган эдістерді қолдана отырып, тыныс орталытының ромба 
тэрізді ойыктың астыңгы (төменгі) бұрышына жакын орналасқанын, бүл 
орталыкта инспирация (демалу), экспирапия (демшығару) бөлімдерінің бар 
екенін, бұл бөлімдердің жұптаса орналасқанын анықтады. Бұл мэліметгер 
соңғы кезде микроэлектродтармен олардың әрекет потснциалдарын тіркеу 
арқылы дэлелденді. Тынысалу нейрондары қызметінің де эртүрлі екені, яғни 
дем аларда қозатын инспирациялық, дем шыгарарда қозатын экспирациялық 
нейрондар, соңдай-ақ керісінше, демалу кезеңінен демшығару кезеңіңе көшер 
сэтте 
қозатын 
инспирациялық-экспирациялық, 
экспирациялык- 
инспирациялық нейрондар бар екені аныкталды. Тынысалу орталығының 
үстіңгі - артқы (дорзалды) жатында ромба ойығының гөменгі бұрышына 
жақын көбінесе инспирациялык, ал астыңғы - бауыр (вентрал) жағында 
экспирациялық жэне 
аздаған 
инспирациялык нейрондар 
орналасқан. 
Инспирациялык нейрондар орындайтын қызметіне карай: I - а, I - Р қозу жэне 
тежеу (инспирациялык тежеу) болып болінеді: I - а нейрондарын орталык 
жэне шеткі 
хеморецепторлардан 
келетін 
серпіністер қоздырып дем 
алдыратын болса, I - р жасушаларды өкпенің керілгенін қабылдайтын 
рецепторлар мен I - а нейрондар қоздырады. I - р нейрондардың қозуы 
демалуды тежейтін нейрондардың белсенділігін күшейтіп, инспирациялык 
орталықтың қозу үрдісін бәсендетіп токтатады.
Тыныс орталығының инспирациялык және экспирациялық бөлімдері 
арасында реципроктық (кері) қарым-катынас бар екені көптен белгілі. 
Инспирациялык бөлім қозған сәтте экспирациялық бөлім тежеледі. 
Экспирациялык бөлім қозса, керісінше инспирациялык бөлімінің жұмысы 
тежеледі. Осы екі бөлімнің кызмет механизмі туралы эртүрлі пікірлер бар.
282

Солардың бірі - варолий көпіршесіңце орналасқан пневмотаксикалық 
тынысалу 
орталыгының 
кызметі. 
Оны 
1963 
ж. 
Лумсден 
ашкан. 
ІІневмотаксикалық орталық демалу жэне демшығару кезеңдерінің белгілі бір 
кезекпен реттелуін қадағалап отырады.
Демалу 
орталыгының 
козуы 
қандагы 
газдар 
мөлшеріне, 
хсморецепторлардың қозуына байланысты. Бүл оргалық пневмогаксис 
орталығын, ал ол инспирациялық орталықтың демалуды тежейтін жасушала- 
рын қоздырады да инсиирациялық орталықта тежеу үрдісін дамытады. 
ІІневмотаксикалық орталық сондай-ақ, экспирациялық орталықты қоз- 
дырады, мұның нэтижссінде демалу еттері (инспирациялық еттер) босайды 
да, демшыгару сттері (экспирациялық еттср) жиырылады.
Ты нысалудыц гуморалдык реттелуі
Тыныс алу орталығының қызметі кандағы газдар мөлшеріне байланысты 
екені көптен белгілі. Қандағы оттегінің мөлшері азайса (гипоксия) немесе 
көмір кышқыл газ деңгейі артса (гиперкапния) тынысалу жиілейді. Мұны 
гиперпноэ дейді. Одстте ересек адам минутына 16-20 рет дем алады (эйпноэ),
Егер қанда көмір кышқылды газ азайса (гипокапния) тынысалу сирейді, 
тігіті тоқтап та қалады (апноэ). Кеңірдекті кысыи, біраз уақыт дем алмай 
қойса (асфиксия) гиперкапния мен гипоксемия үрдістері үдейді де адам жиі- 
жиі эрі терең дем алады, яғни диспноэ пайда болады.
Қандагы газдардың (С02, 0 2 ) тынысалу орталыгына әсері Л. Фредерик 
тәжірибесінде дәлелденген. Тэжірибе жасау үшін екі иттің үйқы артериясы 
мен мойындырык венасын кесіп жібереді де, оларды айқастырып, біреуінің 
бас болігін, екінші иттің сол тамырының шеткі бөлігімен жалгастырады, 
сөйтіп иттін басын екінші иттің қанымен, екінші иттің басын бірінщі иттің 
канымен қоректендіреді (47-сурет). Содан кейін кеңірдегін біраз уақыт қысып 
бірінші итті тұншыктырады, сол сәтте кецірдегі қысылмаған екінші иттіц 
тынысы жиілеп, і ереңдей түссді (диспноэ), соңғысының басына келі ен қанда 
оттегі аз, ал көмір қышқылы коп болады. Кеңірдегі қысылган иттің тынысы 
барған сайын бәсеңцен тіпті гоқгап та қалады (апноэ). Мұның себебі ол, 
тынысы жиілеп, терендеген иттіц қанымен қоректенеді, бүл қанда көмір 
қышкыл газ аз (гипокапния), оттегі көп (гипероксия) болады.
Көпке дейін қандагы С 02 мен 0 2 тыныслау орталыгына қалайша эсер 
етегіні 
белгісіз 
болып 
келді. 
Соңгы 
кезде 
қандагы 
газдардың 
хеморецепторларды тітіркендіретіні, сөйтіп тыныслау орталыгына рефлекстік 
жолмен эсер ететіні анықталды. Организмде хеморецепторлардың екі түрі 
бар: біреуі - артерия қабыргасында орналаскан шеткі хеморецептор 
(артериялык), екіншісі - сопақніа мида орналасқан орталық хеморецептор 
(медуллярлық).
Шеткі хеморецепторлардың бір тобы жалпы үйқы артериясының екіге 
бөлінген жерінде - каротидтік рефлексогендік алаң мен колқа доғасында - 
қолқаның рефлексогендік алаңда орналасқан. Олар эсіресе С 02 мен Н+
2 8 3

иондарының көбеюіне, қанда оттегі деңгейінің төмендеуіне (гипоксемияға) 
өте 
сезімтал 
келеді. 
Бұлардан 
шыгып 
тыныс 
орталыгына 
жететін 
серпіністердің саны қандагы газдардың мөлшеріне байланысты. Орталык 
хеморецепторлар сопакша мида 0,2 мм терендікте М жэне L деп белгіленетін 
екі аймақта орналасқан. Бүлар қандағы С02 мсн 0 2 жэне жұлын 
сұйықтыгындагы Н+ мөлшеріне өте сезімтал. Қандагы көмір кышқыл газ 
алдымен 
жұлын 
сұйыктыгындагы 
сутсгін 
көбейтеді 
де, 
орталык 
хеморецепторлар арқылы тынысалу орталыгына эсер етеді.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: