Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Талдагыштың шеткі бөлімі
Талдағыштардың шеткі бөлімін морфологиялық айырмашылығы бар жэне арнаулы физиологиялык бағытқа икемделген коитеген қабылдагыштар құрады. 1. Алуан түрлі қабылдағыштар - тітіркендірістің әсерін жүйксніц үшына немесе қабылдагыштарга откізуге икемделген күрделі құрылымы бар ссзіну мүшелері. 2. Әрбір қабылдагыш тітіркендірістің белгілі бір түрлерін (мәселен, жарық, дыбыс, жылылык, суықтық т.б.) ерекше сезеді. 3. Талдағыштардын зор козғыштыгы байқалады, яғни олар сыртқы тітіркендіргіштіц ен аз мөлшеріне әсерленгіш келеді. 4. Талдағыштар ситналды табу жэне ажырату қызметін атқарады. Бүл сыртқы жоне ішкі ортаның әртүрлі тітіргендіргішінің әсерін қабылдайтын, өңдейгін, қозу толқынын тудыратын, оларды ұгынуға эволюциялық дамуда бейімделген организмдегі арнайы қабылдағыштар арқылы жүзсге асады. Қабылдағыш тардын жіктері. Барлык қабылдағыштар екі үлкен топқа болінеді: экстерорецепторлар және интерорецепторлар. Экстерорецепторлар - көру, дыбыс, иіс, дэм, герінің сезімдерін жеткізеді. Ал интерорецепторлар қатарына - ішкі агзалардың жагдайын ишараттайтын висцерорецепторлар мен тірек-қимыл жүйесінің кіреберістік жэне пропиорецепторлык, (проприо - меншікті) қабылдагыштары жатады (56-сурет). Қабылдағыштар сырткы орта мэліметтерш қабылдау түрлеріне байланысты екіге бөлінеді: дистанцияльщ қабылдагыштар - олар ақпаратты тітіркендіргіш көзінен элдеқайда алыстан (көру, есту, иіс), ал контакты қабылдагыиітар тікелей жанасқанда (тері, дэм сезімдері) мэлімет алады. Қабылдағыштар өздері бейімделген тітіркендірпштердің табигатына қарай мынадай болып жіктеледі: механорецепторлар - есту, ‘гепетеңдік, тірек- қимыл аппаратының, терінің сипап сезу, жүрек пен қантамырларының қысым қабылдағыштары, хеморецепторпар - дэм, иіс, жэне тіңдердің химиялык заттарды сезетін қабылдағыштары, фоторецепторлар - көру қабылдагыштары, терморецепторлар - терінің жэне ағзалардың, орталық жүйке жүйесінің қызу сезгіштері. Ауырғанды сезу - ноцицепторлары (лат. посе - закымдау, кесу) ерекше топты кұрады. Барлык қабылдағыштар біріншілей жоне екіншілей сезегін болып екіге бөлінеді. Біріншісі - иіс, сипап сезу қабылдагыштары жэне прониорецепторлар. Бүларда тітіркендірістерді үғыну жэне өңдеу үшін қозу толқыны сезгіш нейрондардың тікелей өзінде пайда болады. Екіншісіне дэм сезу, көру, есту, тепе-теңдік сақтау қабылдагыштары жатады. Мүндай кабылдагыштардың сезгіш нейрондары мен тітіркеңдіргіштердің арасында өте мамандалган (икемделген) қосымша қабылдағыш жасушалар болады. Сезгіш нейронда козу тікелей зсерден емес, тек осы қосымша жасушалар арқылы туады. |