Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- Талдағыштардың бейімделуі
| Талдағыштардың реттелуі
Кейінгі кезде жүргізілген талдағыштардың іс-эрекеті тек сыртқы жэне ішкі мәліметтерге талдау жасау гана емес екендігі дэлелденді. Олардың жоғары орталық құрылымдарының қабылдағыш жэне өткізгіш бөлімдерге тиімді эсері болатындығы анықталды. Қабылдагыштардың сезімділігі мен өткізгіш жүйенің әрскеттік күйі ми кыртысы ықпалынан тәуелді келеді. Бүл организмге эсер еткен көшсген тітіркенуден нақтылы жагдайларға сәйкес барабар сезім ақпаратын іріктеп алуға мүмкіндік туғызады. Мэселен, көз кадаганда, кұлақ түргенде кору жэне дыбыс тітіркенулеріне талдағыштардың сезімталдыгы арта түседі. Мұндай жагдай орталыктан тебетін коздыргыш немесе тежеуші ықналдардан пайда болады. Ал, дене сезімі талдагы- шының түйсіну сезімталдығын қадағалау мидан томен түсетін тежелу арқылы агқарылады. Өйткені ол синапстык берілімнің табалдырыгын көтереді, эрі кабылдағыш өрісін тарылтып сезім акпаратын өткізуді шектейді. Сонымен катар қабылдагыштардан шыққан ақпараттарға қимыл орталыктарынын ықпалы эсер етеді. % Талдағыштардың бейімделуі Талдаі ыш барлык түйіндері өзара байланысты және бірін - бірі реттейтін біртұтас жүйе ретінде кызмет аткарады. Іс жүзінде талдағыштың барлық деңгейінің жағдайы үнемі (тікелей немесе жанама түрінде) бүкіл организммен мидың баска бөлімдерін бірлестіретін бір жүйенің кұрамына кіретін торлы құрылымның бакылауында болады. Бұл бірлестіргіш іс-әрекеттс, талдагыштардың барлык түйіндері тітіркенудің үзақ эсер ететін түрақты қарқынына бейімдейтін жалпы касиеті - талдағышгардың бейімделуі (адаптация) срскшс орын алады. Бейімделу, біріншідсн, талдағыштың абсолют ссзім кабілстінің төмсндсуі, скіншіден, күші жагынан бсйімделетін түрткіге жуык тітіркендіргіштерді ажырататын сезгіштік қасиетінің арта түсетіндігі. Бейімделу өзіндік түрде тітіркендіргіштің түракты эсеріне үйрену түрінде байқалады. Мәселен, темекі тартылған бөлмеге алгашкы енгенде сезінетін оның ащы иісін біраздан кейін адам байкамайды. Сол сияқты киген киімнің денете үздіксіз эсерін, теріге тиетін қысымын сезбейміз, өте жарық немесе караңғы бөлмеге кіргендегі көз үйренуі т.б. Бейімделу кезінде, ұзак эсер етксн тітіркеңдіргіштің элсіз өзгерістсрін біршама тез байкайтын талдагыштың ажырату касиеті күшейеді. Бейімделу құбылысы қабылдағыштан басталып, талдағыштың барлық нейрондық деңгейін қамтиды. Кіреберіс жэне бүлшықет кабылдағыштарда бейімделу болмайды. Барлық кабылдағыштар бұл үрдістің жылдамдығына байланысты тез жэне баяу бейімделуші болып екіге бөлінеді. Талдағыштардың физиологиялык қасиеттерін реттейтін тетіктер сыртқы сигналды үйлесімді түйсіну үшін кабылдағыштарды күйіне келтіреді жэне жүйке жүйесі сезім мүшелерінің қасиеттерін өзгертеді. Сигналды түйсінуге колайлы жағдай туғызатын эсерленіс жолдары (мэселен, дыбыс шыққан жакка денсні немесе басты бүру, көз тастау, елендеу, күлақ салу) ертеден белгілі. Қазіргі кезде ОЖЖ-нің қадағалауымен жоғары сезімтал орталықка жететін, кабылдағыштан шыкқан таскынның түрлендірілетіндігі дәлелденді. Мұндай бакылау, қабылдағыштарға дейін жетеді жэне талдағыштардың барлык денгейін түгел камтиды. Әсерлік ыкпал етудің жолдары да эртүрлі: 1) кабылдағыштарды және олардың маңындагы тіндерді канмен жабдықтауды; 2) кабылдағыш құралдардың көмекші күрылымындағы бүлшықеттер тонусын; 3) кабылдағыштардың өз күйін тікелей өзгерту; 4) келесі деңгейдегі жүйке бөлшектеріне ықпал жасау аркылы болады. Талдагыштардагы әсерлік ықпал жиірек тежелу түрінде байкалады. Сөйтіп олардың сезгіштігі төмендейді жэне сезімдік сигналдар тасқынын шегереді. Қабылдағыштардың немесе талдағыштың, қаңдай болса да жүйке қабаттарының бөлшектеріне келетін сезімдік талшықтарының жалпы саны, сол деңгейде орналаскан аттас нейрондарда оншақты есе кем болады. Сондықтан да, бұл сезімдік бакылаудыц нозік жэне жергілікті түрі смсс, едэуір кең жэне шашырацқы түрі сиякты маңызды әрекеттік ерекшеліктерін жасайды. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|