Ғ алы м дар ды ң зе р т т еу л ер ін е Караганда эп и ф и з о р га н и зм д е би ол оги я -

туралы көптеген мәліметтер жинаған. Жануарларға эпифиздің сыгындысын 
енгізгенде олардың психикасы да өзгеретіні өте қызықты ақиарат. Мысалы, 
тышқандар мысықтан қорықпайды, тіпті шабуылшыл болып кетеді.
5. Эпифиз дене жылуын реттеуге (терморегуляция) катысады деген де 
мәліметтер бар. Кейбір галымдар эпифизді жоғары дэрежедегі қыртысасты 
жылуды реттеуші орталыкқа дененің қызғаның хабарлайтын "биологиялык 
термометр" деп карайды.
6. Эиифиз су мен тұздың, әсіресе калий тұзының алмасуына қатысатыны 
анықталды.
7. Бірқатар галымдар эпифиз тінінен белсенді тпеалин деген затты бөліи 
алды. Ол белок алмасуына эсер етеді. Югославтық галымдар басқа ішкі 
сөлініс бездерімен бірге эпифиз организмнің сырткы ортаның өзгермелі 
жағдайына бейімделуінс қатысады деп есептейді.
Гастроинтестинальдық және тіндік гормондар
Организмдегі барлық кызметтердің бір-бірімен үйлесімін жэне қарым- 
қатынасын реттейтін алдымен жүйке жүйесі болса, мұнымен катар көптеген 
нсйромедиаторлар 
мсн 
100-ден 
аса 
гормондардың 
жэне 
баска да 
физиологиялык белсенді заттардың қызметтерге әсерін қамтамасыз ететін 
гуморальдық жүйе.
Осы кезде белгілі ішкі сөлініс бездеріне жатпайтын тіндердің тіндік не 
арагормон деп аталатын көптеген гормон жэне гормон тэрізді заттарды 
бөлетіні айкын. Бұлардың ішінде гастроинтестинальды гормондар ГИГ 
бұрынырақ және жақсырақ зерттелген.
XX гасырдың басында У. Бейллис пен Э. Старпингтің зерттеулерінің 
нэтижесінде он екі елі ішектің шырыш бездерінде бөлінетін секретин 
затының гормондык қызметін ашқан. Ол зат үйқы безінің сөл бөлуіне 
гуморальдық жолмен эсер ететін арнайы гормон екені анықталган. Соңгы 
жылдарда жүргізілген зерттеулер арқасында ішеккарын жолындагы барлық 
бездер инкрециялық кызмет атқаратыны толык анықталган, ягни олардың 
сөлінің кұрамындагы гормондар жэне олар тәрізді заттар тек кана ас корыту 
аппаратының жұмысын реттеп кана қоймай, сонымен катар оның қызметіне 
байланысты емес баска да толып жаткан үрдістерге эсер ететіндігі белгілі 
болды.
Қазіргі кезде гистохимиялық жэне иммунологиялык зерттеу тэсілдері 
аркылы асқорыту жүйесінің бездік аппаратында гормондар жасап шыгаратын 
түрлі арнайы жасушалар бар екені анықгалды.
Асқорыту аппаратының эндокриндік жүйесін гастроинтестиналды 
гормондық жүйе немесе ДЭЖ (диффузды эндокринді жүйе) деп атайды.
Қазіргі кезде бұл жүйенің 20-дан астам гормоны белгілі. Көптеген 
белгілерді ескере отырып, 1977 жылы халыкаралық симпозиумда оларды 
бірнеше топқа бөлді.

1. Нагыз гормондар, бұлардың гормондық табиғаты барлык жалпыға 
мэлім тэсілдер арқылы дэлелденген, эрі синтезделген қолдан жасалған 
аналогтары бар. Бұл топқа секретин, гастрин, холецистокинин, панкреозимин, 
ГИП, ВИП т.б. заттар кіреді.
2. Химиялык құрамы анықталмаган, бірак гормондық эсері көитеген 
гэжірибе. тэсілдермен соның ішінде иммунологиялық тэсілмен дэлелденгсн 
бомбезин, цирулеин, соматосгатин, мотилин.
3. Гормонға ұқсасгар - бұлардың биологиялык эсері біркатар тәсілдер 
арқылы анықталган (детерокинин, энтерогастрин, энтерогастрон, паротин, 
вилликинин).
Бұл гормондардың көпвалентті эрі арнаулы эссрі бар сксндігі 
дэлелденген. 
Бұлардың 
ішінде 
практикалық 
жагынан 
ең 
көи 
қызыктыратыңдары - паротин және 12-слі ішек жасап шығаратыи гормондар.
ІІаротиннің қандагы кальцийдің деңгейін 
гөмендетіп, сүйек пен 
тістердін өсуіне жэне олардагы Са2+ мөлшсрінің азаюына көмектесетіні 
дэлелденген. Эндокриндік жүйенің бұзылуынан парадонтоз ауруы туады, 
сонымен қатар, тірек-қимыл аппаратының кейбір зақымданулары да туады.
Секретиннің әсері кең түрде зсрттелген. Үйқы безінің сөл болінуіне 
ететін эссрінен баска, бүл гормонның асқазан бездерінін гастрин аркылы тұз 
кышқылын жасап шыгаруын тежсп, қарында қорыгылган тамактың ілгсрі 
карай жылжуына бөгет келтірстіні дәлслдснген. Сскретиннің көп дозасы 
инсулин бөлінуін күшейтеді, майдын ыдырауына (липолиз), сонымен катар 
бүйректің су жзне тұздарды шыгаруына әсерін тигізсді. Секретин қан 
айналысының минуттык көлемін көбейтіп, ішекқарын аймактагы қан агысын 
күшейтеді. 12 елі ішек басқа да бірқатар маңызды гормондарды юөліи 
шығарады, бүл көптеген зерттеулермен, эсіресе дуоденэктомия (12 елі ішекті 
алып тастау) тэсілімен анықталған.
Көптеген тэжірибелер негізінде акадеимк А.М. Уголев өзінің гылыми 
кызметксрлерімен жануарлардың он екі елі ішегін алыгі тастаганнан соң, 
аскорытумен бірге зат алмасуы және энергиялық үрдістердін бұзылатынын, 
бауыр мен бүйрек агзаларының қызметі нашарлайтынын анықтады. 
Дуоденэктомиядан кейін иттердің тамаққа тәбеті төмендейді, асқорыту мен 
сіңіру үрдістері бүзылады, жануарлардың салмагы жэне температурасы 
төмендейді. Операция жасалганнан 1-1,5 ай өтксн соң жануарлардын көбі 
өледі. Аталған өзгерістердің бэрі 12 елі ішекте бөлінетін секретин мен басқа 
да гормон тэрізді заттардың шығуының тоқтауына байланысты екені 
күмәнсіз. Гормондық заттардың ішінде диэнтерин энергия алмасуынын 
күшейтетін, арэнтерин тәбетті реттейтін, тиротротн жэне гипоталамустың 
басқа гормон тәрізді заттары да бар.
Осыған орай А.М. Уголев он екі елі ішекті ішкі ағзалардың гипоталамус - 
гипофизарлык жүйесі деп санауға болады да. Бүл зергтеулердің клиникалык 
маңызы өте жогары багалаады, өйткені ішек-карын жолдарының 80-нен астам 
ауруында дуоденит, ягни ішектің шырышты кабыгының кабынуы байқалады.

Осы кезде өкпе мен тыныс жолдарында ГИГ жэне жүйке жүйесінің 
нейропептидтері тэрізді арнайы тіндік гормондардың болатыны аныкталды. 
Тыныс 
жүйесі 
қүрылымдарында 
қан 
тамырларын 
кеңітетін 
(ВИП), 
нейрогензин, Р(П)-заты, соматостатин, нейрокинин, бомбезин, кальцитонин, 
гастринрилинзинг факторы түзілегіні дәлелденді. Бүлар өздерінің шыгатын 
жеріне ғана эсер етіп қоймай, одан алыс жатқан ағзаларта да эсер етеді.
Мұндай белсенді заггар қан тамырлары эндотелийлерінде де синтезделетіні 
белгілі болды. Тамырлардың бірыңгай салалы еттерінің тонусын реттейтін 
заттар барлық гамырлар жүйесінің эндотелиоциттерінде бөлінеді. Мысалы, 
эндотслиоциттер кан гамырын кеңітетін, тарылтатын заттар тромбосан - 2, 
простоциклиндер т.б. бірге қан ұюына эсер ететін ферменттер мен гормондарды 
белсендіретін немесе олардың әсерін тежейтін заттарды да шығарады.
Бүйрек пен бауыр, тағы басқа ағзалар осындай ішкі сөлініс қызметін 
аткаратыны оқулықтың арнайы тарауларына айтылды.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: