Орталык жүйке жүйесінің қозуды

1. Жүйке орталығында козу бір-ақ бағытта, яғни сезімтал нейроннан 
аралық нейронға, одан эрі қозғалтқыш нейронға етеді. Бұл үшін қозу 
түйіспеден өтерде алдымен түйіспеге дейінгі мембранадан медиатор бөлінуі, 
соңғысы одан кейінгі мембранадағы қабы лдагы шгармен эрекеттесуі, осының 
нэтижесінде түйіспеден кейінгі қоздыру потенциалы пайда болуы керек.
Тәжірибе жүзінде жүлынның белгілі бір сегментінің арткы түбірін 
тітіркендіріп, 
сол 
сегмештің 
алдыңгы 
түбіріцде 
әрекет 
потенциалын 
осциллограф арқылы тіркеуге болады. Ал тап сол сегменттің алдыңғы түбірін 
тітіркендірсе, оның арткы түбірінде эрекет потенциалы иайда болмайды. Демек, 
бүл козу тек арткы түбірден алдыңғы түбірге карай ғана өтеді деген сөз.
2. Қозу эр түйіспеде 0,2-0,5 мс кідіріп, жүйке орталығынан баяу өтеді.
3. Жүйке орталыгын үздіксіз тітіркендіру аркылы оның ет жэне жүйке 
талшықтарына Караганда тез кажитыны анықталды. Бұл, біріншіден, 
түйіспелерде медиаторлар мөлшерінің, екіншіден, нейрон денесіндегі қуат 
корының азаюынан, үшіншіден, нейрондарға оттегі жетіспеуінен (гипоксия) 
болады.
Тэжірибе жүзінде жүлын сегментінің арткы түбірін осы арадагы еттердің 
жиырылуы токтаганша үзбей тітіркендіріп, содан соң тітіркендіргішті сол 
сегменттің алдынгы түбіріне көшірсе, жиырылуы токтаган ет қайтадан 
жиырыла бастайды. Жүлынның артқы түбірін ұзак уақыт үзбей тітіркендіру 
салдарынан ет жиырылуының тоқтауы орталык жүйке жүйесінің кажуын, ал 
тітіркендіргіштің орнын ауыстыру нәтижесінде еттің қайтадан жиырылуы 
оның қажымаганын көрсетеді.
4. Қозудың бастапқы толқыны жүйке орталығында баяу өтсе, келесі 
толқыны жылдамырақ өтеді. Бастапқы қозу келесі қозудың өтуін жеңілдетіп, 
жүйке орталығында із қалдырады, қысқасы, бастапкы қозу келесіге жол 
салады, сөйтіп оныц өтуін жеңілдетеді. Қалган іздің ұзактыгы эркелкі. Қозу 
ізі кыска ягни тез жойылатын болса, түйіспедегі эрекеттік кұбылыстарға 
байланысты болганы: қозудың өтуін жеңілдететін із біріншіден, түйіспе 
лабилдігінің 
жоғарылауынан, 
екіншіден, 
ондагы 
медиаторлардың 
ыдырауының баяулауынан. Қозу үзақ сақталса тұрақты із қалдырады. Бұл 
түйіспелерде, нейрондарда пайда болатын морфобиохимиялық өзгерістерге 
байланысты: жүйке үшындағы бүршіктер жуандайды, түйіспе саңылауы 
тарылады, жаңа түйіспепер калыптасып нейрон денесінде ерекше рнк 
түзіледі, жаңа белок пайда болады, әсіресе қозуды есте қалдыруга 
бейімделген нейрондарда соған тэн өзгерістер туады.
5. Жүйке орталыгында қозудың жиілігі мен күші тітіркендіргіштің 
жиілігі мен күшіне тең бола бермейді. Жеке тітіркеңдіргішке жауап ретінде 
жүйке орталыгында көптеген қозу толқындары пайда болады. Сондықтан 
жүйке орталыгы шеткі агзаларга ешқашан жеке (дара) серпініс жібермейді, 
керісінше сол орталықтан агзаларга буда-буда болып шыққан серпіністер 
барады. Жүйке орталыгының осы қасиеті туралы физиологтдр мынандай 
теңеу келтіреді: "Орталық жүйке жүйесі мылтыктың дара огына пулеметтің 
дүркін-дүркін оғымен жауап береді". Мүнымен бірге жиі тітірксңдіргіштің
9 0

эсерінен пайда болатын қозудың саны орталыкта бірсыпыра төмен болуы 
мүмкін.
6. Тітіркендіргіш әсеріне қарағанда оған қайырыла тын жауап 
(рефлекстік эсерленіс) уақыты жагынан әлдеқайда ұзағырақ. Қабылдагышты 
тітірксндіру тоқтаганымен жүйкс орталығында қозу копкс дейін токтамайды. 
Бұл үрдіс тітіркендіруден 
ксйінгі әрекет деп 
аталады. 
Ол жүйке 
орталығындағы нейрондар арасындағы байланыстарға байланысты. Қозған 
нейроннан 
шыққан 
қозу 
аксон 
тармақгары 
аркылы 
айналасындағы 
нейрондарға жайылып, олардан алгашқы қозган нейронга қайтып оралады да 
қозу үрдісін одан эрі жалғастырады. Осындай нейрондар арасындагы 
сақиналық байланысты нейрондар тұзагы дейді.
7. Дивергенция мен конвергенция. Қозудыц орталық жүйке жүйесінде 
өту ерекшелігі осы екі құбылыска байланысты. Бір аксон тармақталып 
көптеген нейрондармен байланысады да түйіспе кұрады, яғни бір нейрон 
аксонының ссрнінісі бірден бірнешс нейронды қоздырады. Мұндай құбылыс 
дивергенция (тармакалыс) деп аталады. Бүған карама-қарсы кұбылыс -
конвергенция 
(түйістіріліс), 
яғни 
бірнеше 
нейроннан 
келіп 
түскен 
серпіністердің бір немесе азғана нейронда жиналуы.
8. 1862 жылы И.М. Сеченов ашқан жаңалык - орталык жүйке жүйесінде 
туган қозу тал осындай екінші бір козуга үласады да нейронный козуын 
күінейтеді. Нейрондардың осы физиологиялық қасиеті козуды жинактау не 
жинақы қозу ден аталады. Жинақы қозу бір ізді не кезекті кецістіктік не бір 
мезгілді болып екіге' бөлінеді. Рецептивтік өрістің белгілі бір жеріндегі 
қабылдагыштарды тітіркендірсе, оларда пайда болған серпіністер бірінен соң 
бірі сезгіш нейрондардың жүике талшықтары аркылы аралык, одан кейін 
қозғалтқыш нейрондардың белгілі түйіспелеріне ғана жеткізілетін болса, 
серпіністер жиналып ондағы қозуды күшейтеді. Осылайша белгілі бір жолмең 
таралған қозуыц жинақталып күшеюі бір ізді жинақы қозу боп саналады. 
Серпіністер бірінен соң бірі бір жолмен нейронга келген сәтте түиіспеде 
болінетін 
медиаторлар 
саны 
көбейеді, 
ол 
ностсинапстық 
коздыру 
потенциалын күшейтеді де постсинапстык нейроңды қатты қоздырады. Сол 
себепті рефлекстік жауап үдейді. Бір ізді жинакы қозуды тэжірибе жүзінде 
байқау үшін жұлыны сакталган бака сирагын элеқтростимулятордың бір жүп 
электродымен (табалдырық денгеніне жетпеген күшпен) бір рет тітіркендіреді 
де рефлекстік жауан болмайгынына көз жеткен соң сол күшнен (10-15гц) 
бірнеше рет тітіркендіреді. Сол кезде бақа сирағы бүгіліп қозудың орталықта 
жинакталғанын көрсетеді.
Кеңістіктік жинақы қозуды байқау үшін табалдырык деңгейінен төмен 
күшпен, бірден екі 
не одан да көп жұн электродпен бақа сирағын 
тітіркендіреді. Тәжірибе нэтижесі - бір пар электрод эсер етпеиді, ал бірнеше 
пар элекгрод әсерінен рефлекстік жауан ретінде бақа сирағы жиырыла 
бастайды. Мүның ^ебебі - бір рецептивтік өрісте бірден бірнеше қабылда^ыш 
тітіркендіріледі 
де, 
олардың серпіні 
бірнеше 
нейронды 
қоздырады. 
Рсфлекстік жауап қозған нейрондар санына тікелей байланысты. Қозудың бүл
91

кеңістік жинағы дввергенция мен конвергенция кұбылыстарына тэуелді. Екі 
не бірнеше аксон арқылы орталыққа жеткен серпіністер көптеген 
нейрондарды 
(нейрондар 
қауымдалысын) 
қоздырады. 
Нейрондар 
кауымдалысы деп жалгыз жүйке талшығы тармақтарынан қозатын нейрондар 
тобын айтады. Олардың орта шенінде орналасқан нейрондарда түйіспелер 
көбірек, ал шеткі эрбір нейронда бір-ақ түйіспе болуы мүмкін. Дснесінде 
бірнеше түйіспе болса, нейрон тезірек қозады. Екі нейрон кауымдалысының 
шеткі нейрондары оргак болуы мүмкін. Сол себепті кеңістіктік жинақы 
қозуда көптеген орталық нейрондармен бірге шеткі нейрондар да қозады. 
Сөйтіп козган нейрондар саны көбейеді де рефлекстік жауап күшейеді.
9. Орталықта қозу жинақталуымен катар окклюзия (бітелу) кұбылысы да 
жүріп жатады. Оның мэні мынада: козудың кеңістіктік жинақталуы 
рефлекстік жауапты күшейтеді, бірақ оның нэтижесі арифметикалық 
жиынтықтан төмен болады. Мэселен, екі жүйке талшығын (А, В) 
тітіркеңдірсе 
серпіністер 
жинакталады. 
Жүйке 
талшығын 
жеке-жеке 
тітіркендірсе, орталыкта эрбір қозған талшықка 4 қозған нейроннан келеді. 
Екі талшықтың екеуін де бір мезгілде тітіркендірсе 8 нейронный орнына 6-ак 
нейрон қозады, өйткені шеткі екі нейрон екі талшыкқа ортак болуы мүмкін. 
Сондықтан қозу жиынтығы арифметикалық жиынтықтан төмен болгандықтан 
рефлекстік жауал эринс болжам жауалтан томен болмақ.
10. Жүйкс орталығы үздіксіз тонуста болады. Тонус деген сөздің екі 
түрлі магынасы бар. Орталық жүйке жүйесіңде тонус "үзбей қозу" дегенге 
келеді. Орталықтың тонусы күшейсе, бұл қозудың үдегенін көрсетеді, ал 
тонус төмеіщесе - козудың бәсеңдегені. Мэселен, кезеген жүйке тонусы 
күшейсе, орталықтың қозуы күшейіп, жүрек соғуы сирейді.
11. Әрбір жүйке орталығы кейбір фармакологиялык заттарға (эфир, 
хлороформ, барбитураттар, аломорфин, лобелиң т.б.) өте сезімтал келеді. 
Мэселен, ми қыртысы хлороформ мен эфирге өте сезімтал. Барбитураттар 
(аминазин) торлы кұрылымга (ретикулярлык формация) гана эсер етеді. 
Апоморфин қүсу орталығын коздырады, ал лобелин тыныс орталыгы 
тонусын күшейтеді.
12. Орталык жүйке жүйесі оттегінің тапшылығына (гипоксия) өте 
сезімтал. Гипоксияга эсіресе ми қыртысының нейрондары шыдамсыз, ол тіпті 
5 минутке шыдамайды: нейрондар закымданады, жойылады. Сопакша ми 
нейрондары 25 минуттік гипоксиядан закымданады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: