Адам физиологиясы
Түгікиіелердеі і кайта сіңу
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түгікиіелердеі і кайта сіңу
Түтікиіелерден қайта сіңу көбінесе осмостык градиент күшіне кайшы келетін негізінен белсенді үрдіс.
Ол түтікшелерден жасушааралык (интерстициялық) сұйықтыққа жэне канға қысыммен тасылатын көптеген ферменттік жүйелердің қатысуымен іске асады. Оған жұмсалатын энергия да үшан теңіз. Сол себептен бүйрек өз кызметіне қажет оттегін көптеп сіңіреді (көлденең жолақ еттерге қараганда 6-7 есе артық), бүйректегі қан айналымы да баска мүшелерден анағұрлым (20) жогары. Кейбір заттардың бүйрек түтікшелерінде белсеңді тасылатынын денеден болініп алынған иттің бүйрегіне қойылган тәжірибелерден көруге болады. Цианидпен уланган (бүл у тотыгу үрдістерін токтатады) жэне тоңазытылган (фсрменттік үрдістер баяулайды) бүйректе қайта сіңу нашарлайды да осыған орай соцғы несеп көлемі көбейеді. Кейбір заттардың градиент жонцентрациясына қарамастан түтікшелерде мүдірместен қайта сіңуі олардың белсенді тасымалданатынын дэлелдейді. Алғашқы несен қүрамындагы кейбір заттардың тандамалы түрде қайта сіңуі де түтікшелердегі абсорбцияның белсенді үрдіс екенін корсетеді. Бірқатар заттар (инсулин, сульфаттар т.б.) бүйректе мүлде қайта сіңбейді, олар тіпті түтікше эпителиінде қосымша мөлшерде сыртқа шығады. Ал кейбір заттар, мэсслен, мочевина аз мөлшерде гана қайта сіңеді, сондыктан концентрациясы гүтікшслсрде су кайта сіңген санын біртіндеп жогарлайды. Қайтадан сіңетін глюкозаның, NaCl, басқа да тұздардың сіңу дәрежесі олардың қандагы
концентрациясына байланысты. Мэселен, глюкоза
концентрациясы қанда 150-180 мг/л (8-9 м моль/л) болса, ол алғашқы несеп түтікшелерден өткенде кайтадан толык сіңеді, ал одан жоғары болса, айтарлыктай сіңбей соңгы несепке қосылады. Осыган ораи белгілі бір заттардың түтікшелерде таңдаулы түрде кайта сіңуіне байланысты сол заттардың сыртка шығарылуының ең төменгі (шегі) табалдырыгы туралы үгым туады. Заттардың сыртка шыгарылуының ең төменгі табалдырыгы деп түтікшелерде толық сіңбей, соңгы несепке косылатын заттың қандагы концентрациясын айтады. Түтікшелерде қайта сіңетін затгардьщ төменгі табалдырыгы әргүрлі. Қайтадан сіңетін заттар,арасында төменгі табалдырыгы жок заттар да бар. Олардың қатарына түтікшелерде кайта сіңбейтін жэне несенпен бірге түгелдей сыртқа іпығатын заттар жатады. Олар, атап айтқанда, инсулин, 361 креатинин. Олардың кандағы концентрациясы өте жогары болса да, тугелдей сыртқа шығарылады. Сонымен, бүйрек түтікшелерде өтетін тандамалы қайга сініру үрдісі - белсенді үрдіс. Түгікшелерде тек су тана әдеттегі тәртіппен сіңе береді, ягни осмостық градиент күшіне қарай сіңеді. Сондыктан да су "элекгролиттердің қүлы" деп аталады, оның сіңуі элсктролиттерге тэуелді. Қайта сіңу үрдісі бүйрек түтікшелерінің кұрылымдық ерекшсліктеріне байланысты. Жоғарғы
(нроксималды) иірім
түтікшелер қабыргасы көмкерілген цилиндр тэрізді эпигелийден түрады. Түтікшенің сіңіру қабілеті оте жогары. Генле ілмешегі гоменгі дистальды түтікшелер мен несен жинаушы түтіктер бір-біріне параллель орналаскан. Бүлар бүйректің ішкі қабатына тсреңдеп ми қабатының емізікше бөліміне дейін енеді. Мүндағы интерстициялық сүйыктықтың да осмостық қысымы өте жоғары. Көмкерілген цилиндр тэрізді эгштелийдің сіңіру қабілетін білу үшін қаздың несеп жолына, яғни бүйректің шыга берісінс фистула қойылады. Мүндай қаздан тэулігіне 2 л несен жинап алынды. Ал каз әдетте 0,1 мл несеп шығарады. Демек, қаздың несеп жолы өте қысқа болса да, сіңіру кабілеті өте жоғары.
Жогарғы иірім түтікшелерінде қайта сіңу каркыны өтс күшті. Нефронның бұл бөлігіндс шумакта сузіндінің 85%-і (7/8) кайта сіңеді, ягни бір тэулік ішінде түзілгсн 150-180 л алгашкы несептің 125-145 литрі қайта сіңеді, ал 15%-і-(1/8) одан эрі жылжиды. Соңгы окулықты Г.И Косицкий (1985) жогарғы иірім түтікшелерде судың 40-45%, Генле ілмешегінде 25-28%, төменгі иірім түтікшслерінде 10% шумақтык сүзіндіден бүйрек түбекшесіне, одан эрі куыкка ауысады. Дегенмен, су эсіресе нефронның жоғарғы бөлігінде несеп жасалу қаркынына байланысты қайта сіңеді. Түтікшенің бұл бөлігінде, сондай-ақ глюкоза, амия кышқылдары, Na+ жэне Cl - иоңдарының 4/5 бөлігі кайта сіңеді. Na+ иондары түтікиіе сұйығына эпителий арқылы тасылады. Бұл үрдіске сукцинатдегидрогеназа ерекшс ферменті қатысады. Аталган фермент нефрон түтікшелерінің жогаргы болігінде, Генлс ілмешегі бұрылымында көбірек кездеседі. Ал су дәрітсіз түрде қайта сіңеді, ол Na+ ионынын осмостык күшіне сай, Na+ судың эквивалента молшеріне лайық қайта сіңеді, соңдықтан нефронның жоғарғы бөлігіндегі алгашқы несеп қүрамындағы натрий мөлшері, оныц кандагы мөлшеріне изоосмосты болады. Зерттеу нэтижесіне Караганда, нефронның болігінде қайта сіңу (реабсорбция) салыстырмалы түрақты келеді. Ол гомеостазга байланысты емес. Сондықтан жогаргы реабсорбция 06- лигаттық (міндетті) реабсорбция деп те аталады. Ягни барлык жагдайда жасалган ультра сузіңдінің 7/8 бөлігі нефронның осы бөлімінде қайта сіңеді. Нефроннын төменгі бөліміңдегі жогары жэне томен жүретін тура гүтікшелерде, Генле ілмешегінде, иірім түтікшелерінің төменіі бөлімінде, несен жинайтын түтіктерде реабсорбция тұраксыз, деңгейі өзгеріп отырады, оның мөлшері су мен тұздар алмасуына байланысты. Сондықтан бұл бөлімдегі реабсорбция қажетті (факультативтік) реабсорбция дсп аталады.
Судың бұл реабсорбциясы денеде су көбейгенде төмендейді де, несеп сұйылады, оның көле.мі де көбейеді, ал денеде дегидратация (сусьпдану) үрдісі басталса, керісінше несеп қоюланады, оның көлемі азаяды, ягни бүйректің несепті концентрациялау қабілеті айкын белгіленген. Сонымен, бүйректің несепті концентрациялау кабілеті не осмостык концентрациялануы нефронның төменгі
бөлімінің факультативтік реабсорбциясына байланысты. Нссептің осмостык концентрациялануы бүйректің ішкі ми кабатыңда орналаскан арнайы тетікге байланысты. Ол Генле ілмешегіндегі үрдістерге де байланысты. Мұнымен катар, несеп бүйректің ми кабатта
орналаскан жинаушы
түтіктсріндс (55-сурст) концснтрацияланады. Генле
ілмешегінде орналаскан несеп концентрациялау тетіктері айналдыра кері агызу жүйесі деп аталады. Генле ілмешегінің өрлеу иіні мен төмендеу иіні жоне несеп жинаушы түтіктер бір-біріне параллель жақын орналаскан, өзара байланысып несеп концентрациялайтын тұтас бір тетігі ретінде қызмет атқарады, Генле ілмешегінің өрлеу жэне төмендеу иіндерінен несеп карама-қарсы бағытта ағады. Оларда несеп кері кайтады. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|