-тарау.  СЕЗІМДІК ЖҮЙЕЛЕР

сезімдік  нсйрондар  жэне  өткізгіш  жолдар  (аралык  бөлім),  соңында  сезімдік 

сигналды  қабылдайі ыи үлкен  ми сыцарларының кыртысы (орталық бөлімі).

Бұл  үш  бөліктің  біреуі  зақымданса  белгілі  бір  тітіркендірісті  ажырату 

кабілеті  жойылады.  Мәселен,  ми  кыртысының  нактылы  бір  аймактарын 

зақымдайтын  тожірибелср  шартты  рефлскстсрді  жояды.  Осыны  ескере 

отырып,  И.П.  Павлов  талдагыштардың  ми  қыртысындагы  бөліміндс  алгашкы 

жобаланыс  (проекция)  аймағы  болатындыгын  дәлслдсді.  Сонымсн  катар 

бүлардан  тыскары  келген  мәліметті  қабылдайтын  шашыраңқы  жүйке 

болшектерінің барлыгы анықталды.

Талдагыштардың  элсм  гануда  өтс  зор  мэні  бар.  И.М.  Сеченовіың  айтуы 

бойынша,  талдагыш  дегсніміз  -  мидың  сезіну  ағзалары.  Өйткені  эрбір 

психикалық ісэрекст санада сезім арқылы  кабылдау негізінде туады.

Сырткы  дүниені  тану  әрдайым  сезуден  басталады.  Ол  заттардың  жеке 

қасиеттері  мен  сапаларын  аныктап  табуга  мүмкіндік  тугызады.  Алайда, 

әлемде  өзімсн-өзі  бөлектенген  қасисттер  мен  сапалар  болмайды.  Сондыктан 

сезу  түйсікті  калыптастырады.  Түйсік  заттар  мен  құбылыстарды  толық, 

олардыц барлық қасиеттерінің бірлігін  гануды жүзеге асырады.

Түйсік  пен  ссзу  арқасында  түсінік  (елестету)  пайда  болады.  Түсінік 

адамның  элсм  тануыи  орістетеді.  Ол  адамның  сезім  агзаларына  бүрын  эсер 

етксн  қоршаган  ортадагы  заттар  мсн  құбылыстарды  көзге  елестетіп,  ойга 

түсірсді.  Сөйтіп,  сезу,  түйсік,  түсінік  таным  үрдісінің  алғашқы  кезеңі.  Бұлар 

нақтылы  ойлауды  түзеді.  Олар  қоршаған  ортадагы  кейбір  заттардың  жэне 

қүбылыстардың сырткы пішіні  мен байланыстарын бейнелейді.

Әртүрлі  құбылыстардыц  мэні  мсн  заңдылыгын  тану  дерексіз  ойлаудан 

туады.  Бүл  ойлау  күбылыстардың  мәнісін,  олардың  ішкі  байланыстарын 

ажырататын ұгым,  пайымдау жэне ой  қорыту, арқылы болады.  Бүл танымның 

ең  жоғары,  күрделі  кезеңі.  Адамның  таным  үрдісі  барлық  кезенде  қоғамдық, 

элеуметтік заңдарға бағынады жэне тарихи тэжірибслермен сыналады.

И.П.  Павлов  арнайы  зсрттеулер  арқылы  бейнелеу  үрдісінің  мидағы 

физиологиялык  тстіктерін  дэлелдеді,  мэдилік  элемді  бейнелеу  жүйке 

жүйесінің  қасиеттерімен  тыгыз  байланысты  екенін  аныкгады.  Адамның  ой 

орісі  мен  оның  тереңдігі  сырткы  дүние  эсерінен  туатын  көгітеген  мәлімезті 

қабылдау жэне өңдеуден күралады.

Сондыктан  эрбір  талдагыш  таным  үрдісінде,  эрекеттік  тұрғыдан 

Караганда,  мақсатты  мінездің  тек  арнамалы  көрсеткіштерін  белсендіріп 

қоймай, мидың баска да күрделі қызметіне қатысады.

Талдагыш тардың  қүрылымы  мен қызметі

Жоғары  омырткалы  жануарлар  мен  адамның  барлык  талдағыштар 

жүйесіне мынадай жалпы  кұрылыс негіздері тэн:

,  1.  Талдағыштар  жүйесі  көп  кабатты  жүйке  нейрондарынан  тұрады. 

Олардың алгашкы кабаты кабылдағыш құрылымдармен, ал соңгысы үлксн  ми 

сыцары  қыртысының  үласкан  аймактарымен  байланысты  болады.  Ал

375

кабаттар,  олардың  аксондары  түзетін,  өткізгіш  жолдар  аркылы  озара 

байланысады.  Талдағыштардың  мүндай  құрылымы  эртүрлі  қабаттарда 

мәліметтерді  өңдеуге,  арнаулы  бағытқа  салуға  мүмкіндік  туғызады.  Ьүл 

организмдерде  барлық  талдау  жасалган  жай  сигналдарга  тез  эсер  тигізуіне 

жағдай жасайды.

2.  Талдагыштар  көп  жолды  болады.  Олардың  эрбір  қабатында  барлық 

деңіейге  кезсгімен  ссрпіпіс  жібсретін  коптеген  (он  мыңдаған,  ал  кейде 

миллиондаган) жүйке элементтері бар. Талдагыштардың мүндай коп жолдары 

жасалган  талдаудың,  өте  сенімділігін  жэне  дэлдігін  қамгамасыз  етеді. 

Байланыс  арналарынын  сенімділігі  нейрондардың  озара  жапсарласуынан 

үлгаяды.  Бір  нейрон  тарамдалыс  (дивергенция)  арқылы  жоғары  деңгейде 

орналасқан  бірнеше  нейрондармен  үштасады.  Ал  көптеген  нейрондардың тек 

біреуіне түйістірілісі (конвергенция) ақпаратты дэл жеткізіді.

3.  Шектес  кабаттарда  сезіну  "алқымы"  деи  аталатын  эртүрлі  элементтер 

саны  кездеседі.  Мәселен,  адамның  көру  жүйесінің  торлы  кабыгындагы 

фоторецепторлар  кабатының  150  млн  элементі  бар,  ал  шығаберістегі 

ганглиоздык  аймағында  небэрі  1  млн.  250  мың  элемент  қалады.  Бүл  тарыла 

түсетін  "алқымның"  мысалы.  Алайда  көру  жүйесініц  жоғары  деңгейінде 

кецейетін  "алқым"  қалыптасады.

Есту  және  баска  кейбір  талдагьштарда  кабылдагыштан  мига  дейін  тек 

кеңейстін 

"алқым" 

кездеседі. 

Тарылатын 

"алкымдар" 

қүбылысының 

физиологиялық  мэні  -  миға  келетін  хабардың  санын  азайту.  Ал  кеңейетін 

"алқымның"  қызметі  эртүрлі  ситналдың  белгілерін  жете  жэне  өте  терец 

талдауға мүмкіндік жасау.

4.  Талдагыштардың  тура  жэне  көлденец  бөлшектері  болады.  Жүйке 

элементтерінің  бір  немесе  бірнеше  қабатган  кұрылатын  болімі  тікелей 

ажыратылыс  (дифференциация)  деп  аталады.  Әрбір  бөлімнің  (мэсслен,  иіс 

буылтығы, иінді дене) өзінің атқаратын жеке қызметі болады.

5.  Сезім  жүйелсрі  тіршіліктік  мэні  бар  акпараттарды  кері  байланыс 

негізінде белсснді туйсінетін жэнс өңдейтін  үрдіс рсгінде қаралады.

6.  Сезім  жүйесінің  орлеуші  өткізгіш  жолдары  ми  кыртысының  тұрақты 

жэне 

қосымша 

жобаланыс 

аймактарында 

тұйықталады. 

Біріншілей 

жобаланыс  аймақта  жылдам  өткізуші  арналар  аяқталады.  Екіншілей  аймақтар 

осы  сезім  жүйесінің  мамандалған  арналары  арқылы  бірлестірілгсн  ақпаратты 

қабылдайды.  Ал  ми  кыртысының  үшінші  жобаланыс  аймақтары  сезімаралык 

әрекеттесу өтетін эртүрлі сезім жүйесінің ұласқан аясын  қалыптастырады.

7.  Әрбір  сезім  жүйесі  қосқапталдас  өлшемдестік  (симетрия)  түрінде 

кұрастырылады.  Мқдың  орталык  қүрылымдары  кабылдағыш  аппаратка 

сэйкес  жүптасып  қалыптасады.  Сезімдік  жүйелердін  жұптасуы  негізінде, 

кецістікте  эркелкі  орналаскан  нысандарды  қабылдау  осы  әрекепік  тетіктер 

арқылы аткарылады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: