Адам физиологиясы

Н.Е.  Введенский  мен  А.А.  Ухтомскийдің  зерттеулері  бойынша,  кажу 

орталық тежелуден жэне жұмыс әрекетініц үйлеспеушілігінен шығады.

Л.А.  Орбели  жэне  оның  шәкірттері  қажуды  жүйке  орталығына  эсер 

етегін  шашыраңқы вегетативтік әсерленістерден туады деп санады.

3. 

Соңгы  жылдары  адам  бүлшыкетінің  қажуын  түсіндіру  үшін 

миқыртысы  теориясы  үсынылды.  Бүл  теория  бойынша,  кажуга  оргалык 

жүйке  жүйесінің  күйі  (эмоция,  сезу  түйсіктері,  белсенді  тыныгу,  автоматты 

қимылдар т.  б.)  зор  ықпалын  тигізеді.  Өйткені  қажудың  орталық тетіктері  ми 

қыртысы 

деңгейінде 

түйықталатындығы 

көрсетілді. 

Қажу 

кезіндегі 

жүмыскерліктің  дамуы  қозғалыс  талдагышынын  тежелуші  бөлшектерімен 

байланысты болады.

Жүмыстың  бастапқы  кезеңінде  жоғары  өрлейтін  серпіністер  қозғалыс 

талдағышынын  орталығын  сергітеді,  оныц  желігу  қабілетін  арттырады. 

А.А.Ухтомскийдің  айтуынша,  жүйке  орталығының  нөрлену  (трофикасы), 

ширактыгы  көтерілсді,  ол  ыргаққа  үйрену  деп  аталады.  Жұмыс  үстінде 

бүрынғы  қалпына  келу  белсендіріледі,  ол  іс-әрекеттін  физиологиялык 

ырғағын жеделдетеді.

Нейрофизиологиялык  зерттеулер  торлы  қүрылымның  жоғары  жүйке 

орталықтарын  сергітетін,  яғни  жеңілдеткіш ықпалын  көрсетті.  Қажу кезіндегі 

ми  қыртысы  орталықтары жүмыскерлігінің төмендеуі тек мүмкіндік қорының 

азаюымен  ғана  емес,  оларда  туатын  тежслу  үрдістеріне  байланысты.  Олар 

өзара  шиеленісіп,  жүйке  орталығының  ширактығын,  яғни  эрекеттер  көрінісін 

әлсіретеді.

Жергілікті  қажу  -  тұлғалык  әлеуетті  жүктемеден  кейінгі,  жүйке 

орталықтарында  синапстарда  жэне  бүлшықеттің  өзінде  туатын  өзгерістерге 

байланысты.  Жүйке  орталықгары  эрекетінің  өзгерістері  олардың  белсенділігі 

мен  ширақтығы  төмендеуінен,  козу  жэне  тежелу  үрдістері  байланыстары 

бұзылуынан туады.

Реципрокциялык карым-қатынастың нашарлауынан  косарлас  (синергист) 

бүлшықеттердің  өзара  үйлесу тэртібі  жойылады.  Сондықтан  бүлшыкеттердің 

ширактығы  мен  қозғыштығы  төмендейді,  оның  күші  және  жиырылу 

шапшаңдыгы  элсірейді.  Дене  жаттығулары  мен  спорт  ойындарында,  өте 

жақсы  машықтанған бұлшықеттер  шыдамды келеді.

Қажу  кезінде  бұлшыкеттің  энергия  коры  азайып,  кальций  мен  калий 

иондарынын  балансы  озгереді,  синапстың  ацетилхолинге  сезімталдығы 

төмендейді. 

Қажудың  найда  болуы  бұлшықеттің  қанайналымына  да 

байланысты.

Жергілікті  өзгерістер  нәтижесінде  организмнің  жалпы  кажуы  туады.  Ол 

орталық  жүйке  жүйесінің  жоғары  бөлімдерінен  басталады.  Өйткені  қозгалыс 

орталығы  мен  вегетативтік жүйені  резтейтін орталыктардың озара эрекепесу 

үйлесімі бұзылады.

Жатты  қажу  кезінде  оны  сана  арқылы  ерікті  үйлестіру  нашарлайды. 

Бұлшыкеттердің 

жиырылу 

күші 

мен 

шапшаңдығы, 

шьщамдылығы 

төмендейді.  Жалпы  қажу  кезінде  жүректің  жиырылу  күші  әлсірейді,  жиілігі

521

артады.  Қанның  сисголалык  көлемі  өсіп,  диастолалық  кысымы  көтеріледі. 

Осыған  байланысты  жүмыскер  ағзалар  қанмен  нашар  қамтамасыз  етіледі. 

Сонымен  бірге  өкпенің  желдетілісі,  оттегін  пайдалану  азаяды.  Организмнің 

энергия қоры, әсіресе гликоген жетіспейді.

Жалпы  қажу  статикалык  кимылдарда,  бұлшыкеттің  үздіксіз  жиырылуы 

кезінде  тез  пайда  болады.  Бұл  жагдайда  кенеттен  жүрек  әлсіреп,  эртүрлі 

аймақтарда  кан  айналысы  бұзылады  демікпе,  цианоз,  үйлесімсіз  қимыл 

байқалады.  ОЖЖ  агзаларды  және  жүйелерді  бірлесгіріп,  эрі  олардың 

кызметтерін  үйлестіріп  үлгермейді.  Сондықтан  вегетативтік  жүйе  организмді 

дер кезінде қоректік заттармен, энергиямен жабдықтай алмайды.

Жіті  қажу  эдеттенбеген  адамдарда  үзак  жүмыстың  алғашқы  сәтінде 

кездеседі.  Ол  ағзалар  мен  жүйелерді  бүрынғы  қалпына  келтіру  коры 

азайғаңдықтан  жэне реттеуші тетігінің олкылықтарынан  шыгады.

Бүл  қажу  қоршаған  ортада  температура  жоне  ылғалдық  жогары  болған 

жагдайда  тез  пайда  болады.  Өйткені  адам  қатгы  терлеп,  организм  маңызды 

микроэлементтерден  арылады.  Қажудың  бұл  түрі  қарттарда  қатты  өтеді, 

олардың организмі бұрынгы  қалпына баяу келеді.

Созылмапы  қажу  жүйке-бүлшықет  жоне  вегетативтік  жүйелердің 

өзгерістеріне  соктыратын,  титықтыратын  дүркінді  жүмыстардан  кейін 

байқалады.  Мұнда  ОЖЖ-нің  меңгеру  әрекеті  өзгеріп,  организмнің  күш  салу 

мүмкіндігі, 

жүмыскерлігі, 

күрделі 

үйлесімдігі 

элсірейді. 

Тахикардия 

байқалып, диастолалык қысым  көтеріледі.

Сонымен  қатар  жүйке  үрдістерінің  балансы  өзгереді,  жұмыс  жэне 

тұрмыс  жагдайындагы  төзімділік  пен  сактық  жойылады.  Организмнің 

колайсыз  жағдайларға  бейімделу  қабілеті  төмендейді,  сондықтан  ол  жиі 

ауруга шалдығады.

Ақыл-ой  жұмыстарында  қажу  тез  басталады.  Мұнда  адамның  зейіні, 

зердесі  өлсірейді.  Сол  іспетті  тез  шешім  кабылдау,  анық  қисынды  сөйлем 

құрау, дерексіз ойлау кабілеті төмендейді.

Ақыл-ой  кажуы  да  жіті  жэне  созылмалы  болыи  бөлінеді.  Ой  еңбегінің 

өткір  қажуында  негізгі  физиологиялық  көрсеткіштер  тэулік  оралымы  ішінде 

бүрынгы  қалпына  келеді.  Ми  кыртысында  шектен  тыс  тежелу  байқалады, 

қанайналымы 

өзгереді, 

талдағыштардың 

орталық 

бөлімінің 

қызметі 

нашарлайды.

Жалпы  физиологиялык  түргыдан  қараганда  дене  мен  ой  еңбегінен 

кейінгі  қажудың  айырмашылығы  шамалы.  Сондықтан  оны  болдырмау 

шаралары бірдей болады.

Қажудан  кейін  әрекеттік  жүйелердегі  өзгерістер  бүрынгы  қалпына 

келеді.  Қалпына  келу  кезеңінде  зат  алмасудың  қалдық  өнімдері  денеден 

аластатылады,  энергия  қоры.  бұлшықеттің  іс-әрекеті  кезінде  шығындалган 

кұрылымдық  заттар  (белок)  толықтырылады.  Демек,  жүмыс  кезінде  өзгерген 

гомеостаз орнына келеді.  Мүндай жағдайда, организмнің әрекеттік мүмкіндігі 

жогарылайды, ягни жарамды машықтандыратын нәтиже береді.

Қалпына  келу:  1)  жылдам;  2)  баяу;  3)  эсіре  өтеміс  (артық  өтелген);

4)  созылмалы  кезден  тұрады;  Алғашкы  екі  кезге  кажытатын  жұмыстан  кейін 

жұмыскерліктің  қалпына  келу  кезеңі,  үшінші  кезге  -  жогары  жүмыскерлік, 

төртінші  - қалыпты жұмыскерлік деңгейге оралу соттері  сэйкес келеді.

Алымды  жұмыстан  соң,  әлеуетті  жүктемеден,  спорттық  сайыстан  кейін 

қалпына  келудің  бірнеше  ерекшеліктері  болады.  Біріншіден,  көптеген 

эрсксттік  мүмкіндіктің  қалпына  келу  жылдамдығы  жэне  мсрзімі  жұмыстың 

алымына  тікелей  тэуелді.  Ол  жоғары  болса,  жүмыс  кезінде  зор  озгерісгер 

туады  жэне  кейін  қалпына  келу  жылдамдайды.  Сөйтіп,  жүмыс  аяқталтаннан 

кейін  бірнсше  секундтан  соц  канда  және  бүлшықетгерде  оттегінің  қоры 

қалпына  келеді.  Екіншіден,  калыпты  көрсеткіштердің  бүрынғы  деңгсйіне 

келуі  өртүрлі  жылдамдықпен,  кейбіреуі  өркелкі  бағытта  өтеді.  Үшіншіден, 

жүмыскерлік  жэне  организмнің  көптеген  тірлігі  жұмысқа  дейінгі  қалпына 

келумен 

қатар, 

кейде 

одан 

асып 

кетеді. 

Мүны 

эсіре  өтеміс

(суперкомпенсация) дейді.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: